ورالحان بوكەي. مەنى نەمىس قىزىنا عاشىق قىپ جازىپ قويىپتى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - شىڭعىستايعا جول تۇسسە، ەڭ اۋەلى ىزدەيتىنىمىز - ەكى قاريا.ەكەۋى دە جازۋشى ورالحان بوكەيدىڭ بالا كۇنگى، بوزبالا شاعىنداعى، ەسەيگەن كەزدەگى دوستارى.

ەكەۋى دە قالامگەردىڭ كەيىپكەرلەرى. كوزى ءتىرى كەيىپكەرلەرى. ءبىرى - امانجان نۇقسارين، ەكىنشىسى - نۇرلان اكىمبايەۆ.

جاقىندا شىڭعىستايعا بارعانىمىزدا ورالحان بوكەيدىڭ اۋىلداعى سىنىپتاسى، بالا كۇنگى دوسى نۇرلان اكىمبايەۆ اقساقالمەن ەمەن-جارقىن اڭگىمەلەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.

مەنى شويىنقۇلاق، ونى قيقار دەپ اتايتىن

ءبىزدى اقساقالدىڭ ۇيىنە شىڭعىستاي اۋىلىنىڭ بۇرىنعى تۇرعىنى، بۇگىندە كاتونقاراعاي اۋىلىندا تۇراتىن قاينار قسەكين اعامىز باستاپ بارعان. «وبلىستىق اۋرۋحانادان كەلىپ وتىرمىن. مىنا جامباسىم مۇلدە قوزعالماي قالعان (سول جاق اياعىن كورسەتتى). سوعان وپەراتسيا جاسادى» دەگەن اقساقال اڭگىمە باستالماس بۇرىن ءوزىنىڭ كۇيى كەلمەي وتىرعانىن اڭعارتىپ.

«ورالحان بوكەي جايىندا از ايتىلىپ، از جازىلعان جوق قوي. دەگەنمەن ءسىزدىڭ ىشىڭىزدە جۇرگەن، ايتىلماعان دۇنيەلەر بار ما؟» دەدىك ءبىز ورالحاندى ايتساق كوڭىلىنىڭ كىلتى شەشىلەر دەگەن ەكىۇشتى ويمەن. «تۇگىم جوق. ءبارى بىتكەن» دەدى اۋەلدە سوزگە ساراڭدىق تانىتىپ. بىردەڭەگە وكپەلى سەكىلدى. كوڭىلىندە ءبىر كىربىڭ بار سياقتى.

«بالا كەزىندە ورالحانعا ەڭ جاقىن بولعان ادامداردىڭ ءبىرى ءسىز دەيدى عوي» دەدىك جازۋشى ەسىمىن ەكى مارتە قايتالاپ. سودان كەيىن عانا اقساقالدىڭ قاباعى جازىلىپ، وپەراتسيا جاسالعانىن ءبىر ءسات ۇمىتقانداي ازداپ اشىلا سويلەي باستاعان. «جاسىم 76 نى ءبىتىرىپ قالدى. 50 جىلدان بەرى ايتىلماعان نە قالدى؟! سودان بەرى كەلمەگەن كىسى جوق. مەنى مىنا شىمكەنت كوپ جىرلادى عوي. ەكى-ءۇش جىل بويى تەلەۆيزورىنان تۇسىرمەي. «ايعاق» دەگەن گازەتتى بىلەمىسىڭ. سونىڭ پرەزيدەنتى دۋلات ءابىش دەگەن ازامات ورالحاندى ىزدەپ، 2009 -جىلى كەلگەن. سودان كەيىن جىل سايىن كەلىپ وتىردى. ودان بولەك جىل سايىن ورالحان بوكەي اتىنداعى كوركەم ءسوز وقۋلارىنا بارىپ تۇرامىن» دەگەن ءبىر تىنىستاپ.

بۇدان ءارى اڭگىمە اۋانى بالالىق شاققا ويىسقان. ءبىر بايقاعانىمىز، نۇرلان اقساقالعا ورالحان بوكەيدىڭ ەل تانىعان جازۋشىلىعى، قايراتكەرلىگى ەمەس، بالا كەزدەگى دوستىعى، سىنىپتاستىعى قىمبات سەكىلدى. ونى «اناۋ»، «ول» دەپ وزىنە جىلى تارتا سويلەگەن سوزدەرىنەن اڭعارعانداي بولدىق.

«مەنىڭ اكەم سەيتەن مەن ورالحاننىڭ اكەسى بوكەيدىڭ ءۇيى شىڭعىستاي اۋىلىنىڭ كۇنشىعىس جاق شەتىندە بولدى. ارامىزدا ءۇي جوق. «ناعىز دوستىق بالا كەزدەگى دوستىق» دەيدى عوي. سول داۋرەنىمىز بىرگە ءوتتى. ءبىرىنشى سىنىپقا بىرگە باردىق. ونشاقتى بالا اۋىلدا بىرگە وستىك. سونىڭ ىشىندە ورالحان مەنى ءتاۋىر كوردى. مەن قارا كۇشكە مىعىم بولدىم. اناۋ (و. بوكەي) قارا تىلگە مىعىم بولدى. توبەلەستى اناۋ باستاپ بەرەدى، مەن اياقتايمىن، اكري (كۇلدى). قارۋلى، كۇشتى بولعاندىقتان با، مەنى ءبارى شويىنقۇلاق دەپ اتايتىن. ورالحاندى قيقار دەيتىنبىز. ول ءوزى ۇناتپاعان، جاقتىرماعان ادامىمەن دۇرىس سويلەسپەيتىن. تەرىس جاۋاپ بەرىپ، كەكەتىپ سويلەيتىن ادەتى بار- تىن. سودان بالالار «وسى ىلعي قيقارلانىپ تۇرادى» دەپ قيقار اتاپ كەتكەنبىز.

1957، 1958، 1959 -جىلدارى ءبىز 15-16 جاسقا كەلىپ، ەندى ەس ءبىلىپ، ەتەك- جەڭىمىزدى جيىپ جاتقان كەزدە ەلدىڭ جاعدايى اۋىر بولدى. سوعىستان كەيىنگى ەلەڭ- الاڭ شاق. ول كەزدە وسىندا 6-7 جەتى بالا بولسا ءبىر كۇپايكەنى مەكتەپكە تۇسكە دەيىن ءبىر بالا، تۇستەن كەيىن ءبىر بالا كيىپ بارىپ كەلەتىن. ەكىنشى اۋىسىمعا باراتىن بالا الگى كۇپايكەنى كۇتىپ وتىراتىن. سول جىلدارى مەكتەپ ءبىتىرۋ كەشىنە كيىپ باراتىن ءجونى ءتۇزۋ كاستوم تابا المادىق قوي. ورالحاننىڭ جاعدايى دا ءماز بولدى دەي المايمىن.

ءبىر اياق قارا كوجە مەن ءبىر ءتىلىم قارما نان تابىلسا، سوعان قاناعات قىلىپ جۇرە بەرەتىنبىز. جاسىراتىنى جوق، 60-70 -جىلدارعا دەيىن ءبۇتىن شالبار كيگەن جوقپىز. ىلعي جامالعان شالبار كيدىك. سومكە دەگەن اتىمەن جوق. ورالحان باستاعان ءتورت- بەس بالا ماتادان تىگىلگەن دوربانى الىپ مەكتەپكە باراتىنبىز. سونداي جاعدايدا ءومىر سۇردىك. ءبىزدىڭ بالالىق شاعىمىز سونداي زامانمەن تۇسپا- تۇس كەلدى. ورالحان ۇيدە ءتورت قىزدىڭ اراسىندا جالعىز ۇل بولدى. مەن - ون بالانىڭ ۇلكەنىمىن. ەڭبەككە ەرتە ارالاسىپ، ەرتە ەسەيدىك.

جازعى، كوكتەمگى كانيكۋل كەزدەرىندە ۇلكەندەرگە بولىسىپ، مال ازىعىن دايىندادىق. مال فەرمالارىنا بارىپ، قار كۇرەپ، قي ويدىق. جاز ايلارىندا شابانباي جايلاۋىنا بارىپ ءشوپ شاپتىق. ورالحان ەكەۋىمىزدىڭ ءبىر جىل تراكتوردىڭ ارتىندا كاسەلكەدە وتىرعانىمىز بار. ات جەگىپ تە ءشوپ شاپتىق تالاي. ءسال ەسەيگەن سوڭ شومەلەنىڭ تۇبىندە تۇرىپ ءشوپ اپەردىك. قىسقاسى، ورالحان الماتىعا كەتكەنشە قاتتى ارالاستا بولدىق. ءبىرىنشى ايەلى ايمانمەن شاڭىراق كوتەرگەندە مەنى كۇيەۋ جولداس قىلدى. ودان كەيىن قويىمدى قۇرتتاپ، ايرانىمدى ۇرتتاپ ءوز شارۋاممەن ءجۇردىم دە، ورالحان كەلگەن كەزدە كەيدە اۋىلدا بولماي قالىپ ءجۇردىم (اڭگىمە وسى تۇسقا كەلگەندە «سوندا دا كەلگەن سايىن ءشايعا شاقىرىپ وتىردىق قوي» دەپ سوزگە قوسىلدى ساماۋىردان بىزگە بابىن كەلتىرىپ شاي قۇيىپ وتىرعان جەڭگەمىز).

مەنى سوۆحوزدىڭ جۇمىسى وڭدىراما-ەي. ءبىر كۇن قالىپ قويساڭ سوۆحوزدان نە جۇمىستان شىعارىپ تاستايدى» دەپ ءبىر توقتادى. توقتادى دا، سوۆحوز جۇمىسىنان سول كەزدە شىعا الماعانىنا، ورالحانمەن بىرگە بولا الماعانىنا وكىنگەندەي كەيىپ ءبىلدىردى. ءسويتتى دە «مىنا بىرەۋىڭدى قويىپ وتىرمىسىڭ-ەي» دەپ ۇستەل ۇستىندە جاتقان ديكتوفونىما كوز قيىعىمەن ۇركە قارادى.

مەنى نەمىس قىزىنا عاشىق قىپ جازىپ قويىپتى

«ورالحان تۋرالى جىلدا ايتام، - دەپ جالعاستىرعان ودان ءارى اڭگىمەسىن. - بىلتىر اۋدانىمىزداعى بەلقاراعاي اتىنداعى مەكتەپكە ورالحان بوكەيدىڭ ەسىمى بەرىلدى. اۋىل ازاماتتارى ورالحاننىڭ 75 جىلدىعىنا وراي 10 مەدال ىستەتىپتى. سونىڭ بىرەۋىن مەنىڭ كەۋدەمە تاعىپ، شاپان جاپتى. ورالحان بوكەي اتىنداعى كوركەم ءسوز وقۋلارىندا دا ىلعي ايتام. ستۋدەنتتەر ىزدەپ كەلەدى. ورالحان جايىندا ايتۋدايىن ايتىپ-اق كەلە جاتىرمىن» .

«سوندا ايتىلماعان نە قالدى؟» دەيمىز ءبىز تىقاقتاپ ورالحان بوكەي جايىندا ەشكىم ەستىمەگەن، جوسىنى بولەك اڭگىمەنىڭ شەتى شىعار ما ەكەن دەپ. «ەشتەڭە قالعان جوق قوي دەيمىن» دەپ وسى جەردە تاعى دا سوزگە ارالاستى بىزگە ساماۋىردان باپتاپ شاي قۇيىپ وتىرعان جەڭگەمىز.

«ءسىز التىن ساندىقسىز عوي. ول كىسىنىڭ بۇكىل سىرىن بىلەسىز» دەپ ۇستەمەلەتە تۇسەمىز ءبىز. «سىرىن بىلگەندە، ورالحان كىسىگە قوسىلمايتىن. سونداي تاكاپپار بولاتىن. مەن ايتام عوي: «ءوي، اسپانعا قاراپ تۇراسىڭ عوي سەن. نەمەنەگە قارايسىڭ؟» دەپ.

«اسپانعا قاراپ تۇراتىنىم، مىنا، تومەنگە اياعىڭنىڭ باسىنا قاراپ، مۇرنىڭدى شۇقىپ تۇرساڭ، سەنى الباستى باسادى. «اسپاندا قۇدايدان باسقا سەنەرىڭ جوق قوي» دەپ قاراپ تۇرامىن. قىزعاناسىڭدار ما سونى» دەيتىن. ورالحاننىڭ الماتىداعى جازۋشى دوستارىنىڭ ءبىرازىن بىلەمىن. ول الماتىدا دا سول تاكاپپار مىنەزىنەن تانباپتى. جازۋشىلاردىڭ بارلىعى ورالحاننان قورقادى ەكەن-ەي سول كەزدە.

ورالحانمەن بىرگە جۇرگەن سەرىك ءجانابىل دەگەن جازۋشى ماعان ايتىپ ەدى: «وووو، ورالحان كەلە جاتقاندا «التايدىڭ كەربۇعىسى كەلە جاتىر» دەيتىنبىز. ول كەلە جاتقاندا الدىنان شىققان ادامداردىڭ قول بەرەتىنىنە قول بەرەدى دە، قول بەرمەيتىنىنىڭ تۇسىنا كەلگەندە ساۋساعىنىڭ ۇشىن عانا بەرىپ ء«اۋپ، ءپۇشت» دەپ تۇشكىرىپ، ءجۇرىپ كەتەتىن». راسىندا، ونىڭ مىنەزى وزگەشە بولدى. مەكتەپتە جۇرگەندە دە بىزگە قاراعاندا ءبىرتۇرلى وزگەشەلەۋ بولدى» دەپ وزگەشە مىنەزدى جازۋشىنىڭ وزگەشە مىنەزدەرىن ساعىنا ەسكە الدى.

- نۇرلان اعا، ءسىز ورالحان بوكەيدىڭ بىرنەشە شىعارماسىنا كەيىپكەر بولىپسىز. «مىناۋ ءاپپاق دۇنيەدەگى» نەمىس قىزى لۋيزاعا عاشىق بولاتىن نۇرلان ءسىز ەمەس پە؟ «دۇنيە اپپاق نۇرعا شومىلعان... اپپاق دۇنيە، سول اپپاق دۇنيەدە لۋيزا ەكەۋى استارىندا اقبوز ات بار، قاتارلاسا شاۋىپ جارىسادى. كۇمىس جالدى ات نە شاپپاي، نە ۇشپاي بەيمالىم ساپار، ماقساتسىز باعىتقا باياۋ قالىقتاپ بارادى- اي. نۇرلان العاشىندا ءبىر ورىندا تۇرعانداي سەزىندى. استىنداعى اتتىڭ اپپاق جالى مەن نەمىس قىزىنىڭ التىن شاشى جەلمەن جەلبىرەپ، مىناۋ اقبوز الەمنىڭ جالىنداعان جالاۋىنا اينالعان...» دەپ سۋرەتتەپ ەدى سول اڭگىمەدە جازۋشى ءسىزدىڭ كورگەن ءتۇسىڭىزدى.

- ول ءوزى عوي، اكري. نۇرلان دەپ مەنى نەمىس قىزىنا عاشىق قىپ جازىپ قويىپتى.

- سوندا عاشىق بولعانىڭىز راس پا، وتىرىك پە؟

- قالاي عاشىق بولاسىڭ؟! ونىڭ جاسى ۇلكەن عوي. ول كەزدە اۋىلدارعا دارىگەرلەردى، مەحانيكتەردى سىرتتان اكەلدى ەمەس پە؟! اڭگىمەدەگى اگرونوم قىز سول كەزدە كەلگەن. ءوزى ءاپپاق، شاشى اڭگىمەدە سۋرەتتەلگەندەي التىنداي ساپ-سارى بولاتىن. ءجۇرىس-تۇرىسىنىڭ ءوزى قىزىق. ءبىزدىڭ كورشىمىز ورىس ەدى. ول سوندا تۇردى. بالالار الگى قىزعا سىرتىنان قىزىعا قاراپ جۇرەتىنبىز. ءبىزدىڭ اۋىلدا ەكى-ءۇش جىل جۇمىس ىستەدى. سونى كەلتىرىپ العان عوي. اناۋ قيىستىرعانعا بالە بولاتىن.

- ءسىزدى نەمىس قىزىنا عاشىق قىپ قويدى. ونى شىعارمانى وقىعاندا ءبىلدىڭىز بە؟ رەنجىمەدىڭىز بە؟

- جوق، قايتا قۋاندىم.

- اپاي، ءسىز رەنجىگەن جوقسىز با؟ اعامىزدى عاشىق قىپ قويعانىنا.

- جوق، ول كەزدە ءبىز ۇيلەنبەگەنبىز. بۇل كىسى كىمگە عاشىق بولمادى؟! قايسى ءبىرىن ايتايىن، - دەپ ازىلدەدى جەڭگەمىز.

- ورالحان بوكەيدىڭ تاعى قانداي شىعارمالارىنا كەيىپكەر بولدىڭىز؟

- ەكى پوۆەست، ەكى اڭگىمەسىنە كەيىپكەر بولىپپىن. «قاسقىر ۇلىعان ءتۇن» دەگەن اڭگىمەسىندە تاعى دا نۇرلان بولدىم. «شۇعىلا» دەگەن اڭگىمەسىندە ءوزىن نۇرلان، مەن مۇقتار دەپ قويىپتى. سوسىن «قار قىزىندا» مەنى نۇرجان دەپ الىپتى.

- ول كىسى «سەنى شىعارمالارىما كەيىپكەر قىلام» دەپ سىزگە ايتۋشى ما ەدى؟

- ايتپادى. شىنىمدى ايتايىن، مەن ونىڭ جازعاندارىن ول ومىردەن وتكەنشە وقىعام جوق. «سەنىڭ جازعاندارىڭ ماعان جاقپايدى» دەۋشى ەدىم وزىنە. ول قايتىس بولعاننان سوڭ شىعارمالارىن تۇك قالدىرماي وقىپ شىقتىم. ادامدى ءتىرى كەزىندە باعالامايمىز عوي. ورالحان ورتامىزدان كەتىپ قالعاننان كەيىن بالا كەزدەن بىرگە وسكەن دوستىعىمىز، وتكەن-كەتكەن جايتتەر كوز الدىما كەلىپ، كوڭىلىم بوساپ جىلادىم.

«گازەتكە وراپ، قويىپ قوي. شەشەمە اپارىپ بەرەمىن»

وسى جەردە جۇبايىمەن بىرگە نۇرلان اكىمبايەۆتىڭ ءحالىن سۇراي كەلگەن، ءوزىن گۇلسارا قاشقىنبايەۆا دەپ تانىستىرعان اپامىز سوزگە ارالاستى. مەنى ءبىر تاڭعالدىرعانى، نۇرلان اكىمبايەۆ اعامىز سياقتى بۇل كىسى دە جازۋشى شىعارمالارىن دۇنيەدەن وتكەن سوڭ جاتا- جاستانا وقي باستاپتى. «اۋىلداسپىز عوي. ورالحان مەنەن 4 جاس ۇلكەن. ونى كورگەندە «سەن وتىرىك جازاسىڭ» دەيتىنمىن. سوندا ايتاتىن: «سەندەر قانداي قىزىقسىڭدار؟ اڭگىمەلەرىمنىڭ 30 پروتسەنتى شىندىق بولسا، قالعانى كوركەمدىك قيال. ايتپەسە قارابايىر بولىپ شىعادى» دەيتىن. نۇرلان اعا دا ايتىپ وتىر عوي. ورالحاننىڭ كوزى تىرىسىندە اڭگىمە-پوۆەستەرىن كىشكەنە وقىپ: «وي، قويشى، كەيىن وقىرمىز» دەپ ءجوندى ءمان بەرمەي، تاستاي سالاتىنبىز. كەيىننەن ءبىز شىڭعىستايدان كوشىپ، وسكەمەننىڭ شەتىنە بارىپ تۇردىق.

بۇل كەزدە ورالحان ومىردەن وتكەن. باسقا قالا، باسقا جەر. اۋىلىمىزدى، شىڭعىستايدى ساعىنامىز. ۇيدە ورالحاننىڭ ءۇش- ءتورت كىتابى بار. شال ەكەۋىمىز ورالحاننىڭ باياعىدا وقىماعان كىتاپتارىن بىرىنەن كەيىن ءبىرىن وقىپ، جاتقا بىلەتىن بولدىق. وقيمىز دا، شىڭعىستايدا جۇرگەندەي بولامىز. اۋىلدىڭ كوشەلەرىن كەزىپ، قاي جەردە قانداي ارىق بار، سودان اتتاپ كەلە جاتقانداي اسەردە بولامىز. سۋرەتتەگەندە، عاجاپ سۋرەتتەيدى عوي. انشەيىن سوزبەن كارتينا سالعان سياقتى. ءسويتىپ، اۋىلعا دەگەن ساعىنىشىمىز باسىلادى. شىنىن ايتقاندا، ورالحان شىعارماسى ارقىلى ءوزىمىزدىڭ جاقتىڭ ادەمىلىگىن، قىمباتتىلىعىن، جانىمىزعا سونشالىقتى جاقىندىعىن سەزىندىك. قازىر ويلاپ وتىرسام، ورالحانعا بۇرىنىراقتا ايتقان سوزدەرىمىز ول كىسىگە ەركەلەگەندىكتەن ايتىلعان با دەپ ويلايمىن. ايتپەسە جازۋشىنى ەرەكشە قۇرمەتتەيمىز» دەپ اعىنان جارىلا سويلەگەن گۇلسارا اپايىمىزدىڭ سوزىنەن جەرلەستەرى قالامگەردى كوزى تىرىسىندە دۇرىس باعالاماي المادى دەگەن ويدىڭ ۇشقىنىن اڭعارعانداي بولدىق.

«ورالحان بۇلاي بولادى، مۇنداي دارەجەگە جەتەدى دەپ ويلاعان جوقپىز. بالا كەزدە اكەمىزدىڭ جىرتىق ەتىك، جىرتىق شالبارىن كيىپ، الگى قولدان تىككەن شۇبەرەك سومكەگە جارتى قارمادان سالىپ الىپ مەكتەپكە باراتىنبىز. ەل جۇدەۋ. ەكى ءۇيدىڭ جاعدايى دا اۋىر. ورالحاننىڭ شاڭىراعىندا وزدەرى 5 بالا، اكەسىنىڭ ەكى ءىنىسى، ەكى قارىنداسى تۇردى. اكەسى اۋرۋشاڭ بولدى. مەن 10 بىتىرگەم جوق. «شوپىر بولام» دەپ 8 ءبىتىردىم دە كەتىپ قالدىم. اكەم فرونتوۆيك.

ورالحان ەكەۋمىزدىڭ ءۇيىمىزدىڭ ورتاسىندا ءبىر اق تاس بولاتىن. ورالحان 10 بىتىرگەندە مۇعالىمدەر «مەكتەپ ءبىتىرۋ كەشىنە مىندەتتى تۇردە كاستوم كيىپ كەلۋلەرىڭ كەرەك» دەپتى. سەنەمىسىڭ، ول كەزدە كاستوم دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيمىز. الگى اق تاستىڭ ۇستىندە وتىرىپ الىپ «كاستومدى قايتتىك؟ » دەپ باس قاتىردىق. مەندە اكەم قۇدالىقتان كيىپ كەلگەن جامان كاستوم بار ەدى. ول دا جارامادى. ءسويتىپ اڭتارىلىپ وتىرعاندا ورالحاننىڭ اكەسى بوكەي: «مەن قازىر ماگازينگە بارىپ، ءبىلىپ كەلەيىنشى» دەدى.

ءبىر زاماندا بوكەي كەلدى. قولتىعىنا بىردەمە قىستىرىپ العان. «مىنە» دەپ قولىمىزعا ۇستاتتى. اق تاستان ءتۇسىپ قاراساق، اكەلگەن دۇنيەسى جىلت- جىلت ەتەدى. استارى جوق. بەرتىن بىلدىك، قازىر باقۋاتتى ادامدار كيەتىن تۇنگى پيجاما ەكەن. ونى انا كىسى دە بىلمەگەن. «جىلتىلداپ تۇر، جاقسى» دەيدى. سودان نە كەرەك، ورالحان كاستوم تابا الماي ءبىر اق كويلەكپەن مەكتەپ ءبىتىرۋ كەشىنە كەتتى عوي دەيمىن.

- ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، ورالحان بوكەيدىڭ وتباسىندا جازۋشى جوق. جازۋشى بولۋىنا نە اسەر ەتتى؟

- ارينە، اۋەلى اللا بەرگەن ءوزىنىڭ بويىنداعى تالانتى. ەكىنشىدەن، ول كەزدە «لەنينشىل جاس» گازەتى مەن جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ دۇركىرەپ تۇرعان كەزى. ەكى ءۇيدىڭ ورتاسىندا سوۆحوزدىڭ باي كىتاپحاناسى بولدى. ورالحان جوعارىدا مەن اتاعان گازەت پەن جۋرنالدى ۇزبەي وقيتىن. «فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ ولەڭىن قاراشى، مىنا جازۋشىنىڭ اڭگىمەسىن قاراشى» دەپ ادەبيەتكە بالا كەزدەن ىنتىق بولدى. ورالحان اۋىلداعى ۇلكەن كىتاپحانانىڭ بارلىق كىتابىن تاۋىستى دەسەم ارتىق ايتپاسپىن. دالادا، كوك شوپتە جاتىپ الىپ كىتاپتى بىرگە وقيتىنبىز. سونىڭ ءبارى اسەر ەتكەن بولۋى كەرەك. اكەسى بوكەي تۇيىق ادام بولدى. كوپ سويلەمەيتىن. شەشەسى كۇليا ادۋىندى، شيراق كىسى ەدى.

ۇيىنە بارعاندا: «نەعىپ ءجۇرسىڭ؟ اراق ىزدەپ كەلدىڭ بە؟» دەپ باس- اياعىڭدى تەكسەرىپ وتىراتىن. ورالحاننىڭ دا قىزىق مىنەزدەرى كوپ. اۋىلعا كەلگەندە داستارحان جايىپ، جامباس قويامىز عوي. سوندا «ەي، انداعى جامباسىڭدى كەسپە» دەيدى. «نەگە؟» دەسەڭ، «گازەتكە وراپ، قويىپ قوي. شەشەمە اپارىپ بەرەمىن» دەيتىن. شەشەسىن كەرەمەت قۇرمەتتەدى. قاي ۇيگە بارسا دا، سويتەتىن. شەشەسى دە «الگى جالعىزىم» دەپ ەمىرەنىپ وتىراتىن.

جالپى، ورالحان اۋىلعا كەلگەن سايىن ۇيگە شاقىرماساڭ دا ءوزى كەلەتىن. اكەسىنىڭ ءىنىسىنىڭ ءۇيى بار. سوعان كەتىپ بارا جاتادى دا بىزگە كىرىپ شىعادى. كەيدە ءۇيدىڭ ىشىنە ەسكەرتۋ جاساپ: ء«الى كەدەيسىڭدەر عوي وزدەرىڭ، بالەنباي دا تۇگەنباي، تاماقتارىڭ قالاي پىسكەن، انا توسەكتى قالاي سالعانسىڭ، كيىمىڭ قالاي» دەگەن سىڭايداعى سوزدەردى ايتادى. مىنا كىسى قىسىلاتىن. ء«سويتىپ وتىرىپ ءشايدى ءولىپ- تالىپ ىشەدى. ەتتى دە جەيدى. مىنەزى سونداي قىزىق ەدى. قالجىڭى قايسى، شىنى قايسى، سونى ۇقپاي قالاتىن ەدىك» دەپ وسى جەردە سوزگە قوسىلدى ساماۋىردان باپتاپ ءشاي قۇيىپ وتىرعان جەڭگەمىز.

جەڭگەمىزدىڭ ءسوزىن ارى قاراي نۇرلان اعامىزدىڭ ءحالىن سۇراۋعا كەلگەن گۇلسارا اپا جالعاپ كەتتى. «ورالحاننىڭ قىلىقتارىن ەسكە الىپ جاتىرمىز عوي. ونىڭ شەشەسى كۇليا تولىق، ەتجەڭدى كىسى بولدى. جۋان كىسىنىڭ ەتالونى كۇليا بولاتىن. ءبىر كۇنى ورالحان ءبۇي دەيدى: ء«بارىڭ «كۇليا- كۇليا» دەۋشى ەدىڭدەر. اۋىل تولعان كۇليا بوپسىڭدار عوي». ءيا، بۇگىندە ءبىز دە تولىپ كەتتىك قوي» دەدى گۇلسارا اپا ءسوزىنىڭ سوڭىن ازىلگە سۇيەپ.

- نۇرلان اعا، ورالحان بوكەيدى سوڭعى رەت قاشان كوردىڭىز؟

- سوڭعى رەت ارداق دەگەن ەكىنشى ايەلىمەن كەلگەن كەزدە كوردىم. اۋدان باسشىلارى، جورا- جولداستارىمەن بىرگە سۋدىڭ بويىنا كوككە شىقتىق. سوندا «مىنا ايەلدى قايدان تاۋىپ العانسىڭ؟ 20 جاس كىشى عوي» دەدىم وزىنە. «بۇل جازۋشىلار وداعىنىڭ الدىندا ءبىزدى تەكسەرىپ وتىراتىن دارىگەر، مەدبيكە. سول جەردە تانىستىم» دەدى ورالحان.

انا كەلىنشەك: «مىنا كىسى «باشپايىم اۋىرىپ تۇر، ساۋساعىم اۋىرىپ تۇر» دەپ ىلعي كەلەتىن» دەدى ازىلدەپ. سوڭعى رەت كورگەنىم سول. امانجان سەكىلدى ورالحان مەنى دە الماتىعا شاقىرعان. ول كەزدە ەكى بالام بار. كوپ-كورىم بريگادير بولىپ جۇمىس ىستەپ ءجۇردىم دە، «الماتىدا نە بار؟» دەدىم.

اۋەلدە «تۇگىم جوق. ءبارى بىتكەن» دەپ سوزگە ساراڭدىق تانىتقان اقساقال ورالحان جايىندا سويلەگەن سايىن شاپقان سايىن تىنىسى اشىلاتىن كانىگى تۇلپارلارداي باۋىرىن جازىپ، اعىنان جارىلدى. كوكەيدە جۇرگەن سىرلارىن، الدەكىمدەرگە ايتا الماي جۇرگەن وكپە- نازىن دا جاسىرمادى. «بىلتىر ورالحاننىڭ 75 جىلدىعىن ءبىزدىڭ اۋدان دۇرىس اتاپ وتە المادىق. ماسەلە كوتەرىپ ەدىك: «90 جىلدىقتى ازەر وتكىزدىك. قاراجات جوق» دەدى. تەك بەلقاراعاي مەكتەبى عانا مال سويىپ، قۇران وقىتىپ، اتاپ ءوتتى. ورالحان كۇن وتكەن سايىن ۇمىتىلىپ بارا ما دەپ قورقامىن. استانادا جازۋشى الىبەك اسقاروۆ بار. ورالحاندى اندا- ساندا قوزعاپ، قاۋزاپ جۇرەدى. ديداحمەت قايتىس بولىپ كەتتى.

ءاي، ازامات، ورالحان ءبۇيتىپ ايتاتىن ەي. «باسقا وڭىرلەرگە، اسىرەسە وڭتۇستىك وبلىستارعا بارعاندا اۋداننىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى شەكاراعا دەيىن اكەپ تاستاسا، كەلەسى ءبىر حاتشى شەكارادا توسىپ تۇرىپ، الىپ كەتەتىن. كاتونعا كەلسەم، شىڭعىستايعا جەتە المايمىن. اۋداندىق گازەت رەداكتسياسىنىڭ جامان «ۋرال» موتوتسيكلىمەن ارەڭ اكەپ تاستايدى» دەيتىن ەدى جارىقتىق كەيىپ. ءبىر جاعى سوۆەت زامانىندا اۋداننىڭ ءبىرىنشى حاتشىلارى مەن سوۆحوز ديرەكتورلارىنىڭ كوپشىلىگى وزگە ۇلت وكىلدەرى بولدى عوي.

بۇل دا اسەر ەتكەن شىعار. نە دەسەك تە، تۋعان اۋدانىندا كوزى تىرىسىندە لايىقتى باعالانبادى. 28 -قىركۇيەك تۋعان كۇنى عوي. بىلتىر اۋدان ونى دا وتكىزبەي قويدى. ءبىزدىڭ جەرگىلىكتى حالىق قىزىق قوي. اۋىلدىڭ قاراپايىم ادامدارى كەيدە «ورالحان بىزگە نە بەرىپتى؟» دەپ ورىنسىز پىكىر ايتىپ جاتادى. جاستاۋ كەزىمدە وسى ءۇشىن قىزىل كەڭىردەك بولىپ داۋلاسىپ، توبەلەسكە دەيىن باراتىنمىن. «ورالحان سەندەرگە نە بەرەدى؟ قاپشىق- قاپشىق اقشا بەرە مە؟ «كاتون دەگەن ەل بار، شىڭعىستاي دەگەن جەر بار» دەپ الاقانداي اۋىلدى تورتكۇل دۇنيەگە تانىتقان جوق پا؟ سودان ارتىق نە كەرەك؟ اۋىلداعى جالعىز كوشەگە اسفالت سالدىرعان ورالحان عوي. سەندەر قىزعاناسىڭدار. ءتىپتى قىز الىپ، قىز بەرىسكەن وزگە ءوڭىردىڭ ازاماتتارى «ورالحان اۋىلىمەن قۇدا بولدىق» دەپ ماقتانادى. سەندەر وتىرىپ الىپ ءبىر- بىرلەرىڭدى كۇندەيسىڭدەر» دەيمىن ىزا بولىپ. قازىر ادامدارعا مىندەتتى تۇردە بىردەمە بەرۋ كەرەك. ودان باسقا تۇك كەرەك جوق.

ورايى كەلگەندە ءبىر ءجايدى ايتايىن. جوعارىدا وڭتۇستىككە بارعانىمدى ايتتىم عوي. سول كەزدە وڭتۇستىك جۇرتىنىڭ ورالحانعا دەگەن زور قۇرمەتىنە ريزا بولدىم. سارىاعاش اۋدانىندا جارىق كورەتىن ءبىر گازەت 1- بەتىنە «ءبىزدىڭ ەلگە ورالحاننىڭ دوسى كەلدى» دەپ ۇلكەن ماقالا بەرىپتى. سارىاعاشتا مەنىمەن كەزدەسۋ جاساپ، شاپان كيگىزدى. تاڭعالعانىم، ونداعى ادامدار «مىنا اقساقال ورالحاننىڭ بىرگە وسكەن دوسى» دەپ داۋىستارىن شىعارماي، ءبىر- بىرىمەن سىبىرلاپ سويلەستى.

«كوكە» دەپ قولتىعىمنان الىپ، ايرىقشا قۇرمەت كورسەتتى. ەشقايسىسى الدىڭنان كەسە كولدەنەڭ وتپەيدى. ءسويتىپ، «كوكە» اتاندىم. «مەنىڭ وزىمە مىناداي قوشەمەت بولسا، ورالحاننىڭ ءوزىن قالاي قۇرمەتتەر ەدى» دەپ ويلادىم ىشتەي. وسكەمەندە ورالحاندى دارىپتەپ جۇرگەن تاڭاتقان تۇمەنبايەۆ دەگەن مىقتى ازامات بار. 44 مەكتەپتىڭ بۇرىنعى ديرەكتورى. ورالحان رۋحىنا اس بەرىپ، ءبىزدى قوناققا شاقىردى. امانجان ەكەۋمىزگە جول- قاراجاتاتتارىڭا دەپ 5 مىڭ تەڭگە سالىپ جىبەرىپتى. ۇجىممەن جاقسى كەزدەسۋ وتكىزدىك. ورالحان ەسىمىن ۇلىقتاپ جۇرگەن وسىنداي جەكەلەگەن ازاماتتارعا ريزا بولاسىڭ. ال ەندى ورالحاننىڭ 75 جىلدىعىندا ءوزىمىزدىڭ اۋداننىڭ ازاماتتارىنا ازداپ كەيىدىم. قازىر زەينەتكەرمىن. ءجيى اۋىرىپ قالامىن. ءبىر- ەكى سيىرىم مەن 5-اق قويىم بار.

«جومارتتىڭ قولىن جوق بايلايدى. جىلقىم بولسا، ورالحاننىڭ 75 جىلدىعىنا اپارىپ، سويدىرىپ، قۇران باعىشتار ەدىم» دەپ سول كەزدە قاتتى قاپالاندىم. شىنىمدى ايتايىنشى، بۇرىن ورالحاندى مەن دە مويىنداماي جۇرەتۇعىنمىن. سوڭعى كەزدە شىن جۇرەگىممەن مويىندادىم. سىنبايتىن تەمىر، وتپەيتىن ادام جوق. ورالحان مەنى ءتاۋىر كوردى. قالعان ەلگە جالعاندا دەس بەرمەيتىن ورالحان مەنىڭ سوزىمە توقتايتىن. ءومىر ءوتتى.

«قۇلان قۇدىققا قۇلاسا قۇلاعىندا قۇرباقا وينايدى»، «ءولى ارىستاننان ءتىرى تىشقان ارتىق» دەگەن قازاقتىڭ ماقالدارى بەكەرگە ايتىلماعان ەكەن. كارتايىپ شاما كەتكەن سوڭ قۇدىققا قۇلاعان قۇلان سەكىلدىسىڭ. قۇلاعىڭدا قۇرباقالار وينايدى. ىزا بولاسىڭ. قازىر ورالحاندى ويلاي بەرەم. بالا كەزدەن، جاس كەزدەن بىرگە وسكەن سوڭ ۇمىتىلمايدى ەكەن» دەپ ءتۇيدى ءسوزىن اقساقال.

ءتۇيىن

ماقالا باسىندا «اقساقال بىردەڭەگە وكپەلى سەكىلدى. كوڭىلىندە ءبىر كىربىڭ بار سياقتى» دەدىك قوي. تۇيىندە سول ءتۇيىندى اشپاساق بولمايتىن سەكىلدى. شىڭعىستايدا ورالحانعا تالاس بار ەكەن. تالاس دەگەننەن گورى از-كەم تۇسىنبەستىك دەگەنىمىز دۇرىس بولاتىن شىعار. مۇنداي تۇسىنبەستىك باسقا ەمەس وسى اۋىلداعى ءوزىمىز ەرەكشە قۇرمەتتەيتىن قوس اقساقال امانجان نۇقسارين مەن نۇرلان اكىمبايەۆ اعامىزدىڭ اراسىندا دا بار سەكىلدى.

اڭگىمە «ورالحانعا ەڭ جاقىن كىم، كىم ورالحانمەن بىرگە كوپ جۇرگەن، ورالحان تۋرالى ەستەلىكتى نەگە ول ايتادى، مەن نەگە ايتپايمىن؟» دەگەن سوزدەردەن شىققان سياقتى. بىزدىڭشە، قوس قاريا دا ورالحانعا جاقىن. ءبىرى بالا كۇنگى، ەكىنشىسى بوزبالا شاعىنداعى، ەسەيگەن كەزدەگى اينىماس دوستارى. ەكى اقساقالدى دا ءبولىپ- جارۋعا بولمايتىن سەكىلدى. ويتكەنى، ورالحان بوكەي ەكەۋىن دە جاقسى كورگەنى، وزىنە جاقىن تۇتقانى انىق. نۇرلان اكىمبايەۆتىڭ ءوز سوزىمەن ايتساق، «ورالحان مەنىكى دەپ ايتۋعا ەشكىمنىڭ حاقى جوق شىعار. ورالحان حالىقتىكى».

ءيا، ءبىز بۇل جازبامىزدا جازۋشىعا ءوز كەيىپكەرلەرىنىڭ، ءوز اۋىلداستارىنىڭ كوزىمەن قاراۋعا، الاتاۋداعى ەمەس، التايداعى، قالاداعى ەمەس، دالاداعى ورالحاننىڭ شىنايى بەينە- بولمىسىنا ۇڭىلۋگە تىرىستىق.

ازامات قاسىم، شىعىس قازاقستان وبلىسى، كاتونقاراعاي اۋدانى، شىڭعىستاي اۋىلى

egemen.kz