ياساۋيدىڭ تاعلىمعا تولى تاڭدامالى حيكمەتى
ادامزاتتىڭ باسىم كوپشىلىگى الەمدىك دىندەرگە، ال قالعان بولىگى - ءداستۇرلى دىندەرگە سەنەدى. جەر بەتىندەگى ۇلتتاردىڭ سان الۋاندىعى مەن ولاردىڭ دىندەرىندەگى ايىرماشىلىقتار توزىمدىلىكتى تالاپ ەتەدى. بۇل توزىمىدىلىك گلوبوليزاتسيا، ياعني جاھاندانۋ زامانىندا الەم بولاشاعىن بايىپتىلىق پەن بەيبىتشىلىككە باستايتىن بولمىسقا اينالدى.
ۇگىندە ساياسي تۇراقتىلىق، ۇلتارالىق تاتۋلىق جانە ءدىني توزىمدىلىك قايسى ەلدىڭ بولماسىن باستى قۇندىلىعىنا اينالدى. بۇل قۇندىلىقتاردى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋ - ساياسي بيلىك پەن ءتۇرلى قوعامدىق ينستيتۋتتاردىڭ، قالا بەردى ءاربىر ازاماتتىڭ مىندەتى بولىپ تۇر. وسى ۇلى دا ىزگى ماقساتتاردىڭ جولىندا قىرۋار جۇمىس اتقارىلىپ جاتىر. بۇل قۇندىلىقتاردى ساقتاۋ بۇگىندە مەملەكەتتىك ساياسات دەڭگەيىنە كوتەرىلدى.
تۇركىستان قالاسىندا تۇراتىن ءبىر باۋىرىمىز بىردە ماعان تۇركيانىڭ مەملەكەت قايراتكەرى ءارى زەرتتەۋشىسى نامىق كەمال زەيبەكتىڭ «قوجا احمەت ياساۋي جولى جانە تاڭدامالى حيكمەتتەرى» دەگەن كىتابىن سىيلادى. بۇل كىتاپتى قولعا العانعا دەيىن دە ءدىني توزىمدىلىك جايلى كوپ وقىعانمىن، قىزمەت بابىمەن وسى تاقىرىپتاعى تالاي ۇلتتىق جانە حالىقارالىق كونفەرەنتسيالارعا قاتىسقانمىن. ءبىراق قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ءدىني توزىمدىلىك جايلى جازعانىنان ارتىق ايتقان عالىم نەمەسە ساياساتكەردىڭ پىكىرىن كەزدەستىرمەدىم. قوجا احمەت ياساۋي ءوز حيكمەتىندە بىلاي دەيدى:
سۇننەت ەكەن، كاپىر دە بولسا، بەرمە ازار،
كوڭىلى قاتتى، ءدىل ازاردان قۇداي بەزەر.
اللا حاققى، ونداي قۇلعا توزاق دايار،
دانالاردان ەستىپ، بۇل ءسوزدى ايتتىم مىنە.
«قوجا احمەت ياساۋيدىڭ حيكمەتتەرىنىڭ باستاۋى - قۇران مەن پايعامبارىمىز مۇحاممەد س. ا. س. ونەگەلى ءومىرى مەن ىستەرى بولىپ تابىلادى. قۇدايعا سەنسىن، سەنبەسىن، قانداي سەنىمدە بولسا دا ادامدى رەنجىتپە. ادامدارعا دىنىنە قاراپ ۇكىم شىعارىپ، قيانات جاساما! قالاعان نارسەسىنە سەنسىن، سەنىمى بويىنشا ارەكەت ەتسىن. ءدىن مەن سەنىم بوستاندىعىنىڭ قاينار بۇلاعى - مىنە وسى. وسىنداي جوعارى تۇسىنىككە ادامزات ءقازىر قول جەتكىزە الماي وتىر. قوجا احمەت ياساۋي تۇسىنىگىندەگى وسى ءدىني توزىمدىلىككە (تولەرانتتىققا) نەمقۇرايدى قاراۋعا بولمايدى. ۇلى جاراتۋشى ادام بالاسىنىڭ ءتىلىن، ءتۇسى مەن ادەت- عۇرپىن ءار ءتۇرلى ەتىپ جاراتقان. بۇل - جاراتىلىستىڭ سىرى. بۇل سىرعا قۇرمەت - جاراتۋشىعا دەگەن قۇرمەت. ياساۋي بابامىزدىڭ وسى قاعيداسىن ۇستاعان ادام باسقا دىندەگىلەرگە توزىمدىلىك تانىتا وتىرىپ، ءوز سەنىمى مەن تۇسىنىگىن ساقتاپ، ونى دارىپتەۋ ارەكەتىنەن تانباي، باسقا يدەيالار مەن دىندەردىڭ شابۋىلىنا، ءتۇرلى قالىپتاعى تۇزاقتارعا دا ساق بولۋى ءتيىس.
يسلام دىنىندە «امالدار نيەتكە قاراي ولشەنەدى» دەگەن ۇعىم بار. بۇل ۇعىم «دىندە قىسىم، زورلىق جوق» (باقارا سۇرەسى، 256-ايات) دەگەن قاعيداعا نەگىزدەلگەن. ۇستاز نامىق كەمال زەيبەك قوجا احمەت ياساۋي اتامىزدىڭ جوعارىداعى حيكمەتىن وسىلاي تۇسىندىرەدى.
تۇسىنىستىك - توزىمدىلىكتىڭ العى شارتى. بىرەۋدىڭ ءدىنى نەمەسە ادەت- عۇرپىنا ءتوزىمدى بولۋىمىز ءۇشىن ءبىز سول ءدىندى، سول حالىقتى، ونىڭ ادەت- عۇرپىن، مادەنيەتىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ال ءتۇسىنۋ ءۇشىن ءۇن قاتىسۋ، ياعني ديالوگتا، سۇحباتتا بولۋىمىز كەرەك. جىلقى ەكەش جىلقى دا يىسكەلەسەدى، كىسىنەسەدى. قازاقتىڭ «ادام سويلەسكەنشە، جىلقى كىسىنەسكەنشە» دەگەن سوزىندە ۇلى ۇلاعات بار. ءدىني توزىمدىلىك ماسەلەسىن زەرتتەپ جۇرگەن ساياساتتانۋشىلار مەن ءدىن وكىلدەرى دىندەر اراسىندا بەيبىتشىلىك بولماي، جەر بەتىندە بەيبىتشىلىك بولمايدى، ال دىندەر اراسىندا ءۇن قاتىسۋ بولمايىنشا، ولاردىڭ اراسىندا بەيبىتشىلىك بولمايدى دەگەن ورتاق پىكىرگە كەلىپ وتىر.
ءدىني توزىمدىلىك تۇجىرىمى مەن وسى باعىتتاعى ساياساتتى جۇزەگە اسىراتىن نەگىزگى ينستيتۋتتاردىڭ ءبىرى - ءدىني مەكەمەلەر مەن يمامدار. ءدىن باسىلارىنا، ۋاعىزشىلارعا ارتىلار مىندەت ۇلكەن، دۇرىسى - قاۋىمدى ىزگىلىككە شاقىرۋ مىندەت دارەجەسىنەن ميسسيا ساناتىنا كوتەرىلدى. ۋاعىزشىلارىمىز وشپەندىلىكتى ەمەس، سۇيىسپەنشىلىكتى، استامشىلىقتى ەمەس، اياۋشىلىقتى ۋاعىزداۋى كەرەك. جۇما نامازىنا باراتىن قاۋىم، اسىرەسە جاستار جاعى يمام- حاتىبتىڭ ۋاعىزىنا ەرەكشە كوڭىل بولەدى. جاس نامازحاندار كۇشتى يمامداردىڭ ۋاعىزىن تىڭداۋ ءۇشىن ءوز مەكەن- جايى نەمەسە جۇمىس ورنىنان الىس جەردە ورنالاسقان مەشىتتەرگە قاراي اعىلادى. سوۆەت وداعىنىڭ كەزىندە وزبەكستاننىڭ ءاندىجان وبلىسىندا ءابدۋالى قاري دەگەن ۇلكەن عۇلاما، يمام- حاتىب بولعان. سول ۇستازدىڭ ۋاعىزىن تىڭداۋعا جۇما سايىن تاشكەنتتەن جۇزدەگەن ادام بارادى ەكەن. تاشكەنت پەن ءاندىجاننىڭ ەكىاراسى - 365 شاقىرىم جەر. ءسوزدىڭ، يمامنىڭ ءسوزى - ۋاعىزىدىڭ قۇدىرەتى قانداي دەسەڭىزشى!
بۇگىنگى يسلام الەمىنىڭ ۇلى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى - دۇنيەگە ايگىلى ءال-ازحار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باس يمامى شايح مۋحامماد سايد تانتاۋيدىڭ ءپاتۋالارى مەن حالىقارالىق وقيعالارعا وراي جاساعان مالىمدەمەلەرىن گازەتتەر مەن ينتەرنەت باسىلىمدارى ءىلىپ اكەتىپ جاتادى. تانتاۋي ۇستاز: «پاراساتتى ادامداردىڭ ادىلەتتىكتىڭ، ادالدىقتىڭ، بەيبىتشىلىكتىڭ، تىنىشتىق پەن قاۋىپسىزدىكتىڭ - يگىلىك ەكەنى، ال قاناۋشىلىقتىڭ، ساتقىندىقتىڭ، كىسى ءولتىرۋدىڭ، دۇشپاندىق پەن لاڭكەستىكتىڭ - زۇلىمدىق ەكەنى جايىنداعى پىكىرى ورتاق» دەيدى. ۇستاز ءسوز قوزعاعان ءبىر عانا ادىلەتتىلىك قاسيەتىنىڭ ءوزى - بارشا الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەردىڭ باستى ۇستانىمدارىنىڭ ءبىرى. ادىلەتتى بولۋ حاننان دا، قارادان دا تالاپ ەتىلەدى. ادىلەتتىلىك قوعامدىق قاتىناستاردىڭ، مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. سەبەبى ادىلەت - تاڭىرلىك قاسيەت. «اللاھ جازالاسا ءوز ادىلدىگىمەن جازالايدى، كەشىرىم ەتسە، ءوز كەڭشىلىگىمەن كەشىرىم ەتكەنى بولادى» - دەيدى جەرلەسىمىز، شايح ابدۋللا قاجى جولداس ۇلى.
ءدىني توزىمدىلىك كورشىدەن باستالادى. پايعامبارىمىز مۇحاممەد ساللاللاھۋ الەيھي ءۋاسسالام «اللاعا جانە اقىرەت كۇنىنە سەنەتىن ادام كورشىسىنە جاقسىلىق جاساسىن» دەگەن. مەنىڭ نادەجدا يۆانوۆنا بەليانكينا دەگەن كورشىم بولدى. 86 جاسقا كەلىپ دۇنيە سالدى، ۇلتى - يەۆرەي بولاتىن، 20 جىل بويى ءبىر- بىرىمىزگە كومەكتەسىپ كەلدىك. نادەجدا يۆانوۆنا مەنىمەن سۇحباتتاسقاندى جاقسى كورەتىن، ول ەشقاشان مەنىڭ دىنىمە، ۇلتتىق نامىسىما ءتيۋى مۇمكىن بولعان نارسەنى تىلگە المايتىن. بۇل - ونىڭ مادەنيەتى مەن توزىمدىلىگىنىڭ كورسەتكىشى بولاتىن. ەرەكشەلىكتەر ەسكەرىلمەسە، ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ ايىرماشىلىعىمىزدى تۇسىنە بىلمەسەك، شىنايى سۇحبات بولمايدى.
ءدىن - اقىل- ەسى تولىق ادامداردى ءوز قالاۋلارىمەن وسى دۇنيەدە جانە اقىرەتتە جاقسىلىق پەن باقىتقا جەتكىزەتىن زاڭ. وسى زاڭنىڭ باستى تالاپتارىنىڭ ءبىرى - تاعى دا توزىمدىلىك، باسقا دىنگە، باسقا دىلگە توزىمدىلىك.
پايعامبارىمىز مۇحاممەد ساللاللاھۋ الەيھي ءۋاسسالام: «سىزدەردىڭ ماعان ەڭ سۇيكىمدىلەرىڭىز جانە قيامەت كۇنىندە ماعان ەڭ جاقىندارىڭىز - اقلاقى ەڭ كوركەم بولعاندارىڭىز» - دەگەن ەكەن.
سونىمەن توزىمدىلىك تەك قوعام الدىندىعى مورالدىق مىندەتىمىز ەمەس، ەڭ باستىسى - اللا الدىنداعى ۇلكەن پارىزىمىز دا ەكەن.
سەيىت يماتوۆ