زەرەندىدەگى اۋليەلى مەكەندەر

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - ومىراۋىنا سەكسەن كولدەن سەكسەن مونشاق تاققان كوگىلدىر كوكشەنىڭ ايدىن شالقارلارىنىڭ ىشىندەگى تازاسى - زەرەندى كولى.

ءۇزىلىپ تۇسكەن مونشاقتاي كوگىلدىر كولدىڭ جاعالاۋى يت تۇمسىعى وتپەيتىن قايىڭ- قاراعايى ارالاس وسكەن نۋ ورمان. تارتىمدىسى - جالعىز تابيعي اجارى عانا ەمەس، تاريحي اڭىزىنا دا بايلانىستى.

Ⅷ عاسىردىڭ شاماسىندا زەرەندى كولىنىڭ ارعى جيەگىندەگى تايىزداۋ تۇسىندا انشەيىندە مەلتەكتەي كولكىپ جاتاتىن كول سۋىنىڭ ءسال- ءپال تارتىلۋىنا بايلانىستى شوكىمدەي ارال پايدا بولىپتى. ارادا از ۋاقىت وتكەندە تاقياداي ارالدىڭ جيەگىنە بالاۋسا قايىڭ، بالدىرعان تال قاۋلاپ وسسە كەرەك. بىرتە- بىرتە جاعالاۋدان جانارىن قاداعان ادام كول ۇستىندە قالقىعان قازاقى بورىك پىشىندەس ارالدىڭ ءوزىن كورگەنىمەن، قويناۋىنا كوز جەتپەيدى ەكەن.

ىلكىدەن جەتكەن اڭىز كوپ. سونىڭ بىرىندە بىلاي دەلىنەدى. قوشقارباي تاۋىنىڭ ەتەگىن جايلاعان قالىڭ ەلدىڭ ىشىندە اي دەسە اۋزى، كۇن دەسە كوزى بار جاس سۇلۋدىڭ سىلاڭ قاعىپ بوي جەتەدى. اۋىزىنىڭ سۋى قۇرىپ سيپاتتايتىندار حاس سۇلۋدىڭ اجارىنان اسەم ايدىڭ ءوزى ىققان دەسەدى. سۇلۋعا كىم قۇمارتپاعان؟ ! ات تۇياعى جەتەتىن جەردەن ارۋدى كورۋگە، شامالارى جەتىپ جاتسا قۇيرىق- باۋىر جەسىپ، قۇدا تۇسۋدەن دامەلى توپ كوپتەپ كەلىپ جاتادى. ءبىراق الگى سۇلۋدىڭ تالعامى باسقا، تالابى دا سۇمدىق. تالاي جىگىتتىڭ تاۋى شاعىلادى. اراسىندا باي دا، باعلان دا بار. ءوز بۋىنا ءوزى ءپىسىپ كەلگەندەردىڭ بىردە- ءبىرى ءسوزىن وتكىزە الماپتى. سويتسە ارۋدىڭ كوڭىلى قۇلاعان بوزبالا سول ەلدىڭ ىشىندە ەكەن. جاراتقان يە پەندەنىڭ بار تىلەگىن تولايىم- تەگىس بەرگەن بە؟ ورلىگى كوركىنە ساي الگى بوزبالا شىر بىتپەگەن، تاقىر كەدەي اۋلەتتەن ەكەن. قىز اكەسى كەلىسىمىن بەرەيىن دەسە، قۇدا بولىپ بارىپ ات بايلايتىن جەرى جوق. پۇشايمان قىلعان پەندەلىكتىڭ قىبىن قاراساڭىزشى. ءبىراق بار قيىندىقتى ناق زەرەندى كولىنىڭ سۋىنداي مولدىرەگەن ۋىز ماحاببات جەڭگەن. بوزبالا مەن بويجەتكەن ءسوز بايلاسىپ ءبىر تۇندە اكە جىلقىسىنىڭ ىشىندەگى اۋزىمەن قۇس تىستەگەن قوس كۇرەڭدى ەرتتەپ ءمىنىپ، ەل شەتىنەن جىلىستاعان. باعىت - ارىداعى ايىرتاۋ. ءبىراق وكشە ىزىنە تۇسكەن قۋعىنشىلار تىم تاقاپ كەلگەن سوڭ امالى قۇرىعان ەكى جاس ارالعا ءوتىپ كەتەدى.

جاسىل جەلەك كومكەرگەن، ءمولت- ءمولت ەتكەن ءمولدىر سۋ جاعالاۋىن شايىپ جاتقان شاپ- شاعىن ارال ۇياداي جىپ- جىلى ەكەن. تال- تەرەكتى نۋ ىشىنە ۇيالاعان ءجۇز سان قۇس تا ءان سالادى. ۇلى دالاداعى ۇلى سەزىم - ماحاببات ءانىن. قۇلاعى بار كەز كەلگەن ادام تۇسىنەر ەدى. ونسىز دا ءمولدىر سەزىمگە بالاۋسا كوكىرەكتەرى تۇنىپ تۇرعان ەكى جاس ماسايراعان تابيعات قۇشاعىندا قۇستاردىڭ ماحاببات انىنە ەلىتىپ، كوڭىلدەرىنەن كوكتەمنىڭ لەبى ەسەدى. انتالاي شاپقان قالىڭ قۋعىنشى ءىز سورابىن شىعارا الماي، اداسىپ كەتسە كەرەك. ەكى جاس امان قالعان. ماحاببات بەسىگىنە اينالعان ارال كەيىن كوكارال اتانىپتى. كوك - بولاشاقتىڭ بەلگىسى. ال بولاشاق ماحابباتپەن بايلانعان. قازىرگى كۇنى كوكشەتاۋ مەن زەرەندى ايماعىنداعى ارمان- تىلەكتەرى قوسىلعان جاستار كوكارالعا بارادى. ويتكەنى بۇل جەر ماڭگىلىك ماحابباتتىڭ تيتىمدەي عانا بەسىگى ىسپەتتى.

كوكارالدان كوپ ۇزاماي ات شاپتىرىم جەردەگى كوكتەرەك اۋىلىن كوكتەي وتەتىن جولدان اتتانار جاعىڭىزعا بۇرىلساڭىز الدىڭىزدان اۋليەتاستىڭ ماڭدايى جارق ەتىپ كورىنەرى بار. تويعان قوزىداي تومپايىپ جاتقان، تاقتا تاستارى قولمەن قالاعانداي جىمداسقان، كىرىككەن جەرلەرىنە قارا تاستى قاق جارىپ، ءزاۋلىم قاراعايلار وسكەن، ەتەك جاعى جىلقىنىڭ قارتاسىنداي بۇيرا- بۇيرا اۋليەتاس جەرگىلىكتى جالپاق جۇرتتىڭ ۇعىمىندا قاسيەتتى سانالادى. ىلكى زاماندا قۇرساق كوتەرمەگەن، الدەبىر سوزىلمالى اۋرۋعا شالدىققان ادامدار اۋليەتاستىڭ تۇبىندە تۇنەپ، جاراتقاننان ءمىناجات تىلەگەن. ات تۇياعى جەتەتىن جەردەن ادەيىلەپ اۋليەتاستى ىزدەپ كەلىپ، مەدەت سۇراعان تالايلار سىرقاتىنان پىشاقپەن سىلىعانداي ايىعىپ كەتكەن وقيعالارى وتە كوپ بولعان دەسەدى. ۇلى وتان سوعىسىندا قان مايدانعا اتتانعان بوزداقتار اۋليەتاستىڭ باسىنا كەلىپ مەدەت سۇراعان. ىقىلىم زاماننان بەرى جەلدىڭ وتىندە، ارقانىڭ قارا قارعانىڭ ميى قاينايتىن اپتابىندا ءمىز باقپاي تۇرعان اۋليەتاس باۋىرىنداعى قالىڭ ەلدىڭ قامقورى ىسپەتتى.

 تۇكتىنىڭ قالىڭ ورمانىنىڭ ۇيىسقان ءبىر تۇسى - جاڭاتۋعان اۋىلىنىڭ ىرگەسىن كومكەرىپ جاتىر. قاسقاتاۋدىڭ قالىڭ جوتاسى قالىڭ قاراعاي، ويدىم- ويدىم قايىڭ شوقتارى. تاۋ ەتەگىندە تاستان تاسقا سەكىرىپ اعىپ جاتقان بۇلاق بار. اۋليەبۇلاق اتالادى. ىقىلىم زاماننان بەرى سۋى ءتىس جاراتىنداي سۋىق، ءبىراق ايرىقشا ءدامدى. قاسقاتاۋدىڭ ەتەگىن قونىستانعان الدەنەشە اۋىلدىڭ تىلسىم تاريحتى كوكىرەگىنە قاتتاپ جيناعان قاريالارى اۋليەبۇلاقتىڭ قادىر- قاسيەتى تۋرالى كۇندى تاڭعا ۇلاستىرىپ، تاعىلىمى تاماشا اڭىزداردى اقتارار ەدى. وسى ولكەدە ەستە جوق ەسكى كەزەڭدە سارىارقانىڭ سايىن دالاسىن انگە بولەگەن ءانشى جىگىت عۇمىر كەشىپتى. الدە كوز تيگەن، الدە باسقا ءبىر سەبەپتەرى بولدى ما، داۋاسىز دەرتكە دۋشار بولسا كەرەك. ون ەكى مۇشەسى ساۋ كەزىندە ءان سالعان شاقتا قاسقاتاۋدىڭ باۋىرىنداعى مىڭ سان ءانشى قۇس الگى اۋەنگە ەلىتىپ بىرگە قوسىلادى ەكەن. سول شاقتا دارحان دالانىڭ جۇرەگى دۇرسىلدەپ، توڭىرەك سىلتىدەي تىنىپ، ادەمى اۋەننىڭ اسەرىمەن دەل- سال كۇي كەشپەك. ءانشى جىگىت جانىنا سىرقات باتقان سوڭ دومبىراسىن قولىنا الۋدى قويعان. ەل بولىپ كۇيزەلىپتى، جۇرت بولىپ تىلەگىن تىلەگەن. باقسى- بالگەردىڭ قاراماعانى جوق. ءبىراق ەم- دومى قونباعان. ومىردە باز كەشكەن ءولىارا شاقتا اۋىلدىڭ اقساقالى انشىگە قاسقاتاۋدىڭ باۋىرىنداعى بۇلاققا بارىپ سۋىنان مەيىرىڭدى قاندىرىپ ءىشىپ، باسىندا تۇنەسەڭ، دەرتىڭنەن ايىعاسىڭ دەسە كەرەك. سۋعا كەتكەن تال قارمايدى ەمەس پە؟ ءانشى جىگىت قاريانىڭ ايتقانىن قاپىسىز ورىندايدى. ارادا الدەنەشە كۇن وتكەندە قۇر سۇلدەرى قالعان ءانشى قۇر اتقا مىنگەندەي قۇلپىرىپ شىعا كەلەدى. تاعى دا ءان ەسكەن. سارىارقانىڭ سالقىن سامالى ءانشىنىڭ كوكىرەگىنەن شىققان سىرباز ءاندى وزىمەن بىرگە ىلەستىرىپ الا كەتىپ، بار الاشتىڭ دالاسىنا جايعان. سودان بەرى وسى بۇلاق اۋليەبۇلاق اتانىپتى. كەيىن دە ۇلكەن تۇكتى مەن كىشى تۇكتىنىڭ قويناۋىن جايلاعان قالىڭ ەل تۇرماق، ايشىلىق الىس جەرلەردەن ادەيى ىزدەپ كەلىپ، كيەسىنە تابىنعان جۇرت كوپ بولاتىن.

تۋعان جەردىڭ تۇعىرىن بيىكتەتەتىن دە تىلسىمىن قويناۋىنا بۇققان قاسيەتتى جەر ەكەندىگى بەلگىلى. ءبىز بەرگى بەتىن قالقىپ ايتقان زەرلى زەرەندىدەگى اتاجۇرتتىڭ ايتۋلى مەكەندەرىنىڭ ءبىر پاراسى وسىنداي.

 اقمولا وبلىسى، زەرەندى اۋدانى

«ەگەمەن قازاقستان»