ادامداردىڭ سوزدەرى نە دەيدى؟
كوڭىل-كۇيى جاقسى، ءوزىن باقىتتى سەزىنەتىن، ۋاقىتىن ءونىمدى وتكىزەتىن ادامداردىڭ وسەككە قاجەتتىلىگى دە، ۋاقىتى دا بولمايدى. كوبىنەسە قۇرمەتتى، تانىمال ادامدار وسەككە كوپ ىلىگىپ جاتادى. ال قادىرى جوق ادامدى وسەكتەسە دە، ونى ەشكىم تىڭدامايدى. ەگەر وسەكتەلگەن بولساڭىز دەمەك ءسىز قادىرلى ادامسىز.
ادامداردىڭ بارىنە بىردەي جاعۋ مۇمكىن ەمەس. مىندەتتى تۇردە ءمىن تاعاتىن، سىن ايتاتىن، جاماندايتىن ادامدار تابىلۋى ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان ادامداردىڭ سوزىنە قاتتى كوڭىل ءبولىپ، الاڭداماعان ءجون.
بۇعان قوجاناسىردىڭ مىنا ءبىر اڭگىمەسى جاقسى مىسال بولا الادى:
قوجاناسىر ءبىر كۇنى بالاسىن ەرتىپ اۋىلدان قالاعا جولعا شىعادى. بالاسى: «اكە، ءسىز ءمىنىڭىز»، - دەپ وتىنسە دە قوجاناسىر: «جوق، بالام، سەن ءمىن»، - دەپ بالاسىن ەسەككە مىنگىزىپ، ءوزى ەسەكتىڭ نوقتاسىنان جەتەكتەپ كەلە جاتادى. جولدا ەكى كىسى بۇلارعا قاراپ: «مىنانى قارا، قارتايعان اكەسىن جاياۋ جۇرگىزىپ، ەسەككە جاپ-جاس بولىپ ءوزى ءمىنىپ الىپتى، ءاي، كورگەنسىز»، - دەپ باستارىن شايقايدى.
بالاسى: «اكە، انە، كوردىڭىز بە، ايتتىم عوي سىزگە، ءسىز ءمىنىڭىز»، - دەپ ەسەكتەن تۇسەدى. بۇدان كەيىن قوجاناسىر ەسەككە ءوزى ءمىنىپ، نوقتانى بالاسىنا بەرەدى. ءبىراز جۇرگەننەن سوڭ بۇلاردى كورگەن كىسىلەر: «ۇيات- اي، داپ-دارداي بوپ ەسەككە ءمىنىپ، ال بالاسىن جاياۋ جۇرگىزگەن ادامدى قاراڭدار»، - دەسەدى. قوجاناسىر بۇل جولى بالاسىن دا ەسەككە مىنگەستىرەدى. تاعى جۇرگەن سوڭ: «بايعۇس ەسەككە وبال بولدى-اۋ، ەكەۋى بىردەي ءمىنىپ الىپتى»، - دەسەدى ادامدار. بۇعان اشۋلانعان قوجاناسىر ءوزى دە، بالاسى دا ەسەكتەن ءتۇسىپ، جاياۋلاتىپ كەلە جاتادى. بۇلاردى كورگەن تاعى ءبىر توپ ادام: «مىنا اقىماقتاردى قارا، ەسەكتى بوس قويىپ، وزدەرى جاياۋ جۇرگەندەرى نەسى؟» - دەپ مىسقىلداپ كۇلەدى. بۇدان كەيىن قوجاناسىر بالاسىنا قاراپ: «كوردىڭ بە بالام، نە ىستەسەڭ دە ادامداردىڭ اۋزىنا قاقپاق تابا المايسىڭ. ادامدار نە دەسە، و دەسىن ءبىز دۇرىس دەپ بىلگەنىمىز بويىنشا ارەكەت ەتەيىك»، - دەگەن ەكەن.
جەتىستىككە جەتە الماۋدىڭ كىلتى
وكىنىشكە وراي ءبىز جۇمىسىمىزدا، ءجۇرىس- تۇرىسىمىزدا، ءتىپتى نانىم- سەنىمدە دە ادامدار نە دەيتىنىنە كوپ ءمان بەرەتىن كەزدەر بولادى. ءتىپتى كەيدە بۇعان قاتتى كوڭىل بولەتىنىمىز سونشالىق باسقالار ءۇشىن ءومىر سۇرەتىن سياقتانامىز. ءىس باستاماق بولىپ وقتالىپ، ادامداردىڭ سوزىنە بولا رايىنان قايتقاندار، وزىنە دەگەن سەنىمدىلىگىن جوعالتقاندار قانشاما...
ومىرىندە ەڭ كوپ قايعى مەن قاسىرەت شەككەن بيلل كوسبي (Bill Cosby) بىلاي دەگەن ەكەن: «جەتىستىكتىڭ كىلتى نە ەكەنىن بىلمەدىم. ءبىراق، بىلەتىنىم جەتىستىككە جەتە الماۋدىڭ كىلتى ادامداردىڭ بارىنە جاعۋعا تىرىسۋ» دەگەن ەكەن.
ەۋروپالىق اقىن ەليوت «ادامداردىڭ سوزىنە الاڭداما. ويتكەنى ولار سەنىڭ ءىسىڭدى جاقسى نە جامان ەكەندىگىنە قاراپ ەمەس، ولارعا كەلىپ-كەتەر پايداسى بار نە جوعىنا قاراپ باعالايدى» دەگەن ەكەن.
تەڭىز
ال مىنا مىسالدا بۇل ماسەلەنىڭ شەشىمى جاقسى تۇسىندىرىلگەن ەكەن. وسى تامسىلدەگى تەڭىزدەي بولۋعا تىرىسساق، قاجەتسىز ۇرەي مەن كۇيزەلىستىڭ ازايارى ءسوزسىز:
ءبىر بالا جاعالاۋدا ويناپ ءجۇرىپ اياق كيىمىنىڭ ءبىر جۇبىن جوعالتىپ الادى. ارى ىزدەپ، بەرى ىزدەپ تاپپاعان سوڭ اياق كيىمىنىڭ ەكىنشى جۇبىن قولىنا الىپ تەڭىزگە قاراي لاقتىرىپ جىبەرەدى دە قۇمنىڭ بەتىنە بىلاي دەپ جازادى: «بۇل تەڭىز ۇرى!»
ءبىرازدان سوڭ مول تابىسپەن ورالعان بالىقشى قايىعىمەن ءدال وسى جاعالاۋعا كەلىپ توقتايدى. قۋانىشىن ۇستاپ تۇرا الماعان بالىقشى دا جاعالاۋداعى قۇمعا: «بۇل تەڭىز جومارت!» دەپ جازىپ، قاپ-قاپ بالىقتارىن ارقالاپ ۇيىنە كەتەدى. قايىعىن جاعاعا سۇيرەپ شىعارۋدى ۇمىتقان بالىقشى، ەرتەڭىنە قايىعىنىڭ تۇندەگى داۋىلدان جار تاستارعا سوعىلىپ قيراپ قالعانىن كورەدى. ىزاسىن جاسىرا الماي بۇل جولى قۇمعا بىلاي دەپ جازادى: «بۇل تەڭىز زالىم!»
جاعالاۋدان ءوتپ بارا جاتقان ءبىر كەمپىر بالاسىنىڭ سۋعا باتىپ قايتىس بولعانى ەسىنە ءتۇسىپ: «بۇل تەڭىز قانىشەر!» دەپ جازادى.
ءبىر كىسى سۋدا مالتاپ ءجۇرىپ سۋدان ۇلكەن ءىنجۋ تاۋىپ الادى دا: «بۇل تەڭىزدىڭ پەيىلى كەڭ!» دەپ جازادى.
ال تەڭىز بولسا باز-باياعى سالماقتى كۇيىندە ەدى. جاعاعا ۇلكەندەۋ ءبىر تولقىن جىبەرىپ، ادامداردىڭ جازۋلارىنىڭ(سوزدەرىنىڭ) بارلىعىن ءبىر ساتتە ءوشىرىپ كەتتى...
دانىشپان اقساقال
ادام اقىلمەن ءىس ەتۋ كەرەك. اشۋعا نەمەسە جوعارىدا اتالعان باسقا دا ەموتسيالارعا بەرىلىپ، ويلانباي سويلەپ، وسەك پەن ىرىتكىنىڭ سەبەپشىسىنە اينالماۋ كەرەك. ويتكەنى وسەك، ءسوز تاسۋ - ادامدارمەن ارا- قاتىناستى بۇزادى، سەنىمنىڭ سارقىلۋى، وتباسى قۇلدىراۋى، دوستىقتىڭ السىرەۋى، قوعامداردىڭ ارازداسىپ، جانجال شىعۋى سەكىلدى جامان ناتيجەلەرگە اكەلەدى. ءسوز تاسىعان ادامعا دا بۇل قىلىق ابىروي اكەلمەيدى. ءسوز تاسۋدى ادەتكە اينالدىرعان ادام وزگەلەرمەن سەنىمدى بايلانىس قۇرا المايتىن بولادى. بۇل جامان ادەت بارا- بارا ونىڭ مەيىرىم، ادامگەرشىلىك سەزىمدەرىن باسەڭدەتەدى. جاقىندارىنىڭ ودان سەسكەنىپ، ارا- قاتىناستى الشاق ۇستاۋىنا، وسەكشى دەگەن اتقا ىلىگۋىنە سەبەپ بولادى.
ءبىر اۋىلدا كوپ ءسوز تاسيتىن، ادامداردى شاعىستىرىپ جۇرەتىن وسەكشى ءبىر ادام بار ەكەن. بۇنىڭ وسەگىنىڭ قۇربانى بولعان ءبىر قارت كىسى وعان:
- بۇل تاراتقان وسەگىڭ ارقىلى ماعان عانا ەمەس، بىرنەشە ادامعا زيانىڭ ءتيدى، ۇيالساڭ ەتتى، - دەيدى. الگى وسەكشى:
- مەن بۇلاي بولارىن بىلگەنىم جوق، ايتقان سوزدەرىمدى كەرى الدىم، مەنى كەشىرىڭىزشى، - دەپ جالىنادى.
- كەرى الدىم دەيمىسىڭ، شىنىمەن كەرى العىڭ كەلسە، ۇيىڭنەن قۇس قاۋىرسىندى جاستىق الىپ كەل، - دەيدى. بۇل ادام دەرەۋ ۇيىنە بارىپ جاستىق الىپ كەلەدى. قارت كىسى قالتاسىنان باكىسىن شىعارىپ جاستىقتى وسىپ جىبەرگەنى سول-اق ەدى، ىشىندەگى قۇس قاۋىرسىندارى جەلمەن جان-جاققا شاشىلا باستايدى. قارت كىسى:
- ەندى بارلىق قاۋىرسىنداردى جينا، سوندا عانا كەشىرەمىن، - دەيدى. اۋزى اڭقيعان الگى ادام:
- اقساقال-اۋ، ۇشىپ، تاراپ كەتتى عوي، قالاي جينايمىن؟ قاراساڭىزشى، اعاشتاردىڭ، شوپتەردىڭ اراسىنا، ۇيلەردىڭ قۋىستارىنا دەيىن كىرىپ كەتتى، بۇلاردى جيناۋ مۇمكىن ەمەس قوي، - دەيدى. سوندا اقساقال:
- تۋرا سەنىڭ ايتقان وسەگىڭ سياقتى جان-جاققا تاراپ كەتتى، سولاي ەمەس پە؟ تاراتقان وسەكتەرىڭ قانشالىقتى ۇزاقتارعا كەتكەندىگىن، كىمنىڭ ساناسىندا قانداي ناتيجەلەرگە جول اشقاندىعىن پىكىرلەي الدىڭ با ەندى؟ - دەگەن ەكەن.
ءۇش سۇزگى
بىرەۋدى جامانداپ وسەك ايتقان ادام قانشالىقتى ايىپتى بولسا، ونى تىڭداعان ادام دا سونشالىقتى ايىپتى. ويتكەنى تىڭداۋ ارقىلى وعان دەمەۋ بەرگەن، قولداعان بولادى. سوندىقتان مۇنداي اڭگىمە باستالعاندا مۇنىڭ دۇرىس ەمەس ەكەنىن ايتىپ توقتاتۋعا تىرىسۋ، ءسوزدى باسقا تاقىرىپقا اۋىستىرۋ نەمەسە ول جەردەن تۇرىپ كەتكەن جاقسى بولادى.
مىنا ءبىر ءتامسىل وسى تاقىرىپقا جاقسى كەلەدى:
ءبىر تانىسى سوكراتقا كەلىپ:
- سەنىڭ دوسىڭ تۋرالى نە ەستىگەنىمدى بىلەمىسىڭ؟ - دەيدى. سوكرات:
- ءبىر مينۋت كۇتە تۇر! سەن ماعان ەشتەڭە ايتپاستان بۇرىن مەنىڭ سۇراقتارىما جاۋاپ بەرشى. بۇل سۇراقتار ء«ۇش سۇزگى» دەپ اتالادى. ءبىرىنشىسى «شىندىق سۇزگىسى». ماعان ايتايىن دەپ تۇرعان نارسەلەرىڭنىڭ تولىعىمەن راس ەكەندىگىنە سەنىمدىسىڭ بە؟
- جووق، بىرەۋدەن ەستىدىم.
- ولاي بولسا، جاقسىلىق سۇزگىسىنە وتەيىك. دوسىم تۋرالى ايتپاق بولعاندارىڭ جاقسى نارسە مە؟
- جوق، كەرىسىنشە جامان نارسە.
- وندا پايدا-زيان سۇزگىسىن كورەيىك. سەنىڭ ايتايىن دەپ تۇرعان نارسەڭنىڭ ماعان كەلىپ- كەتەر پايداسى بار ما؟
- جوق.
- دەمەك، ماعان ايتاتىندارىڭنىڭ راس- وتىرىگىن بىلمەسەڭ، ول جاقسى نارسە بولماسا، پايدالى نارسە بولماسا، ونى ماعان نە ماقساتپەن ايتپاقسىڭ؟ - دەگەن ەكەن.. .
قورىتا ايتقاندا ادامدارعا مەيىرىمدى بولۋعا، ادال بولۋعا، ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاماۋعا تىرىسايىق. ءمىنسىز ادام تابۋ مۇمكىن ەمەس. ءار ادامنىڭ ىسىندە، سوزىندە قانداي دا ءبىر كەمشىلىك، ءمىن تابىلۋى قالىپتى نارسە. ءبىراق ونى اشكەرەلەپ، ءسوز تاسۋ، ىرىتكى سالۋ ەشكىمگە پايدا اكەلمەيدى. سوندىقتان جىلى، جاعىمدى، جاقسى ءسوز ايتۋعا ۇمتىلايىق، يگى سويلەي الماساق ەڭ بولماسا جامان ايتپاۋعا تىرىسايىق.
دايىنداعان بەيسەن سۇلتان ۇلى