وتاربايەۆ شىعارماشىلىعىنىڭ نەگىزگى ءتىنى - ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ۋاقىتقا وي سالۋ
سودان بەرى وتاربايەۆ قالامىنان ۇزىن سانى جيىرماعا جۋىق پەسا ومىرگە كەلىپتى.
ونىڭ ءدال وسى جانرعا دەگەن ماحابباتى دا، ەڭبەگى دە ەرەسەن بولدى. ءبىر قوزداسا، قايىرۋ بەرمەي قاۋلاتا جازاتىن قارا ءسوزدىڭ حاس شەبەرىن دراماتۋگريانىڭ تىلسىم الەمى جاتىرقامادى. پروزاسىنداعى قولتاڭباسىنىڭ ەرەكشە ەكەنىن ءا دەگەننەن بايقاعان جازۋشى سماعۇل ەلۋباي: «قازاق ادەبيەتىندە مۇسىرەپوۆتىڭ جولىن جالعاستىرعان بىردەن- ءبىر جازۋشى - راحىمجان وتاربايەۆ» دەۋى دە سوندىقتان عوي.
ال ەندى قىسقا عانا ساحنا سۋرەتتەرى مەن قوزعالىستى، سوسىن ءدال دە شىمىر ديالوگتارمەن عانا كورەرمەنىن تىرپ ەتكىزبەي ۇستاپ وتىرار تارتىستى درامالىق شىعارما جازۋ ءۇشىن قاۋمالاپ كەلگەن قالىڭ ءسوزدىڭ ءبارىن قاعازعا توگە المايسىڭ. بايانداۋ - پروزالىق شىعارمانىڭ قابىرعا كىرپىشى دەسەك، درامالىق شىعارمادا ەندى ءسىز (ءبىرلى- جارىم تىرەۋ بولسا بولار، بولماسا ول دا جوق)، قابىرعاسىز ءۇي تۇرعىزۋ كەرەك بولادى. مىنە، دراماتۋرگيانىڭ ءدال وسى ەرەكشەلىگى «قارا ءسوزدى قويشا ايدايتىن» راحاڭداي جازۋشىعا ءوزىن- ءوزى تۇساۋلاۋ بولدى دەسەك، ارتىق ايتپايمىز. جالپى، قازاقتا جازۋشى كوپ بولسا دا، دراماتۋرگتىڭ ساناۋلى بولاتىنىنىڭ ءبىر سەبەبى دە وسىندا جاتسا كەرەك.
كەيبىر جازۋشىلارىمىز پروزاداعى سول كوسىلە شاپقان بەتىمەن دراماتۋرگيانىڭ اۋلاسىنا كىرىپ كەتىپ، ساحنالىق قويىلىمنىڭ قابىرعاسىن اسپاي- ساسپاي سامان كىرپىشتەن ءورىپ وتىرعانىندا، كورەرمەننىڭ ۇيىقتاپ قالاتىن كەزدەرى دە بولعانى راس. درامادا تارتىسقا قۇرىلعان ديالوگ العا جەتەلەۋى كەرەك. «بىردە راحاڭنىڭ وزبەك تەاترى قويعان سپەكتاكلىن ەكى رەت تاماشالاعانىم بار. كەيدە كوشەدە سۇلۋ ايەل كورىپ قالسام: «جانىم، انفيسا!» دەپ ايتىپ قالاتىن كەزدەرىم بولادى. درامانىڭ اسەرى عوي...» ، - دەپتى، وتاربايەۆ دراماتۋرگياسى جايىنداعى جۋرناليست ساۋالىنا بەرگەن جاۋابىندا جازۋشى، مارقۇم تالعات كەڭەسبايەۆ.
وتاربايەۆ درماتۋرگيانىڭ بۇل قيىن اسۋىن دا باعىندىرا ءبىلدى. ءتىپتى دراماتۋرگياعا (ول بىرەۋگە ۇنار، ۇناماس) وزىندىك كوزقاراسپەن، وزىندىك تاسىلمەن كەلدى. بۇل سوزىمىزگە «اباي - سوت» پەساسى دالەل. 1995 -جىلى بىشكەكتەگى حالىقارالىق ايتماتوۆ تەاترى قويعان بۇل پەسا ادەتتەگى تۇلعالار تۋرالى جازىلاتىن پەسالاردان وزگەشەلەۋ شىقتى. وندا ابايدىڭ كوزىمەن بۇگىنگى كۇنگە قاراۋ ماقسات ەتىلىپتى. پەسادا اباي ەسكەرتكىشتەن ءتۇسىپ، الماتىنى ارالايدى. قالانىڭ اكىمىنە كەزدەسىپ، سۇراقتار قويادى. ءتىپتى بازارعا بارىپ، ساۋدا جاساپ وتىرعان بۇگىنگىنىڭ ءدىلداسىن، ايگەرىمىن كورەدى. توسىن با؟ ارينە، توسىن. بۇل - «اباي ءبىزدىڭ بۇگىنگى ءحالىمىزدى، رۋحاني كۇيىمىزدى كورسە نە دەر ەدى؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەگەن دراماتۋرگتىڭ وزگەشە ءتاسىلى ەدى.
راحىمجان شىعارماشىلىعىنىڭ نەگىزگى ءتىنى - ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ۋاقىتقا وي سالۋ. ونى وعان ۋاقىتتىڭ ءوزى يتەرمەلەگەندەي. ويتكەنى، تاۋەلسىزدىككە قولى جەتكەنمەن، الداعى باعدارى مەن بولاشاعىنا ويى جەتپەي اڭتارىلىپ قالعان جۇرتتىڭ ءوز بولمىسىنا ۇڭىلۋگە شاماسى كەلمەي ابىگەرگە تۇسكەن ءولارا ۋاقىت ونىڭ قالامىنا سالماق ءتۇسىردى. ەندى وعان ابايدى اناۋ زاماننىڭ ارپالىسىنا سالىپ قويىپ قىزىقتاپ وتىرۋ قيسىنسىز كورىندى. ءوز ۋاقىتىنىڭ كەسىرلى كەمشىلىكتەرى اباي كوزىمەن قاراعاندا اناعۇرلىم انىق كورىنەتىنىن پايدالانا ءبىلدى.
«باس» پەساسى دا سول تاقىلەتتەس. وندا قىلىشى جالاڭداعان ماحامبەت جوق. كوردەن قازىلىپ الىنعان باس قانا بار. الماتىدا ون جەتى جىل بويى جەرتولەدە جاتقان ماحامبەتتىڭ باسى. ءبىراق ونى ولتىرەتىن ىقىلاس، جان جولداسى يساتايلار بار. ەڭ قىزىعى، ولار - بۇگىنگى زاماننىڭ كەيىپكەرلەرى. ماحامبەتتىڭ اينالاسىنداعى ەسىمدەرمەن كورىنىس بەرەدى. ءبىرى مينيستر، بىرەۋى ديرەكتور، ەندى ءبىرى عالىم بولىپ شاۋىپ ءجۇر. ال ەندى بۇگىنگى كۇننىڭ ىقىلاسىن كور دە وتىرا بەر، يساتايىنىڭ جاعدايىن كور... ءبارى- ءبارى كوز الدىڭىزدان وتە بەرەدى. ءىشىڭ ۋداي اشيدى، ۇيالاسىڭ، قينالاسىڭ. عاجاپ شەشىم ارينە! قالام قۋاتى قوعامنىڭ قاندى ءىرىڭىن قالاي سىعاتىنىن، سىرقاتىن قالاي ەمدەيتىنىن وسىدان- اق كورۋگە بولادى.
«راحىمجان وتاربايەۆ - ينتەللەكتۋالدى قازاق پروزاسىنىڭ 21- عاسىرداعى وزىق وكىلى» دەپتى «ادامزاتتىڭ ايتماتوۆى» اتانعان ايگىلى جازۋشى شىڭعىس تورەقۇل ۇلى. ەندەشە، سول ينتەللەكتۋالدى تانىم وتاربايەۆ دراماتۋرگياسىن دا بيىكتەن كورسەتە ءبىلدى. اۆتوردىڭ «دۆوينيك» اتالاتىن پەساسىنىڭ فيلوسوفياسى سۇمدىق. وسى كۇن عانا ەمەس، بولاشاق ادامداردىڭ نەگىزگى دەرتىنىڭ دياگنوزى دەسەك تە بولادى. «ر. وتاربايەۆ دراماتۋرگياسىنىڭ ءجيى ساحنالانۋى الەمدىك ءىرى ماسەلەلەردى كوتەرۋىنەن» دەگەن ەكەن ءبىر سۇحباتىندا قالامگەردىڭ بالا كەزدەن بەرگى دوسى، جۋرناليست تاڭاتار دارەل ۇلى. بۇل پايىمنىڭ تياناعىن وسى شىعارمادان ناقتى كورۋگە بولادى.
اقشانىڭ جولىندا باسى قاۋىپ- قاتەردە قالعان بايعا «كۇيەۋبالامىن» دەپ، (قارىنداسىن الماق ويى بار)، امەريكادان كەلگەن الاياق - كونگ - قونباي دۆوينيك تاۋىپ بەرمەك بولادى. ءبىر ساحنا كورىنىسىندە باي: «ماسەلە بىلاي. ۇلى ادامداردىڭ... بايلاردىڭ... (تۇشكىرىپ) جارەكىماللا... ءبارى دە دۆوينيك ۇستاعان. ءتىپتى ۋچاستكوۆىي پوليتسيانىڭ دا دۆوينيگى بار. تۇنىمەن الگىنىڭ كيىمىن كيىپ الىپ ىسقىرىپ شىعادى. سەن مىنا مەنىڭ...»، - دەي بەرگەندە، ونىڭ پوتەنتسيالدى «دۆوينيگى» اقشا ءۇشىن بۇل ءرولدى «ويناۋعا» ونىڭ ءسوزىن اياقتاتپاي- اق كەلىسە كەتەدى، ءوز ومىرىنە تونەتىن تىكەلەي قاۋىپتى ءتىپتى ەسكەرمەيدى دە.
بۇل پەسادا وتاربايەۆقا ءتان اشى ساركازم دە بار. راحاڭ ءسوز ەمەس، وي قۋاتىن قالامگەر رەتىندە قوعامداعى دەندەگەن دەرتتىڭ سىن كوتەرمەيتىن جاعدايىن ءدوپ باسىپ، اشى مىسقىلمان سىنايدى. بۇل ەرەكشەلىك پەساداعى ديالوگتاردان اشىق ەمەس، استىرتىن، انىق ەمەس، نازىك اڭعارىلىپ تۇرادى. بۇل پەسادا الماستىرۋعا بولمايتىن نارسەلەردى دە الماستىرا باستاعان ادامداردىڭ ارەكەتى كومەديالىق جانردا كورسەتىلگەن. مىنا ءبىر كورىنىسكە ءمان بەرەيىك:
«ІІ شايتان: ءاي، دۆوينيك، ءبىز شايتان دەگەن جۇرتپىز.
دۆوينيك (شوشىپ، باقىرىپ): شاي- تان؟!
І شايتان: ءيا، شايتان. سەن بىزگە جانىڭدى ساتتىڭ.
ІІ شايتان: جانىڭ مىنا دوربانىڭ (كورسەتىپ) ىشىندە.
І شايتان: ەندىگى ەسىمىڭ - باي. سولاي ما، دۆوينيك؟
ІІ شايتان: جانىڭدى قانشاعا ساتقانىڭ ەسىڭدە مە؟
دۆوينيك: (قالتىراپ): تاپقان تابىستىڭ ون پايىزى.
І شايتان: ءا، سولاي دە. ءبىز اقشاعا دۋالاپ بايدىڭ دا جانىن ساتىپ العانبىز. ول - قازىر ءتىرى مۇسكىن.
دۆوينيك: مەن باي ەمەسپىن. قايتارىڭدار جانىمدى!
ІІ شايتان: قايتۋ جوق. جانىڭ ءتانىڭدى قاشىپ شىققان».
ومىردە ءوز بولمىسىن، ءوز قۋانىشىن، ءوز مۇڭىن جوعالتىپ مۇلدە باسقا ادامداردىڭ ءرولىن سومداپ جۇرگەن پەندەلەر تۋرالى بۇدان ارتىق قالاي ايتۋعا بولادى؟ ولاردىڭ قاسىرەتىن دۆوينيكتىڭ سونشاما اقشاعا كەلىسە تۇرا، «قايتار جانىمدى» دەگەن جالعىز اۋىز سوزىمەن- اق بەرەدى. ول شىن مانىندە ءوزىنىڭ جانىن «قايتارعىسى» كەلەدى. ءوز ارەكەتىنە وكىنگەندەي بولادى. ءبىراق ءومىردىڭ ءمانى اقشا دەپ بىلەتىن رۋحاني مۇگەدەك جان تۇپكى ويىنان وڭايشىلىقپەن اجىراماق ەمەس.
پەساداعى قونبايدىڭ جانىن شايتاندار اقشا مەن ارسىز الاياقتىققا ايىرباستادىق دەسە، بايدىڭ قارىنداسىنىڭ جانىن جالەپتىككە يتەرىپ، ايەلىن التىنمەن ارباپ العاندارىن ايتادى. بۇلارعا قاراما- قارسى بەينە - شال اكەسى. ادالىنان تۋعان، ارام ءسۇت ىشپەگەن وعان شايتانداردىڭ ءالى كەلمەيدى، ماڭىنا جۋي المايدى. پەسا سوڭىندا تاپ- تازا ءبۇلدىرشىن بالالار جانىن ساتپاي، كىسىلىگىن ساقتاپ قالعان سول كەيىپكەردى «اتالاپ» قاۋمالاعانى - جان دۇنيەڭ تىنىس تابار كەرەمەت شەشىم. ادامداردىڭ ەڭ جىلى ۇياسى - ادامشىلىعى ساقتالعان كەۋدە ەكەنىن قاپىسىز سەزىنەسىڭ. بالالار دا سول جىلى ۇياعا قاراي جۇگىرەدى. ەندى سەن دە بولاشاق ۇرپاقتىڭ دا پانالار جەرى، بەتكە الار باعىتى سول ادامشىلىعى بار اسىل كەۋدە بولسا ەكەن دەيسىڭ. سوسىن... سوسىن وزىڭە ۇڭىلەسىڭ...
سول جالت- جۇلت ەتكەن الدامشى شايتاني ويعا ەرىك بەرمەگەن، ادام دەگەن جاراتىلىستىڭ ءمان- مازمۇنىن بويىندا ۇستاپ قالعان اكە:
«... سەندەر اقشانىڭ ءتىلىن بىلمەگەنمەن، ادامنىڭ ءتىلىن ۇمىتقانسىڭدار. وڭشەڭ، شايتان يەكتەگەندەر!» دەيدى. ول - الماستىرۋعا بولمايتىن ادامدارىڭنىڭ ءتىلى... الماستىرۋعا بولمايتىن جاقىنىڭنىڭ جۇرەگىنە جول تابار جان ءتىلىن ۇمىتۋ - بۇگىنگى كۇنگى ادامزاتتىق قاسىرەت ەمەي نە؟
راحىمجان وتاربايەۆ جال- كەكىلدى جىعىلعان جاعىنا سيپاپ، كوپتىڭ ىڭعايىنا كونە سالاتىن جالتاق جازۋشى ەمەس. سوندىقتان دا ول «جاڭگىر حاندى» جازدى. ماحامبەتتىڭ «حان ەمەسسىڭ، قاسقىرسىڭ» دەگەن ماحامبەتتىڭ ءبىر اۋىز سوزىمەن جۇرتتىڭ جادىنا جاعىمسىز وبرازى ءسىڭىپ قالعان جاڭگىر حاننىڭ قانشاما ءىرى ەڭبەكتەرىن، ارمان- مۇراتىن ايقىن كورسەتىپ بەردى. راحىمجان وتاربايەۆتىڭ تاريحي تۇلعالار تۋراسىنداعى «بەيبارىس سۇلتىن»، «سىرىم باتىر»، «مۇستافا شوقاي» سىندى پەسالارى جوعارىدا ايتقانىمىزداي ولاردىڭ ءومىرى جولىنداعى وقيعالاردىڭ قۋالاعان ءتۇزۋ جەلىگە ەمەس، شىم- شىتىرىق تارتىستار تۇسىنداعى تۇلعالىق تۇعىرى مەن ازاماتتىق ارمان- مۇراتىن ايگىلەۋگە تىرىستى. ال، ول جولداعى ەڭبەكتىڭ ۇشى- قيىرى جوق. «بەيبارىس سۇلتان» پەساسىن جازۋى ءۇشىن الدەنەشە رەت كايرگە بارعانىنىڭ ءوزى بولەك حيكايا. مۇنىڭ ءبارى شاعىن ماقالانىڭ شاناعىنا سيار اڭگىمەلەر ەمەس ازىرگە.
ول ايتپاق ويىنىڭ ىڭعايىنا جانردى جاقسى تاڭداي ءبىلدى. پۋبليتسيستيكالىق ويلارىن وتكىر سۇحباتتار بەرسە، كەڭىرەك اشا تۇسەر وبرازداردى پروزانىڭ داڭعىلىنا سالسا، ادامنىڭ ءتۇرلى ارەكەتتەرىمەن ءوزىنىڭ جان دۇنيەسىن سويىپ سالار تۇستا دراماتۋرگياعا جۇگىنگەندەي.
بىردە باۋىرىنان جاراعان ارعىماقتاي جازۋشى اعامىزدى كورىپ قالىپ، سالەم بەرگەنبىز. «اعا، سۇحباتىڭىزدى وقىدىق» دەدىك. «سۇحباتىڭدى وقىدىق» دەپ حابارلاسقان جۇرت تەلەفونعا مازا بەرەر ەمەس، سولار نەگە «اڭگىمەڭدى، رومانىڭدى، پەساڭدى وقىدىق» دەمەيدى ەكەن، ءا؟» - دەپ ازىلدەدى. ارينە، ءزىلدى- اق ءازىل. كوركەم شىعارمانىڭ قۋاتى الاپات قوي! سويتسە دە، راحاڭنىڭ دارا تۇلعاسى قايمانا قازاقتى ەلىكتىرەتىن، جۇرت كىتاپتارىنان بولەك، راحاڭنىڭ ءوز بولمىسىن تاني تۇسۋگە، ءسوزىن قۇمارتا تىڭداي تۇسۋگە ۇمتىلاتىن ەدى.
اۆتوردىڭ «اكتريسا» پەساسىن وقىعان ايگىلى تەاتر سىنشىسى اشىربەك سىعاي ابدەن كۇلىپ: «مۇنى قويسا، ورىستار قويادى...» دەگەن ەكەن. ويتكەنى، وندا سول تەاتر سالاسىنداعى ادامدارىنىڭ اراسىنداعى كوزگە كورىنەر- كورىنبەس كوپ تارتىستى، اشىعىن ايتقاندا ادام ۇيالاتىن سونداي قيتۇرقى ىستەرىن اياۋسىز اقتارىپ بەرەدى.
«فاريزا مەن مۇقاعالي» پەساسىندا مۇقاعالي جاتقان اۋرۋحانانىڭ الدىندا سويلەسىپ وتىرعان ەكى اقىنىڭ ديالوگىندا:
«فاريزا: اعا، سوڭعى كەزدە بىرەۋلەر ولەڭدەرىمدى كوپ ماقتاپ ءجۇر.
مۇقاعالي: بىلەم، ءبىراق ماقتاۋ دا قارىز اقشا سياقتى. كەرى قايتارۋىڭ كەرەك. كوپ الا بەرمە.
فاريزا: دوسىم از.
مۇقاعالي: ازى دۇرىس. مالعا دوستىق بارىنان جوعى. ال، جانعا دوس، مىسالى، مەندە ەشكىم جوق، سەنەن باسقا، فاريزا. اسقار سۇلەيمەنوۆ تە وسىنى ايتىپ ەدى. سەنىڭ ءبىر ەرلىگىڭدى ەستىپ شەكسىز ريزا بولعانىم- اي.
فاريزا: و، قانداي ەرلىك؟
مۇقاعالي: اسقاردىڭ شەت جۇرتتا وقيتىن ۇلىنا اسا كوپ اقشا كەرەك بوپ... زىر جۇگىرگەن. تاپتىرا ما؟ جوق تا، جوق! سوندا سەن ۇيىنە كەلىپ: «ءاي، دۋانا، ءما، قايتارماي- اق قوي. ال» دەپ ءبىر بۋما اقشانى لاقتىرىپ كەتىپسىڭ.
فاريزا (قىسىلىپ): ونى نەسىنە ايتتى ەكەن؟ ساتقىندىقتى پانيدە كوپ كوردىڭىز بە؟
مۇقاعالي: كوپ كوردىم. وتە! ادامدارمەن ارالاسپاساڭ، كۇن كورە المايسىڭ، ال ارالاسساڭ، كۇن كورسەتپەيدى.
فاريزا: مانساپ پەن داڭق شە؟
مۇقاعالي (باس شايقاپ): ءبارى بايانسىز. ۋاقىتشالىق. اق قاعازعا تۇسكەن قارا تاڭبا بولماسا...
فاريزا: اعا، شارشاتتىم بىلەم، پالاتاعا بارىپ دەمالىڭىزشى».
فاريزا دا، مۇقاعالي دا - ءوزى! ءيا، راحىمجان وتاربايەۆتىڭ ءوزى! ونىڭ جانى، بولمىس، مىنەزى جان سىرى ءوزىنىڭ كوركەم شىعارمالارىندا. سوندىقتان دا ول «سولار نەگە «اڭگىمەڭ، رومانىڭدى، پەساڭدى وقىدىق» دەمەيدى ەكەن ءا؟» دەيدى... ونى ايتىپ جەتكىزۋ ءمۇمىن ەمەس...
ءبىز بىلەتىن بەرتىنگىدە ادال ويىنىڭ ادامزات ساناسىنا جەتۋى جولىندا جانىن دا، مالىن دا اياماعان ءبىر قازاق قالامگەرى بولسا، ول - راحاڭ! مازاسىز كۇندەر مەن ۇيقىسىز تۇندەرى اق قاعازدى قارا سيامەن مورلەپ، شىندىعىندا ودان وزگەنىڭ ءبارى بايانسىز، ۋاقىتشا ەكەنىن تاعى ءبىر دالەلدەپ كەتە باردى.
سونداي، قاسقايىپ كەلىپ، قاسقايىپ كەتە بارعان تاۋەلسىز قازاقتىڭ ەركىن ويىمەن ەندىگى ۇرپاق اق قاعازدىڭ بەتىندە، تەاتردىڭ ساحناسىندا سىرلاسادى... بۇل عۇمىر - ۇزاااق عۇمىر!..
ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلى