تۇركىستان تاريحى ەجەلگى زاماننان باستالادى

None
None
نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - بۇگىنگى كۇنى كونە زامانداردان بەرى ورتالىق ازيا وركەنيەتىنىڭ التىن بەسىگى بولعان قاسيەتتى تۇركىستان قالاسى قۇرىلىس الاڭىنا ۇقسايدى.

قالا زاماناۋي قايتا جاڭعىرىپ جاتقاندا ونىڭ ەجەلگى تاريحىنا تاعى ءبىر بارلاۋ جاساپ قويساق ارتىق بولماس. سەبەبى تۇركىستان تاريحىنا قاتىستى قولىمىزعا تۇسكەن كەز كەلگەن انىقتامالىقتى اشىپ قاراساق «تۇركىستان - V- عاسىرلاردا ىرگەتاسى قالانعان قالا» دەگەن اقپاراتتى وقيمىز. راسىندا دا سولاي ما؟

تۇركىستان ايماعىندا قىزمەت اتقارعان ارحەولوگتار بۇل ءوڭىردىڭ تاريحى تەرەڭدە جاتقانىن دالەلدەگەن. باسقاسىن ايتپاعاندا قازاق جەرىندەگى ەرتە تاس ءداۋىرىنىڭ تۇراقتارى قاراتاۋدىڭ ەكى جاعىندا دا از ەمەس ەكەندىگىن دالەلدەگەن ح. الپىسبايەۆتى اتاساق تا بولادى. تۇركىستان قالاسىنىڭ اينالاسىنداعى شوقتاس، قوشقورعان سياقتى تاس ءداۋىرى ەسكەرتكىشتەرى بۇل وڭىردە اۋەلگى ادام كەم دەگەندە 550 مىڭ جىل بۇرىن مەكەن ەتكەنىن كورسەتەدى. ءبىزدىڭ وتكەن جىلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق مۋزەيىمەن بىرگە تاڭبالى جار ماڭىندا جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرىمىز نەوليت، ياعني جاڭا تاس ءداۋىرىنىڭ ۇلكەن تۇراعىن انىقتادى. كەزىندە ءا. ح. مارعۇلان دا بەتپاقدالانىڭ ەكى جاعىندا دا زامانىمىزدان بۇرىنعى ەسكەرتكىشتەر، سونىڭ ىشىندە نەوليت پەن قولا ءداۋىرى مول ەكەنىن جازعان بولاتىن. دەگەنمەن تۇركىستان قالاسىنىڭ تاريحىن ءبىز سول نەوليتپەن نەمەسە قولا ءداۋىرىنىڭ تاريحىمەن بايلانىستىرا الامىز با؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا بايلانىستىرۋعا بولادى جانە ول ءۇشىن ءبىرتالاي دەرەك بار.

ادامزاتتىڭ ەجەلگى ءداۋىرىنىڭ تاريحىندا جۇمباق كوپ. اتاقتى نەمىس مادەنيەتتانۋشىسى ك. ياسپەرس وسىعان وراي: «ادامنىڭ قالىپتاسۋ تاريحى ەڭ تەرەڭ قۇپيا، ءبىز ونى ءالى كۇنگە دەيىن تۇسىنبەي كەلەمىز» دەپ وتە تاۋىپ ايتقان بولاتىن. قازاقستان جەرىنە ەڭ ەجەلگى اتالارىمىزدىڭ قاي جاقتان كەلگەنى انىقتالعان جوق، مۇمكىن وڭتۇستىك- شىعىس ازيادان، مۇمكىن، كىشى ازيادان كەلگەن بولار دەگەن جورامال بار. سونىمەن قاتار ادامزات بالاسىنىڭ قالىپتاسۋ پروتسەسىنە ورتالىق ازيا وزىنشە ۇلەس قوستى دەيتىن دە عىلىمي تۇجىرىمدار بار. ونىڭ ءبىر كوڭىلگە قوناتىنى - Homo sapiens كۇردەلى تابيعي ورتادا، وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك اراسىنداعى كونتينەنتالدى اۋا رايىندا قالىپتاسۋى مۇمكىن. بۇل قيسىندى جورامال، اۋا رايى مەن تابيعات سول جەردى مەكەندەگەن ادامداردى تاربيەلەيتىنى، اقىل- ويىن دامىتۋعا ماجبۇرلەيتىندىگى بەلگىلى.

نەوليت داۋىرىندە بۇكىل قازاقستاننىڭ تەرريتورياسىندا اڭشىلىق ءومىر سالتىنان جىلقىشىلىققا، ەجەلگى مەتاللۋرگيا مەن ەگىنشىلىككە وتە باستاعان كىشىگىرىم جاۋىنگەر تايپالار تىعىز قونىستاندى. ونىڭ ءبىر بەلگىسى ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى 12-10 -مىڭجىلدىقتاردا ورىن العان «توپان سۋ» اڭگىمەسىنىڭ تۇركىستان وڭىرىندە ساقتالۋى دەيمىز. جەر شارىن مەكەندەگەن مىڭداعان ەتنوستىڭ ىشىندە تەك تورتەۋى عانا ءوز جۇرتىنان نۇق پايعامباردىڭ كەمەسى توقتاعان تاۋدى كورسەتە الادى: ارابتار - جۋدى تاۋىن، ياحۋديلەر (ەۆرەي) - سيون تاۋىن، ارمياندار - ارارات تاۋىن، ال قازاقتار - قازىعۇرت تاۋىن. تاس ءداۋىرىنىڭ سوڭىنا قاراي حالىق سانىنىڭ ءوسۋى قازاق جەرىنەن باستالعان بىرنەشە قونىس اۋدارۋعا جول اشتى. ولاردىڭ ىشىندە شىعىس دەرەكتەرى شۋمەر تايپالارىنىڭ وڭتۇستىك ازياعا باعىتتالعان ميگراتسياسىن ءجيى اتايدى. شىعىستىڭ ەگىنشىلىك وازيستەرىنە العاشقى بولىپ وتە ەرتە زامانداردا كەلگەن شۋمەرلەر ەجەلگى قوسوزەن ت. ب. وركەنيەتىن قۇردى (شۋمەر، مىسىر، موحەندجو- دارو)؛ ولار قىتاي وركەنيەتىنىڭ پايدا بولۋىنا دا اسەر ەتتى دەگەن ماعلۇماتتار بار. ميگراتسيانىڭ ەكىنشى تولقىنى ب. ز. ب. ءىv- Ⅲمىڭجىلدىقتار سوڭىندا ءۇندى- ەۋروپالىق قاۋىمداردىڭ ىدىراۋىمەن بايلانىستى. ءۇندى- ەۋروپالىق تايپالار ەۋرازيا كىندىك دالاسىنان ەۋروپاعا (گرەكتەر، فراكيالىقتار، كەلتتەر جانە ت. ب)، كىشى ازياعا (حەتتەر جانە ت. ب. ) بەت الادى. بۇل قوزعالىستار ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ تاريحىندا بۇرىن- سوڭدى بولماعان قۇبىلىستاردى تۋعىزدى.

تۇركىستان وڭىرىندەگى قالالىق مادەنيەتتىڭ كونە تاريحى دا وسى كەزەڭمەن بايلانىستى دەگەن پىكىردەمىز. ХVІІІ عاسىردىڭ ورتاسىنا قاراي رەسەيدىڭ قازاق ساحاراسىنداعى ساياساتىنا جاۋاپ بەرگەن ادامداردىڭ ءبىرى پ. ي. رىچكوۆ تۇركىستانعا قاتىستى شىعىستىڭ ەسكى مالىمەتتەرىن كوپ جيناپ، بۇل وڭىردەگى قالالاردىڭ كونە دۇنيەنىڭ ەسكەرتكىشى ەكەنىن جازادى: «تۇركىستان مەن ونىڭ ايماعىنداعى جەرلەردىڭ كونەلىگى جاعىنان بارلىعىنان دا الدا ەكەنىن ايتقانىمىز ءجون؛ سەبەبى تۇركىستان قالاسى تاتارلاردىڭ تاريحي شىعارمالارىندا بۇحارا قالاسىنان كوپ بۇرىن سالىنعان دەپ ايتىلادى، ايتۋلارىنا قاراعاندا ەرتە زامانداردا بيلىك وسى قالادان باستالعان جانە بۇكىل ازياعا تاراعان.

ورەنبوردا ءومىر سۇرەتىن احۋن وسى قالانى يافەتتىڭ ۇلى تۇرىكتىڭ نەمەرەلەرى سالدى جانە سول تۇستا اتىن دا الدى دەيدى، سول سەبەپتى سول ايماقتاعى قالالار، ءتىپتى ءۇندىستان مەن قىتايعا دەيىنگى، اتاپ ايتساق: كاشكار، تابات، ەركەن، حودجانت، تاشكەنت، مارتيكان، فانتاك، يانگى، حاسار، حيتياك، ۋترار، سابران، بارزياگين جانە باسقالارى تۇركىستان بيلىگىنە قاراپ تۇرعان. وسى ايماقتى ولار ەسكى زاماندا ياسسى دەگەن اتاۋمەن دە اتاعان، ول تۇركىستاننان دا كارى دەلىنەدى. وسى ماعلۇماتتاردىڭ بارلىعىن جوعارىدا اتالعان احۋن ارابشا جانە تاتارشا كىتاپتاردان كوشىرىپ العان».

جوعارىداعى دەرەكتەردە اتالاتىن ياسسى قورعانى قازىرگى كۇنى احمەت ياساۋي كەسەنەسىنىڭ الدىنداعى كۇلتوبە. كونە تاريح وسىلايشا جاڭا زاماننىڭ قاسيەتتى عيماراتىمەن استاسىپ، رۋحاني تامىرلارمەن جالعاسىپ جاتىر. وسى توبەنىڭ جوعارعى قاباتتارىندا جاسالىپ جاتقان ارحەولوگيالىق قازبالار ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى ءبىرتالاي ۋاقىت مولشەرىن بەرەدى. قورعاننىڭ ورنالاسقان جەرى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنەن وڭتۇستىككە قاراي 350 مەتر جەردە. بيىكتىگى 9 مەتردى قۇرايتىن اۋقىمدى توبەشىك سوپاقشا پىشىندەس.

مۇندا قازىر عىلىمي- زەرتتەۋ جانە قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى قاتار جۇرگىزىلۋدە. ءبىزدىڭ ويىمىزشا كۇلتوبە قورعانىنىڭ تومەنگى قاباتتارى قازىرگى جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى ەكىنشى، ءتىپتى ءۇشىنشى مىڭدىق جىلدىققا قاتىستى دەرەكتەردى بەرسە كەرەك. سەبەبى پ. ي. رىچكوۆقا اقپارات بەرگەن عۇلامالار تۇركىستاندى بۇحارادان گورى كونە قالا، وركەنيەت پەن مەملەكەت وسى تۇركىستاننان باستالادى دەپ وتىر.

ال بۇحارا قالاسىنىڭ ىرگەسى ب. ز. ب. 1-مىڭجىلدىقتىڭ ورتا شەنىندە قالانعان. ءبىر قىزىعى، ازىرەت سۇلتان كۇمبەزىنە تاياۋ ورنالاسقان قاسيەتتى كۇلتوبە، ەجەلگى تاريحتاعى ياسسى ءاز تاۋكە حان زامانىندا دا ەل باسشىلارىنىڭ باس قوسىپ، «كۇلتوبەنىڭ باسىندا كۇندە كەڭەس» دەپ مەملەكەت ءىسىن تالقىعا سالاتىن قاسيەتتى قارا ورىن قىزمەتىن اتقاردى.

تۇركىستان قالاسىنىڭ سولتۇستىك- باتىسىنا قاراي 25 شاقىرىم جەردە، قاراتاۋ بوكتەرىندە قارناق اتالاتىن كونە قالاشىق تاريحى دا ءبىزدى كونە زامانعا جەتەلەيدى. كەزىندە بۇل جەردە ا. ن. بەرنشتام، گ. ي. پاتسيەۆيچ، ە. ي. اگەيەۆا سياقتى ارحەولوگتار قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزدى، ءبىراق بەلگىلى ءبىر قورىتىندى شىعارا المادى. ارحەولوگتاردىڭ ءبىر توبى قارناقتى ورتاعاسىرلىق يشكەنت دەپ جورامالداسا، ەكىنشىلەرى قارناقتى ءامىر تەمىر اۋلەتى تۇسىندا سالىنعان دەپ تۇجىرىم جاسادى. ءبىز بۇل پىكىرلەر قالانىڭ ەڭ تومەنگى قاباتتارى ءالى دە زەرتتەلمەگەندىكتەن تۋىنداعان ءۇستىرت جورامال دەپ بىلەمىز. قارناقتىڭ تاريحي قالا ەكەندىگى، ول جەردە وعىزدار مەكەندەگەنى Ⅺعاسىردا قالام تەربەگەن م. قاشقاري سوزدىگىنەن بەلگىلى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا قارناق ەرتە زاماندا عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ دامىعان گۇلدەنگەن ۇلكەن قالا بولىپ كەيىن بىرتىندەپ قۇلدىراي باستاعان.

تۇركىستان ايماعىندا «ناق» جالعاۋىمەن قارناقتان باسقا شوباناق، سۋعناق (سىعاناق)، توشاناق، شورناق، ءجۇيناق (جۇينەك) قالاشىقتارى كەزدەسەدى. تۇركىستان ايماعىندا «جەتى ناق ءوزارا جەر استى جولدارىمەن جالعاسقان، جاۋ شاپقاندا ەل ءبىر قالادان ەكىنشىسىنە جان ساقتاپ كەتىپ وتىرادى ەكەن» دەگەن اڭىز بار. قازىرگى كۇنى وسى قالالاردىڭ اراسىن قوسقان جەر استى جولدارى تابىلىپ تا جاتىر جانە بولاشاقتا تاريح ءۇشىن دە، تۋريزم ءىسى ءۇشىن دە كەرەمەت نىسان بولادى دەپ سەنەمىز. «ناق» جالعاۋى قازاق تىلىندەگى «ناقتى» دەگەن ۇعىممەن بايلانىستى.

ەگەر بۇل ءسوزدىڭ تامىرىن قۋالايتىن بولساق، وندا تىم ەرتە، ياعني ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى ІІІ-ІІ  مىڭجىلدىقتارداعى اريان-تۇران حالىقتارىنىڭ سوزدىك قورىنداعى «ناق» سوزىنە بارىپ جالعاناتىنىن انىقتايمىز. نەمىس تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەردەن «درانگ ناح وستەن»، ياعني «ناق شىعىسقا قاراي» دەگەن ءسوزدى كەزدەستىرەمىز. سونىمەن ناق ءسوزىنىڭ كونە ماعىناسىن قابىلداساق، سۋعناق - سۋعا جاقىن قالا، توشاناك - تاسقا جاقىن قالا، قارناق - قاراتاۋ باۋرايىنداعى، قاراتاۋعا جاقىن ەلدى مەكەن. ونىڭ العاشقى ءتۇپنۇسقاسى «قارا ناق» بولسا كەرەك دەگەن پىكىردەمىز.

قارا (حارا) - بۇل جەردە قاراتاۋدىڭ كونە زاماننان بەرگى اتاۋى.

ەڭ باستىسى ءبىز وسى اتاۋدىڭ ەتيمولوگياسىن ىزدەۋ بارىسىندا فرانسيانىڭ باتىس ايماعى برەتاندا ورنالاسقان قارناق اتتى كونە قورىمنىڭ، مىسىردىڭ وڭتۇستىگىندە، ءنىل دارياسىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان قارناق عيباداتحاناسىنىڭ تاريحى ءوزىمىزدىڭ تۇركىستان القابىمەن، قاسيەتتى قاراتاۋ مەن سىرداريا جاعالاۋىمەن بايلانىستى ەكەنىن اڭعارامىز. ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى ۇلى كوشتەردىڭ زامانىندا قارناق اتاۋى تۇركىستان وڭىرىنەن ەۋروپاعا دا، افريكاعا دا بارىپ قالعانىنا داۋ بولماسا كەرەك.

تۇركىستاننىڭ شىعىستاعى قاقپاسى بولىپ سانالاتىن سايرام تەك قانا ورتالىق ازيا ەمەس، جالپى ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى ەڭ كونە قالالاردىڭ ءبىرى. الەم حالىقتارىنىڭ تاريحىن العاش ءبىر جۇيەگە تۇسىرگەن اتاقتى راشيد اد- دين «جامي- ات تاۋاريحتا» سايرام تاريحىن قازاق «اتامىز - الاش، كەرەگەمىز - اعاش» دەيتىن الاشا حان زامانىمەن، ياعني جىلقىشىلىق وركەنيەتى باستالعان ەنەوليت داۋىرىمەن بايلانىستى باياندايدى: «…تۇرىكتەر يافەتتى ابۋلدجا- حان دەپ اتادى جانە قازىر دە سولاي اتاپ كەلەدى، وسى ابۋلدجا- حاننىڭ نۇقتىڭ نە ۇلى، نە نەمەرەسى ەكەنىن انىق بىلە قويمايدى، ءبىراق سونىڭ اۋلەتىنەن ەكەنىنە جانە ۋاقىت جاعىنان سوعان جاقىن ەكەندىگىنە كەلگەندە ولاردىڭ بارلىعىنىڭ دا جاۋاپتارى ءبىر. بۇكىل موعولدار، تۇرىك تايپالارى جانە بارلىق كوشپەلىلەر (ماتىندە: دالادا ءومىر سۇرۋشىلەر) سونىڭ اۋلەتىنەن تارايدى. وسى ماسەلەنىڭ انىق- قانىعىن بىلاي تۇسىندىرەدى.

ابۋلدجا- حان كوشپەلى بولعان؛ ونىڭ جازعى جايلاۋى كەرەمەت ۇلكەن جانە بيىك تاۋلار بولىپ تابىلاتىن ورتاع جانە قازتاع، سول شامادا يناندج اتتى قالا بولعان. ابۋلدجا حاننىڭ قىسقى قونىسى دا سول ماڭايدا بولعان، بۋرسۋك كاكيان جانە قاراقۇم، ونى قاراقورىم دەپ تە اتايدى، اتالاتىن جەرلەردە. وسى جەرگە جاقىن تالاس جانە كارى- سايرام سياقتى قالالار ورنالاسقان.

سوڭعى قالا وتە كونە جانە تىم ۇلكەن. وسى قالانى كورگەندەر، ونىڭ ءبىر شەتىنەن ەكىنشى شەتىنە جەتۋ ءۇشىن ءبىر كۇن ءجۇرۋ كەرەك جانە ونىڭ قىرىق قاقپاسى بار دەيدى. بۇگىنگى ۋاقىتتا وندا تۇرىك- مۇسىلماندار مەكەن ەتەدى...».

سودان بەرى سايرام اتى دا سان الۋان وزگەردى، ونى بىردە يسفيدجاب دەسە، بىردە مادينات ال- بايزو، بىردە اق شاھار، بىردە ورىنكەنت دەپ اتادى. سايرامنىڭ قاسيەتتى ورىندارى، وسى جەردە تۋىپ- وسكەن عۇلامالار تۋرالى از جازىلعان جوق، سولاردىڭ ىشىندە ميراحماد ميرحولدار ۇلى جازعان «سايرام تاريحي» كىتابى دا بار. ول ەسكى دەرەكتەرگە (ريسولا) سۇيەنىپ بۇل جەردە ەرتە زامانداردا ىدىرىس پايعامبار ساجدە قىلعان، قىزىر پايعامباردىڭ ءىزى قالعان، يسا پايعامبار مەن نۇق پايعامبارلار جۇرگەن، انۋشيرۆان ءادىل بيلىك جۇرگىزگەن دەيدى.

قولا ءداۋىرىنىڭ تاريحى باياندالعان «اۆەستانىڭ» قاسيەتتى گيمندەرىندە دە تۇركىستان وڭىرىندەگى قالالىق مەكەندەر مەن قاراتاۋدىڭ تەرىسكەي جاعىنداعى شۇرايلى جايىلىمدار تۋرالى ايتىلعان. كوپتەگەن عاسىرلار بويى قاراتاۋ بەتكەيلەرىندە ابىزدار اريان، تۇران، قيان تايپالارىنىڭ تۇراقتارىندا ءزاردۇش ءىلىمىنىڭ قاسيەتتى ماتىندەرىن جاتتاپ، ۇرپاقتان- ۇرپاققا اۋىزشا جەتكىزىپ وتىرعان.

ءبىز ءزاردۇش اتاۋىنان ەجەلگى كۇنگە تابىنۋشىلىقتى، كۇندى قاسيەتتەۋگە بايلانىستى پايدا بولعان «جار» (جارىقتىق، جاراتۋشى) ۇعىمىن كورەمىز. سولتۇستىك قاراتەڭىز جاعالاۋلارىنان التاي مەن شىعىس تۇركىستانعا دەيىنگى، ورال تاۋلارىنان پارسى (يران) تاۋلى قىراتىنا دەيىنگى وراسان زور كەڭ دالادا مال باققان بۇل تايپالار ەۋرازيا وركەنيەتىنىڭ نەگىزىن سالدى.

ارييلەردىڭ ارعى وتانى دەپ كىتاپتا «اريانام ۆايدجا» ، ياعني ارييلەر كەڭىستىگى، ەدىلدەن (رانحا) شىعىسقا قاراي سوزىلىپ جاتقان ازيالىق ۇلى دالا اتالادى. داتيا مەن اردۆي (سىرداريا مەن ءامۋداريا) تەرەڭ وزەندەرىمەن سۋارىلىپ جاتقان اريانام- ۆايدجا جەرى تەك ارييلەردىكى عانا بولماعان. مۇندا ارييلەردىڭ بىردە دۇشپان، بىردە دوس بولاتىن تۋرلار مەن قياندار دا مەكەندەگەن. قازاقتىڭ كەڭ دالاسىندا بىردەي ەجەلگى قۇدايلارعا - قۇدايلار پانتەونىنا تابىناتىن، ءبىر جەردە تۋعان، سول جەردى وتان دەپ اڭساعان اريي، تۋر، حونالاردىڭ تايپاارالىق سوعىستارىنىڭ قىم- قيعاش تاريحى ورلەدى. ءزورواستريزمنىڭ (ءزاردۋش) نەگىزىن سالۋشى زاراتۋشترانىڭ ءومىر سۇرگەن جىلدارى م. بويستىڭ ايتۋى بويىنشا: «ب. ز. ب. 1500-1200 -جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن. وسى كەزەڭدە ۇلى دالا مادەنيەتى گۇلدەنۋ ۇستىندە بولعان، ونى «دالا رەنەسسانسى» دەپ اتاۋعا بولادى».

بۇل ۇزىك- ۇزىك مالىمەتتەر كۇردەلى ەتنوتاريحي ۇردىستەردىڭ بەينەسىن تولىق اشىپ بەرە المايدى، دەگەنمەن ۇلان- عايىر دالا كەڭىستىگىندە بولعان مەملەكەتتەرگە، ماڭىزدى وقيعالارعا، ۇلكەن تۇلعالارعا بارلاۋ جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل بەتبۇرىس دالا مەتاللۋرگياسىنىڭ دامۋىنا بايلانىستى بولدى. ءتۇستى مەتالل ءوندىرۋدىڭ كوپتەگەن ورتالىقتارى دالا ايماقتارى شەكاراسىنان شىعىپ شىعىس قازاقستان مەن التاي تاۋلارىن، وڭتۇستىك ءسىبىر مەن سولتۇستىك قازاقستان، وڭتۇستىگىندە بەتپاقدالانى دا قامتيدى. قوعامدا كەن وندىرىسىمەن، قۇرىلىسپەن اينالىساتىن، قىش زاتتارىن دايىندايتىن قاۋىمدار قالىپتاسا باستايدى. ءىرى ونەركاسىپتىك ماماندانۋ جانە مال سانىنىڭ ءوسۋى مادەني دامۋدىڭ نەگىزىن سالادى. «اۆەستا» كىتابىندا سايرام اتى اتالادى. قاڭلى ەلىنىڭ قىسقى قونىسى وسى جەردە بولدى، سونىڭ دالەلىندەي سايرامدا «قاڭقا» اتالعان «جوي» بولدى دەيدى جەرگىلىكتى ولكەتانۋشىلار.

سونىمەن قازىرگى كۇنى تۇركىستان شاعىن قالا بولعانىمەن ەرتەدە ۇلكەن قالالىق ايماقتىن ورتالىعى بولعانى ءسوزسىز. م. ج. كوپەي ۇلى شەجىرەسىندە تۇركىستاندى «قىرىق قاقپالى قاراشىق» دەپ اتايدى، قازىرگى ۋاقىتتا قاراشىق تۇركىستاننان قاراتاۋعا قاراي ورنالاسقان ورتاشا قالاشىقتاردىڭ ءبىرى.

م. ج. كوپەي ۇلى «تۇركىستان ءھام قاديمنەن كەلە جاتقان زور شاھار ەدى: ءبىر شەتى الاتاۋدا، ءبىر شەتى قاراتاۋدا. وسى كۇندە سايرام سۋىنىڭ كۇنباتىسىندا «ات بۇلاعى» اتالاتىن جەر ات بازارى ەدى، تۇركىستاننىڭ كۇنباتىسىندا «تەكە سۋى» دەگەن جەر قوي بازارى ەدى» دەپ باستايدى تۇركىستان بايانىن. ءبىزدىڭ ويىمىزشا اۋەل باستا قاراتاۋدىڭ كۇنگەيىندە ورنالاسقان ورتالىعى تۇركىستان بولعان بۇكىل قالالىق ايماق قاراشىق اتالعان. بۇل مەگاپوليستى اينالا قىرىق قاقپالى قورعان بولۋى ابدەن مۇمكىن دەگەن ويدامىز، ايتپەسە قىرىق قاقپا ورتاعاسىرلاردىڭ ەڭ ۇلكەن قالالارى اتانعان باعدات پەن بۇحارادا دا بولماعان.

تۇركىستان ءوڭىرىنىڭ ودان بەرگى تاريحى بەلگىلى دەسەك تە بولادى، تەك كونە تۇرىك زامانىن قاراحان وركەنيەتى سياقتى عالامات قۇبىلىسپەن بايلانىستىرا قاراعان ءجون. سەبەبى قاراحان مەملەكەتىنىڭ ساياسي داستۇرلەرى دە كونە زامانداردان ءوز باستاۋىن الادى، ولاردىڭ بيلەۋشى اۋلەتتەرىنىڭ ءتىپتى افراسياب پاتشا تۇقىمىمىز دەگەن تاريحي سەنىمى دە كونە زاماندارعا، اريي- تۋر زاماندارىنا نۇسقايدى. ەجەلگى تۇرىك ادەبيەتىندە الىپ ەر توڭعا اتىمەن بەلگىلى افراسياب اتاۋىنىڭ تۇپكى ماعىناسى ءبىزدىڭ ويىمىزشا قاراحان.

سەبەبى افراسياب قاراحان اتاۋىنىڭ يرانشا اۋدارماسى، اتاقتى شىعىس شايىرى فەردوۋسي جىرلايتىن يران- تۇران سوعىستارى زامانىنداعى تۇرىك ەلىنىڭ ءافسانالىق باسشىسى افراسياب ءبىزدىڭ اڭىزدارىمىزداعى قاراحانعا ءدوپ كەلەدى. ال ەگەر قاراحان قاي زاماندا ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن دەگەن سۇراق بولسا، وندا ءابىلعازى شەجىرەسىندەگى «قارا حان اكەسىنەن كەيىن بۇكىل ەلگە پاتشالىق قۇردى. جازدى كۇنى ول ەر تاق جانە كەر تاق دەگەن تاۋلاردى جايلار ەدى، قازىرگى كۇنى بۇل تاۋلار ۇلى تاۋ جانە كىشى تاۋ اتانادى.

ال قىس تۇسكەن كەزدە قاراقۇمدى جانە سىر وزەنىنىڭ جاعاسىن قىستار ەدى» دەگەن مالىمەتىنە سۇيەنۋ كەرەك. ءابىلعازى حان ۇلىتاۋ مەن كىشىتاۋدىڭ مىس كەنىن وندىرەتىن ۇلكەن ورتالىق بولعانىن ەسكەرتەدى. قاراحاننىڭ اتاقتى وعىز حاننىڭ اكەسى ەكەنىن جانە ولاردىڭ ءومىر سۇرگەن زامانى ءبىزدىڭ پايعامبارىمىزعا دەيىنگى ءۇش مىڭ ءتورت ءجۇزىنشى جىلدار ەكەنىن دە ۇلى شەجىرەشى جازىپ قالدىرعان.

سونىمەن قورىتىندىلاي ايتساق، تۇركىستان ايماعىندا قالالىق وركەنيەت ءوز باستاۋىن نەوليت داۋىرىندە پايدا بولعان شاعىن قونىستاردان الادى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. ەگەر ءبىز بەتپاقدالانىڭ ورتاسىنان نەوليتتىڭ قالىڭ تۇراعىن كەزدەستىرىپ جاتساق، ونداي تۇراقتىڭ تۇركىستاننىڭ ورنىندا بولعانى ءسوزسىز. ەگەر تۇركىستان قاشان قالا بولىپ قالىپتاستى دەسەك، وندا ءبىز قولا ءداۋىرىن، سول داۋىردە قازاق دالاسىندا كەرەمەت قانات جايعان كونە يندۋستريانى، مەتاللۋرگيا مەن مەتالل ساۋداسىن ەسكە تۇسىرگەنىمىز ءجون. قازاق جەرىندە وندىرىلگەن مەتالل الەم وركەنيەتتەرىنە تۇركىستان، ياعني تاريحي قىرىق قاقپالى قاراشىق ارقىلى جەتكىزىلدى دەگەن پىكىردەمىز. مىنە، تۇركىستان قالاسى قاشان پايدا بولدى دەگەندە ەڭ الدىمەن ەسكە تۇسەتىن ماسەلە وسى.

اۆتور: جامبىل ارتىقبايەۆ، پروفەسسور

«ەگەمەن قازاقستان»

سوڭعى جاڭالىقتار