مۇرات شايماران شىعارماسىنداعى قورعانسىزدىڭ كۇنى نەمەسە بوتا ولەڭى

None
None
نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قازاق پوەزياسىنداعى وزىندىك ورنى بار اقىنداردىڭ ءبىرى - مۇرات شايماران.

ەردىڭ جاسى ەلۋدى باعىندىرىپ وتىرعان مۇرات اقىننىڭ شىعارماشىلىق الەمىنە كوز سالساڭىز قازاقتىڭ مۇڭلى تاعدىرىن ءجيى ارقاۋ ەتەتىنىن اڭعارار ەدىڭىز. ءسوزىمىزدىڭ دالەلى رەتىندە اقىننىڭ وردا بۇزار وتىزىندا جازعان «بوتا» ولەڭىن كوزدەن كەشىرىپ، وقىرماندىق تۇيسىك تانىمىمىزدى قاعاز بەتىنە كوشىرىپ وتىرمىز.

تۇيە بالاسى بوتا - مال ءتولىنىڭ ىشىندەگى سونداي ءبىر سۇيكىمدىسى. ءمولدىر قارا كوزى جاۋدىرەپ، تىرسەگى مايىسا، وركەشىنىڭ كۇلتەسى جەلبىرەي ۇلپىلدەگەن ويسىلقارا ءتولى جاس بوتانى قازاق بالاسى ءتىل- كوز تيەدى دەپ ۇكىلەپ، قاراقۇلاقتانعانعا شەيىن جات كوزدەن جاسىرىپ، بيىك دۋال، بىتەۋ قورادا ۇستايتىن ەدى. سىرت كوزدىڭ سۇعاناق سۇعىنان تاسالاي قورعاشتاپ، الپەشتەگەن نازىكتىكتىڭ، ايداي ارۋدىڭ تۇنىق جانارىنا بالاپ «بوتاگوز» دەگىزگەن سۇلۋلىق سيمۆولىنىڭ باسىنان كەشكەن قورعانسىز، قورلاۋلى ءحالى تۋرالى ولەڭنىڭ باسىنداعى تۇسىنىكناما «ءۇرىمجى قالاسىنىڭ سايرانباعىندا كورمەگە قويىلعان بوتا تۇر» دەپ باستالادى. ولەڭدى وقيىق:

دۋعا تولى باق ءىشى:

وتەدى جۇرت كوزدەرىمەن تانىسىپ،

ازىلدەسىپ، قاعىسىپ،

شىعاندايدى اسپانعا ءبىر ءان ۇشىپ...

بىرتە-بىرتە بۋىندى الا باستايدى،

قايىرشى تارتقان سكريپكا داۋىسى.

قىلىقتى قىز كوزدى ارباعان توق سانى،

قىلمىڭدايدى جىگىتىنە جابىسىپ.

سەندەلىپ ءجۇر مەنىڭ «اعاتايىم دا»

تاعى ءىشىپ...

وقيعا ورنى ءۇرىمجىنىڭ سايرانباعىنداعى قايعىسىز-قامسىز قالىڭ ءنوپىردىڭ الاڭسىز كۇيى. قىلاڭ ۇرىپ قىلمىڭداعان ساۋىقشىل- ماۋىقشىل جۇرتتىڭ اراسىندا سەندەلىپ جۇرگەن «مەنىڭ اعاتايىم» - بىزدىڭشە، اراققا تاۋەلدى بولىپ، شىلاۋىنا ورالعان قانداستىڭ ءدال ءوزى بولار.

جانىڭدى ەلتىپ جاپىراقتار ءبۇر جارعان،

دوكەي قالا، كۇندە قىزىق، كۇندە ارمان!

تەك كۇلۋگە جارالعانداي بار ادام،

سونادايدان ەزۋ تارتا قاراعان.

ارسالاڭداپ،

ازۋ ءتىسى اقسيىپ،

ازۋ ەمەس، قانجار كوردىم مەن ودان.

باعلان ەتىن بۇرقىراتا قاقتاعان،

ساۋداگەرىڭ ءناپاقا الىپ جاتتى ودان.

كۇلكىگە مەلدەكتەپ، كۇندە قىزىق، كۇندە ارمانعا تولى دوكەي قالاداعى بارشا ادام بالاسىنىڭ وي- نيەتى بىروڭكەي جاقسىلىق قايدان بولسىن. ازۋ ءتىسىن اقسيتا ارسالاڭداعان كۇلكىنىڭ ار جاعى زۇلىمدىقپەن بۇركەۋلى. قورعانسىز حالگە تاپ كەلسە، تاپ بەرۋگە دايار ايارلىق. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ وسى ءبىر جاعدايدى: «كەمپىردىڭ ءسوزىن جالىقپاي تىڭداپ وتىرسا دا، عازيزاعا قاراي قالعان پىشىندەرىندە كوڭىلدەگى ءبىر الاڭدىق پەن ىشتەرىنە جاسىرىنعان جات ويدىڭ بەلگىسى كورىنىپ تۇر»، - دەپ سۋرەتتەيتىنى بار ەدى عوي.

ولەڭگە تاعى ورالايىق:

«تاعىلاردىڭ» تاڭسىق اسى جومارت تىم،

شۇبىرتادى سىلەكەيىن «قوناقتىڭ».

ءنارلى تاعام بىتىرگەندەي جانعا الاۋ،

اڭسارى اۋىپ قاراي بەردى تاۋعا اناۋ...

«تاعىلاردىڭ» تالعاممەن باپتالعان جەڭسىك اسىن تالاپايلاي تالماپ جاتقان «قوناقتاردىڭ» ىشىنە ەل قونعان سوڭ، تۇنىق تۇمالى اسقارعا نازارى اۋعانى دا بەكەر ەمەس ەكەن. ولەڭنىڭ مازمۇنىمەن استاس مىنا ءبىر جاعدايدى ايتا كەتكەن ارتىق بولماس. جاڭا عاسىردىڭ باسىنان بەرى الىپ مەملەكەتتى قۇس تۇماۋى ابدەن ابىگەرگە سالعاندا، بۇل اۋرۋ قازاقتارعا ەش جولاماعان ەكەن. زەرتتەۋشىلەر مۇنىڭ سەبەبىن ىزدەستىرگەندە، ول قازاقتار تۇتىناتىن قوي مايىنىڭ قاسيەتىندە بولىپ شىققان. ايگىلى «باسپاي» قويىنىڭ داڭقى دۇرىلدەپ، مەيرامحانالاردا، كوشە بويىنداعى كدامحانا، شايحانالاردا قوي ەتىنەن ازىرلەنگەن قۋىرداق، كاۋاپ قاراقۇرىم جۇرتىڭ سۇيىكتى اسىنا اينالا باستاعان.

دۋعا تولى باق ءىشى:

تۇردى بوتا بۇيىرلەرى قابىسىپ،

شۋىلداردان جۇرەگى ۇشىپ،

جانى ۇشىپ.

ءبارىن تارك ەتەر ەدى ول بىردەن،

جىبەرمەدى شىنجىر ارقان قارىسىپ.

جات تۇسىنىك، تانىمداعى دوكىر كۇشتىڭ قولجاۋلىعىنا اينالىپ، بوساپ شىعۋعا ەش دارمەن جوق، پۇشايمان كۇي كەشكەن بەيمازا حال.

«تاعىلىعىن» تاستاماعان ول ءالى،

كوز الدىندا تۋعان ولكە جامالى.

ءبارىن تارك ەتەر ەدى ول بىردەن،

جىبەرمەدى توبىرلاردىڭ جانارى.

ارعىداعى قۋاتتى كوشپەلى يمپەريالاردىڭ جۇرتىنداعى قازاق حاندىعىنىڭ دا داۋرەنى ءبىتىپ، ءىلىم- ءبىلىمى ۇستەم، كۇشى مىعىم جات جۇرتتارعا كىرىمتال بولعان قورعانسىزدىعىنىڭ اشى جاسى قازاق تۋىندىگەرلەرىنىڭ قالامىنان اق قاعازعا قارا سيامەن ەرىكسىز توگىلۋمەن كەلە جاتىر.. . جۇسىپبەك قالامىنان بۇل حال بىلايشا تامعان: «ساڭعال كيىزدەن سىعالاعان اڭعال شۋاق اقبىلەكتىڭ بەتىنە ءتۇسىپ، جايراڭداسا دا، تەلەگەي اققان جاسىن قۇرعاتۋعا سەپتىگى بولعان جوق؛ جانىن جانىشقان قاراڭعىلىق قاراڭعى دۇنيەنى اڭساتتى، ايتسە دە جارىق ساۋلەدەن كوزىن ءبىرجولا جۇمباي قۇتىلماسىنا كوزى جەتكەن سوڭ، تىم بولماسا مىناۋ ساۋسىلداعان سارى قولدىڭ ىشىنەن سىتىلىپ، دالانى ءبىر كورگىسى كەلدى...».

مۇرات اقىننىڭ قالامى بۇل ءحالدى پوەزيا تىلىندە بىلايشا مولدىرەتىپ، وقىعان جاننىڭ جۇرەگىندە مۇڭ قابىزداتادى:

...ءۇزىپ كەتكەن سەكىلدى ءبىر جەبە ۇشى،

عارىشتاعى ۋاقىتتاردىڭ جەلىسىن.

تۇرىپ الدى وعان مۇلدەم جات كوزدەر،

مىناۋ عاجاپ مومىندىقتى جەپ- ءىشىپ.

كىم اكەلگەن، قويدى كىمدەر ارقانداپ؟

مۇزداي ساۋال تۇردى مەنىڭ ارقامدا.

كوشكەن بۇلتقا، وشكەن كۇننىڭ نۇرىنا،

قارايدى ول جاۋتاڭداپ.

تۇردى بوتا،

بوتا كوزدە - مۇڭ نالا،

قولىن سوزدى مۇسىركەگەن سۇم بالا.

تۇردى بوتا ويعا شومىپ تىم ۇزاق،

قايىرشىنىڭ كۇيىن تىڭداپ ءبىر عانا.

ميىندا ءالى ساعىمدانعان ساردالا،

ۇشقان ءتۇتىن مۇنارمەنەن جالعانا؛

جار باسىنا جالقى قونعان قارا قوس،

الدەبىرەۋ شىرقاپ سالعان ارمان ءان.

ءوزىنىڭ سۇيىكتى ورتاسىندا، ەمىن- ەركىن، باياشات سۇرگەن داۋرەنى ادىرا قالىپ، تار قاپاسقا قامالعان تورىعىڭقى حالگە «باسقا تۇسسە باسپاقشىل» دەپ كونگەن ءجون بە، تۇنىعىڭدى لايلاپ، نامىسىڭدى تاپتاعان مىناۋ دوكىر سەزىم، دۇلەي كۇشتى جات الەمگە مويىنۇسىنعاننان باسقا نە قايران بولماق؟ الايدا، ءبىر- اق رەت بەرىلەتىن مىناۋ جارىق دۇنيەنىڭ مانداتىن قيىپ كەتۋ دە وڭاي دەيسىز بە؟ جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى مۇنداي پسيحولوگيالىق ءحالدى بىلايشە بەرمەي مە: «اۋەلگى كەزدە اقبىلەك قولعا تۇسكەن قۇرالايداي، ەكى كوزى مولدىرەپ، كوپ يت انتالاعان بۇرالقى كۇشىكتەي قۇنىسىپ، ماڭايىنداعى جاننىڭ ءبارىن جان العىشتاي كورىپ، ۇركىپ، ەلەگىزىپ جۇرسە دە، اناسىن، اۋىلىن ويلاپ، اۋزىنا ءدام سالماي، اشتان قاتىپ، بۇك ءتۇسىپ كورسە دە، ءارى- بەرىدەن سوڭ شىبىن جانى تۇسكىر شىداتپادى، مەزگىلسىز ولە المادى. ءومىر شىركىن نەدەن سونشا ءتوتتى بولدى ەكەن! ادام دەگەنىڭىز «باسقا تۇسسە باسپاقشىل» بولادى ەكەن، اباقتى ەكەش اباقتىعا دا، زىندانعا دا، سوعىسقا دا جۇرە- جۇرە ادامنىڭ ەتى ۇيرەنىپ، كوندىگىپ كەتەدى دەسەدى. ءولىم جازاسىنا بۇيىرىلعانىن ەستىگەن ادام دا تاماق جەپ، ۇيقى ۇيىقتاپ، ءومىر سۇرۋدەن بەزە المايدى دەسەدى. دۇنيەدە ادامنان كونگىش ماقۇلىق بار دەيسىز بە؟ اقبىلەك بىرتە- بىرتە تۇتقىنعا ەتى ولگەندەي، بويىن ۇيرەتكەندەي بولدى. جان شىركىننىڭ تاتتىلىگى مە، قورىققاندىق پا، قورعانسىزدىق پا نەمەسە العاش ەتەگىن اشقان ادام ىستىق كورىنگەندىك پە، ايتەۋىر قارا مۇرت «ءسۇي» دەسە، اقبىلەك تە ونىڭ بەتىنە ەرنىن تيگىزىپ، «كۇل» دەسە و دا ەزۋ تارتقان بولىپ، «سويلە» دەسە، و دا بىلدىراقتاپ «ليۋبليۋ تەبەنى» قاعىپ نە دەسە دە ىرقىنا كونە بەردى».

ءبىز مىسال رەتىندە العان تۋىندى پروزا بولسا دا، ەكەۋىندەگى ءتۇپقازىق، ءبىرى - ادام، ءبىرى - جانۋار بولسا دا، بارىبىردە ەكەۋىندەگى باستى ارقاۋ - تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ قورعانسىزدىق ءحالى - سونداي ۇقساس.

وتتار سونگەن،

تاۋ قالعىعان،

كوز ىلگەن،

ەن دالادا ءوزىن ەركىن سەزىنگەن.

ميىندا ءالى:

تاعدىرىنا الاڭداپ،

ءالسىن- ءالسىن قاراي بەرگەن بوزىنگەن.

دۋعا تولى باق ءىشى:

شۋىلداردان جۇرەگى ۇشىپ،

جانى ۇشىپ،

تۇردى بوتا بورىلەردى ساعىنىپ،

ۇيرەنگەن ءبىر قان ءىشىپ...

وتكەن ءومىر - بۇگىنگىنىڭ ەلەسى. كۇرەسەرگە دارمەن جوق. جات الەمنىڭ مىناۋ دۇلەي شۋىلىنان، «ارسالاڭداپ، ازۋ ءتىسى اقسيعان» بوگدە مىنەز ايار توبەتتەردىڭ قاڭقىلى ساناسىن سارسىلتىپ مەڭدەتكەندە، تىم بولامعاندا ءوز دالاسىنىڭ تاكاپپار بولمىس بورىلەرىنە جەم بولىپ، تۋعان توپىراقتا اقسوڭكە بولىپ جاتپادىم اۋ دەگەن وكىنىش تە بولۋى ابدەن مۇمكىن ەمەس پە؟ ابدەن مۇمكىن.

جەر جىلۋى قارىپ وتكەن تابانىن،

ميىندا ءالى بار تاريحى دالالىق.

بىرتە- بىرتە ەسىنە الا باستادى،

سورى شىققان سورلى ولكەنى ول انىق.

ۇرەي بىتكەن بۋىندى اپ،

بوتا تىرسەك ازەر تۇردى جىعىلماي.

جانارىندا قالىپ قويعان ءبىر تامشى،

بوز جۋسانعا قونعان تاڭنىڭ شىعىنداي...

قىپ- قىزىل بوپ باتقان كۇننىڭ رەڭى -

رەڭ ەمەس - قىپ-قىزىل قان،

بىلەمىن.

قۇلاعىمدا بوزىنگەننىڭ بوزداۋى،

بوزداپ تۇرعان مىنا مەنىڭ جۇرەگىم...

ولەڭ بۇدان جيىرما جىلعا جۋىق بۇرىن جازىلعان ەكەن دەدىك قوي. بوز دالادا اڭىراي بوزداعان بوزىنگەننىڭ ءۇنى باسەڭدەدى دەپ ايتا الماسپىز. «تاۋداعى ارقاردىڭ تابانىنا تاس باتسا، ويداعى ارقاردىڭ ءمۇيىزى سىرقىرايدى» دەگەن حالىق ەدىك. بوزداسا، مۇندايدا اقىن جۇرەگى بوزداسىن...

شاشقان بىرەۋ قان سياقتى ۋىستاپ،

ەرتەڭ تاعى كۇن تۋادى شىعىستان.

مىناۋ دۇنيە قۇلپىرادى، تۋىسقان،

ماعان تاعى مۇڭ تۋادى، تۋىسقان!

كەۋدەمدەگى قىرىق جاماۋ جۇرەگىم،

بوزىنگەن بوپ بۇلقىنادى،

تۋىسقان!

بۇل شۋماقتى تالداپ، ءتۇسىندىرىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق تا بولار، بالكىم. بولاشاقتىڭ يەسى، بۇگىنگىنىڭ مۇڭسىزى، الپەشتەگەن ۇرپاعىمىز قورعانسىزدىڭ كۇيىن كەشپەۋى، ازات ەلدە الاڭسىز ءومىر ءسۇرۋى - ارمان- مۇراتىمىز، اينىماس تىلەگىمىز. ەرتەڭگى ۇرپاق مىناۋ سۇراقتاردىڭ جاۋابىن تەكتى اتانىڭ ۇرپاعى رەتىندە، ءتيىستى دەڭگەيلىدەن تەڭ ىرعاسا وتىرىپ الاتىن كۇن تۋادى دەگەنگە بەك سەنەمىز:

كىم اكەلدى؟ قويدى كىمدەر ارقانداپ؟!

مۇزداي ساۋال تۇردى مەنىڭ ارقامدا.

بالام ماعان قاراي بەردى - ءسابيىم،

بوتا كوزى جاۋتاڭداپ.. .

ەر جاسى ەلۋدەگى ەلەۋلى اقىننىڭ ەلىنە بەرەر ەرەك جىرلارى مول بولعاي.

اۆتور : اسىلبەك بايتان ۇلى

«ادەبيەت پورتالى»


سوڭعى جاڭالىقتار