ىشىمدىك ىشپەيتىن، شىلىم شەكپەيتىن اۋىل

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - تۇكپىردەگى ەلدى مەكەندە كەڭىنەن قانات جايعان ونەگەلى ءىس وزگەلەرگە ۇلگى ەتىلمەۋى قالاي؟ ! ات باسىن بۇرىپ وسى اۋىلعا كەلىپ، ەل- جۇرتتىڭ بەرەكەلى تىنىس- تىرشىلىگىن كورگەننەن كەيىن كوكەيىمىزگە وسىنداي ساۋال تىرەلدى.

ماسىلدىقتى بىلمەيتىن بۋىن

ءبىر كەزدەرى بۇل ماڭاي ءتۇتىنى ءتۇزۋ ۇشقان، مىڭعىرعان ءتورت تۇلىك مال وسكەن، ۇلتتىق سالت- ءداستۇردىڭ قايماعى بۇزىلماعان اۋىلداردىڭ قۇتتى مەكەنى بولدى دەگەنگە سەنۋ قيىن. قازىر ودان بىرلىك پەن كوزاشاردىڭ ورنى ۇڭىرەيىپ، جۇرتى عانا قالعان. قالعاندارى تەڭدىك اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ قۇرامىنا ەندى. ورتالىعى - وسى اتتاس ەلدى مەكەن. مۇندا جۇزگە جۋىق وتباسى تۇرادى. 11 جىلدىق مەكتەپ، فەلدشەرلىك- اكۋشەرلىك پۋنكت، مەشىت، دۇكەن جۇمىس ىستەيدى. ال از ءۇيلى كانتەمير مەن كوتوۆسكيي «بولاشاعى جوق اۋىلدار» ساناتىنا جاتقىزىلىپ، ءبىلىم وشاقتارى جابىلىپ قالعان. وقۋشىلار اۋدان ورتالىعىنا قاتىناپ وقيدى. اڭگىمەمىز تايىنشا اۋدانىنىڭ ءبىر سۇبەلى پۇشپاعى تۋرالى.

تەڭدىك ەل اۋزىندا «ورىنباي ءالجانوۆتىڭ اۋىلى» دەپ تە اتالادى. «حالىق ايتسا، قالىپ ايتپايدى» دەمەكشى، مۇنداي قۇرمەتكە ەكىنىڭ ءبىرى بولەنە بەرمەسى انىق. تاڭداۋ نەگە ورەكەڭە تۇسكەن دەگەن ساۋالعا كەلسەك، وتكەنگە از- كەم شەگىنىس جاساعان ءجون سەكىلدى. ورىنباي شايحان ۇلى - كەڭەستىك كەزەڭنىڭ تەمىردەي ءتارتىبىن كورىپ، قاتاڭ كادرلىق سۇزگىسىنەن وتكەن «قىزىل ديرەكتورلاردىڭ» ءبىرى. وسىدان جارتى عاسىرعا جۋىق بۇرىن مال بورداقىلاۋمەن ارنايى اينالىساتىن كەڭشار قۇرىلعاندا جاس مامانعا ۇلكەن سەنىم ارتىلىپ، وسىندا باسشىلىققا جىبەرىلدى. قىز- قىز قايناعان ەڭبەك الاڭىندا تاجىريبەسى ازداۋ بولسا دا، اۋىلدا جاستايىنان جىلقى تىزگىندەپ، مال قايىرىپ وسكەنىنىڭ پايداسى ءتيدى. ماماندىعى اگرونوم جىگىت اتاكاسىپتىڭ قىر- سىرىن تەز- اق مەڭگەرىپ الدى. ونىڭ ۇستىنە كىندىك قانى تامىپ، بالالىق شاعىنىڭ ءىزى قالعان اتامەكەنگە كەلگەنىنە قۋانىپ، بار كۇش- جىگەرىن، قاجىر- قايراتىن ەل يگىلىگىنە ارنادى. ءىرى قارا مالدىڭ سانى ون مىڭ باسقا دەيىن جەتىپ، وبلىستاعى الدىڭعى قاتارلى شارۋاشىلىقتىڭ بىرىنە اينالدى.

 جۇرتشىلىقتىڭ تۇرمىسى تۇزەلىپ، ءال- اۋقاتى ارتىپ، جاڭا ۇلگىدەگى مادەني، الەۋمەتتىك نىساندار كوپتەپ بوي كوتەرە باستاعانى سول ەدى، كەڭەس وداعى ىدىراپ، قۋاتتى ەكونوميكانىڭ ارقاۋى سوگىلە باستادى. بيلىك، شارۋاشىلىق تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان نەبىر پىسىقايلاردىڭ مەملەكەتتىڭ، حالىقتىڭ مىسقالداپ جيناعان ەن داۋلەتىن پىشاق ءۇستى ءبولىسىپ قولىنا تيگەن قالتاعا باسىپ جاتقانىن كورگەندە «ەسىل ەڭبەك- اي» دەپ ءىشى ۋداي اشىدى. قاتتى قاپالانعانى سونشالىق، ءتۇن ۇيقىسى ءتورت ءبولىنىپ، تەرەڭ ويدىڭ قۇشاعىندا ءجۇردى. سوسىن توسىن شەشىم قابىلداپ، جۇمىسشى- قىزمەتكەرلەرگە تيەسىلى دۇنيە- مۇلىكتى وزدەرىنە تەڭدەي ەتىپ ءبولىپ بەردى. اسىعىس جۇرگىزىلگەن جەكەشەلەندىرۋدىڭ اقىرى جاقسىلىققا سوقتىرمايتىنىن سەزىپ، الدىن الا وسىنداي ارەكەتكە بارىپ، ونىڭ ءتۇبى بەرەكەتكە اينالارىنا قاپىسىز سەندى. ءيا، اۋمالى- توكپەلى شاقتا مۇنداي شەشىم قابىلداۋ - ۇلكەن ەرلىككە پارا- پار. ويتكەنى جوعارىنىڭ نۇسقاۋىنا قارسى شىققاندار ساۋساقپەن سانارلىق قانا بولاتىن. سولاردىڭ ءبىرى - ورەكەڭ ۇكىمەت مۇلكى ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتكەنشە كوپشىلىك ءوز ريزىعىن كورىپ، ءناپاقاسىن تەرىپ جەسىن دەگەن ىزگى ويعا توقتادى. ءوزى دە وتپەلى كەزەڭنىڭ وتكەلەگىنەن قينالماي شىعۋدىڭ جولدارىن تىنباي ىزدەستىرىپ، «قاراتومار» شارۋا قوجالىعىن قۇردى. قۇستىڭ قوس قاناتى سەكىلدى مال شارۋاشىلىعى مەن ەگىنشىلىك قاتار دامىپ، تابىستىڭ تايقازانى قايتا تولدى. وسىلايشا قيىندىق شەڭگەلىنەن قۇتىلا الماي «شىقپا جىنىم شىقپامەن» جۇرگەن تۇرعىنداردىڭ ءۇمىت وتى قايتا جانىپ، ەرتەڭگە دەگەن بەرىك سەنىمدەرى نىعايدى. قىردا ەگىن سەبىلىپ، ويدا ءتورت تۇلىك ءوسىرىلىپ، جۇمىسسىزدىق ازايدى. وتباسىن، بالا- شاعانى اسىراۋدىڭ جايى شەشىلگەن سوڭ ماسىلدىق پيعىل دا ەڭسەرىلدى. جاسوسپىرىمدەر، وقۋشىلار اراسىندا دا توعىشارلىق كوڭىل- كۇيدەن ارىلتۋ شارالارىن وتكىزۋ بەرىك داستۇرگە ەندى.

«جاستا بەرگەن تاربيە - جاس قايىڭدى يگەندەي» دەمەكشى، ماڭداي تەرمەن تاپقان تابىستىڭ ءدامى قاشاندا ءتاتتى كەلەتىنىن، ەڭبەك - الەمنىڭ ءامىرشىسى، شەشۋشى ۇلتتىق فاكتور ەكەنىن ۇقتىرا، ۇعىندىرا بىلسەك، «از جۇمىس ىستەپ كوپ تابۋ» ، «اۋادان اقشا جاساۋ» سەكىلدى قاۋىپتى كەسەلدەردەن ارىلتۋ وڭاي. ارزان جىلتىراققا ەلىكتەۋشىلىك ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى كەرى ىسىرىپ، دۇنيەقوڭىزدىق دەرتى مەڭدەپ بارا جاتقان سەكىلدى» ، دەيدى كوشەلى قاريا كوڭىلىندە الدەبىر الاڭ، مازاسىزدىق بار ەكەنىن اڭعارتىپ.

سوناۋ اۋمالى- توكپەلى كەزەڭدە تەڭدىك مەكتەبىندە بالا ازايىپ، جابىلۋ قاۋپى تونگەندە ورەكەڭ وزگە ايماقتاردان كوپ بالالى وتباسىلاردى كوشىرىپ اكەلگەن. ءارقايسىسىنا باسپانا بەرىپ، الدىنا مال سالعان. مۇنداي جارقىن مىسالدار از ەمەس.

قازىر تەڭدىككە «شوقان- اقان اۋىلى» دەگەن قوسالقى ات تا تەلىنىپ ءجۇر. سەكسەننىڭ سەڭگىرىنەن اسقان اقساقال كوشتەن قالماسا دا شوقان مەن اقان اتتى ەكى ۇلىنا شارۋاشىلىقتى سەنىپ تاپسىرعان. «اكە كورگەن وق جونار، شەشە كورگەن تون پىشەر» دەگەندەي، اتا- انانىڭ جاقسى ءتالىم- تاربيەسىن العان شوقان اسىل تۇقىمدى مۇعالجار جىلقىسىن، ەدىلباي قويىن وسىرۋمەن، ال اقان ەگىنشىلىكپەن شۇعىلدانادى. اۋىل ىرگەسىنىڭ شايقالماۋىنا زور ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان ەكەۋىنە جەرلەستەرى ءدان ريزا. مەكتەپ، فەلدشەرلىك- اكۋشەرلىك پۋنكت، تاعى باسقا عيماراتتاردىڭ جوندەۋ جۇمىستارىن اعايىندى ازاماتتار ءوز مىندەتتەرىنە العان.

داستارقان ءسانى - ۇلتتىق تاعام

16 جىلعا جۋىقتاپتى، تەڭدىك اۋىلىندا ويىن- توي اراق- شاراپسىز ءوتىپ كەلەدى. ومىرشەڭ باستاما وركەن جايعان العاشقى كەزدى ورەكەڭ بىلاي ەسكە الادى: «2003 -جىلى قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني باسقارماسى رامازان ايى قارساڭىندا جاماعاتقا ورازادا اراق ءىشۋدى توقتاتۋ تۋرالى ۇندەۋ تاستادى، ماعان ونى نەگە قولداماسقا دەگەن وي كەلدى. ءوز قاراجاتىما سالىنعان مەشىتتىڭ اشىلۋ راسىمىندە اۋىل بولىپ اقىلداسىپ، ىشىمدىكتى ءبىرجولا دوعارۋعا، دۇكەن سورەلەرىنەن شىلىم، باسقا دا زياندى زاتتار مەن تاعامداردى الىپ تاستاۋعا ءپاتۋالاستىق. سودان بەرى ءازازىل سۋ داستارقانعا قويىلعان ەمەس. كەرىسىنشە، وتىرىستىڭ ءسانى، بەرەكەسى سانالاتىن ۇلتتىق سۋسىندار مەن ءدامى ءتىل ۇيىرەتىن تاعامدار سامساپ تۇرادى. ونىڭ ادام اعزاسى ءۇشىن دە پايداسى مول، ءتۇرلى دارۋمەندەرگە باي. ءوزىم قاجىلىق پارىزىمدى بىرنەشە رەت وتەپ كەلدىم. وزگەلەرگە ۇلگى بولا بەرسىن دەگەن نيەتپەن بالالارىمنىڭ ۇيلەنۋ تويلارىن قىمىز- قىمىرانمەن اتاپ ءوتتىم. بۇل ءراسىمدى تويشىلار جىلى قابىلدادى. اراققا سالىنىپ قانشاما شاڭىراق ورتاسىنا ءتۇسىپ، جاستار اجىراسىپ جاتىر دەسەڭشى. دەنساۋلىققا دا زيانى وراسان ەكەنى مەديتسينادا الدەقاشان دالەلدەنگەن. اللانىڭ ەلشىسى مۇحاممەد پايعامبارىمىز /ع. س. ع./ ءوزىنىڭ حاديستەرىندە «بارلىق ماس قىلۋشى - اراق ءعام بارلىق ماس قىلاتىن نارسە - حارام» دەپ ايتادى. وكىنىشكە قاراي، ارامىزدا حارام مەن حالالدى شاتاستىرىپ جۇرگەندەر از ەمەس. مۇنىڭ ءبارى وتباسى، وشاق قاسى ءتالىم- تاربيەسىنىڭ كەمدىگىنەن، اقپاراتتىڭ جەتكىلىكسىزدىگىنەن دەيدى» .

ءبىر ءسات ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە جۇگىنىپ كورەيىك. رەسمي مالىمەت بويىنشا جەر بەتىندەگى حالىقتىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى ىشىمدىككە اۋەس كورىنەدى. دەمەك 6 ميللياردتان استام ادامنىڭ 2 ميللياردتايى «تەنتەك سۋعا» كەت ءارى ەمەس. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى جان باسىنا شاققاندا 8 ليتردەن كوپ الكوگول ءونىمىن تۇتىناتىن ەلدەردىڭ ۇلتتىق گەنوفوندى دەگراداتسياعا ۇشىرايتىنىن انىقتاعان. جۇرەك- قان تامىرلارى، وبىر، باسقا دا اۋرۋلاردىڭ كوبەيىپ كەتۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسىندا. بۇل جاعىنان العاندا، قازاقستان ىشىمدىكتى كوپ تۇتىناتىن مەملەكەتتەردىڭ قاتارىندا ەكەنى ويلاندىرماي قويمايدى. ەكى ءجۇز مىڭنان استام ادام ماسكۇنەمدىك كەسەلىنە شالدىققان. وڭىرلەر بويىنشا سولتۇستىك قازاقستان كوشباسشىلار ساناتىندا تۇر.

- اراق- شاراپ ءىشۋ دوعارىلعالى ءىرى قىلمىستار مۇلدەم تىركەلگەن جوق. ۇرلىق- قارلىق، توبەلەس تە ساپ تىيىلدى. الدەبىر ۇساق كيكىلجىڭدەر تۋا قالسا، اقساقالدار القاسىنىڭ قاتىسۋىمەن تورەلىگىن ايتىپ، بىتىمگەرلىككە شاقىرىپ وتىرامىز. باستى ماقسات - ۇرىس- كەرىستىڭ سەبەبىن انىقتاۋ، الداعى ۋاقىتتا بولدىرماۋ، الدىن الۋ، تاراپتاردى تاتۋلاستىرۋ. مايدا- شۇيدە تۇسىنبەستىكتەردى سىرتتان ەشكىمدى ارالاستىرماي- اق، ءوز ارامىزدا شەشەمىز. ەڭ باستىسى، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ساناسىندا اراق- شاراپسىز دا ءومىر سۇرە الامىز، ودان دا وزىمە، قوعامعا، ەلگە پايدالى ىسپەن اينالىسايىن دەگەن جاڭاشا ويلاۋ جۇيەسى قالىپتاستى. بۇل - وتە قۇپتارلىق، قۋانارلىق جايت. بىلە بىلگەنگە سالاماتتى ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءتيىمدى باعىتتارى كوپ قوي. ءار وتباسى مال، قۇس، باۋ- باقشا وسىرەدى. جازدا بيە بايلاپ قىمىز اشىتادى. قۇرت- ىرىمشىك، جەنت سياقتى ۇلتتىق تاعامدار جاسايدى. تۇرعىندار تۇگەل ورەكەڭنىڭ شارۋاشىلىعىندا ەڭبەك ەتەدى. تەپسە تەمىر ۇزەتىن ازاماتتاردىڭ بوس جۇرگەنىن كورمەيسىز، - دەيدى اۋىل اكىمى رۇستەم جۇماعۇلوۆ.

جەرگىلىكتى بيلىك ورىندارىنا قۇلاققاعىس: «جاقسىدان ۇيرەن، جاماننان جيرەن» دەمەي مە دانا حالقىمىز. ولاي بولسا ىشىمدىك ىشپەيتىن، شىلىم شەكپەيتىن تۇتاس اۋىلدىڭ ءىس- تاجىريبەسى وزگەلەرگە تاراتىلسا، ناسيحاتتالسا، ۇلگى ەتىلسە، وڭىردە مۇنداي سالاماتتى ءومىر سالتى ورنىققان ازىرگە جالعىز ەلدى مەكەننىڭ ءورىسى كەڭەيىپ، باسقالار دا جامان قىلىقتاردان ارىلار ما دەگەن ساۋال مازالايدى. ىشىمدىكتەن مۇلدەم تىيىلۋ ارقىلى عانا باسقا دا جات قىلىقتاردان ارىلۋدىڭ جولىن تەڭدىكتىكتەردىڭ تاجىريبەسى ايقىن بايقاتىپ وتىر.

اۋىل تۇرعىندارىن قيناپ تۇرعانى - تەك جول جايى ەكەن. اۋدان ورتالىعى مەن تەڭدىك اراسىنداعى 25 شاقىرىم جول شۇرق تەسىك، ويدىم- ويدىم. بيىل جىل باسىندا اۋىلعا اپارار گرەيدەر جولدى قارعىن سۋ شايىپ كەتكەندىكتەن جاعداي مۇلدەم قيىنداپ كەتكەن. ەگىستىك القاپ اراسىنداعى سۇرلەۋ جولمەن جۇرۋگە ءماجبۇر. جاڭبىرلى، لايساڭ كۇندەرى قاتىناس ۇزىلەدى.

سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، تايىنشا اۋدانى

 بەت قاتتالىپ جاتقاندا: تۇرعىنداردىڭ جانايقايىن اۋىل اكىمىنە جەتكىزگەنىمىزدە تەندەر جاريالانىپ، ءۇش ميلليون تەڭگە قاراجات بولىنگەنىن، مەردىگەر ۇيىم جۋىق ارادا ىسكە كىرىسەتىنىن جەتكىزدى. ءبىراق تەڭدىكتىكتەر وعان سەنگىسى جوق. ۋادەنىڭ ءۇش ايدان بەرى ايتىلىپ، ءسوز جۇزىندە عانا قالا بەرەتىنىنە رەنىشتى. بيلىكتىڭ جوعارى تۇتقاسىن ۇستاپ وتىرعان لاۋازىم يەلەرىنەن بۇعان جاۋاپ كۇتەمىز.

ءومىر ەسقالي