دارىگەر: ەلىمىزدەگى شيپاجايلاردا قازاق حالىق ەمى ورتالىقتارى اشىلادى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ءداستۇرلى تەراپيا دەگەن نە؟ باتىس مەديتسيناسى مەن حالىق ەمىنىڭ ايىرماشىلىعى نەدە؟ حالىق ەمىنىڭ قانداي ارتىقشىلىقتارى بار؟

ق ر دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى نە سەبەپتى حالىق ەمىن قارقىندى دامىتۋدى قولعا الماق؟ حالىق ەمى توڭىرەگىندەگى وسى جانە باسقا دا وزەكتى ماسەلەلەر بويىنشا ق ر پرەزيدەنتى ءىس باسقارماسى مەديتسينالىق ورتالىعى اۋرۋحاناسىنىڭ ءداستۇرلى تەراپيا دارىگەرى (رەفلەكسوتەراپيەۆت) اينۇر قۇرمەتبەك قازاقپارات تىلشىسىنە جاۋاپ بەردى.

ەلىمىزدەگى شيپاجايلاردا قازاق حالىق ەمى ورتالىقتارى اشىلادى

- اينۇر حانىم، ءداستۇرلى مەديتسينا تۋرالى ءار ادامنىڭ تۇسىنىگى ءارتۇرلى. ءبىرى ونى باتىس مەديتسيناسى رەتىندە قابىلداسا، ەندى ءبىرى حالىق ەمى دەپ تۇسىنەدى...

- قازاقستان اۋماعىندا «ءداستۇرلى مەديتسينا» دەپ باتىس مەديتسيناسىن اتايدى. ال قىتاي، جاپونيا، كورەيا سياقتى مەملەكەتتەردە «ءداستۇرلى مەديتسينا» دەپ مەديكامەندوزسىز جولمەن ەمدەيتىن حالىق ەمىن ايتادى. حالىق ەمىنە ينەمەن ەمدەۋ، فيتوتەراپيا، ماسساج تۇرلەرى، سۇلىك سالۋ، تامىر ۇستاۋ، حيدجاما جانە تاعى باسقالارى جاتادى.

- بيىل ءساۋىر ايىندا وتكەن «شيپاجاي - 2019» IV حالىقارالىق پراكتيكالىق فورۋمىندا ق ر پرەزيدەنتى ءىس باسقارماسى مەديتسينالىق ورتالىعىنىڭ باسشىسى الەكسەي سوي «الداعى ۋاقىتتا كوشپەندىلەر وركەنيەتىندەگى ەمدەۋ جولدارىن جانداندىرامىز. كوبى قازاقتىڭ ءداستۇرلى مەديتسيناسى بار ەكەنىن بىلە بەرمەيدى. ءارتۇرلى شوپتەرمەن، شۇبات، قىمىز سياقتى ۇلتتىق سۋسىندارمەن ەمدەۋ دە وسى سالاعا كىرەدى. مۇنداي ەم تۇرلەرىن پاتەنتتەپ، ءوزىمىزدىڭ شيپاجايلارىمىزدا قولداناتىن بولامىز. ءار ادامدا قانداي ەم ءتۇرىن قابىلداۋ كەرەكتىگى تۋرالى تاڭداۋ مۇمكىندىگى بولۋى كەرەك كەرەك. ارينە، كەز كەلگەن حالىق ەمىن پاتەنتتەي بەرمەيمىز، قاندايدا ءبىر ەم ءتۇرىن ۇسىنعان ادام ونىڭ ەمدىك قاسيەتى بار ەكەنىن الدىمەن عىلىمي تۇردە دالەلدەۋى كەرەك» دەگەن ەدى. وسىعان قاتىستى قانداي پىكىر بىلدىرەر ەدىڭىز؟

- ەلىمىزدەگى مەديتسينا سالاسىندا سوڭعى ون- ون بەس جىلدا ءداستۇرلى مەديتسينا، ياعني حالىق ەمى قارقىندى دامىپ كەلە جاتىر. 1 -جەلتوقساننان باستاپ ق ر پرەزيدەنتى ءىس باسقارماسىنا قاراستى كۋرورت، شيپاجايلاردا قازاق حالىق ەمى ورتالىقتارى پايدا بولادى. مۇنداي ورتالىق ەڭ الدىمەن وقجەتپەستەگى شيپاجايدا اشىلادى. بۇعان دەيىن حالىق ەمىن دامىتاتىن دارىگەرلەر بولمادى. قازىرگى ۋاقىتتا نۇر- سۇلتان، الماتى، قاراعاندى قالالارىنداعى مەديتسينا اكادەميالارىندا حالىق ەمىمەن ەمدەيتىن مامانداردى دايىندايتىن كافەدرالار جۇمىس جاساۋدا.

اجەم تاۋلارعا شىعىپ، ەمدىك شوپتەردى جينايتىن

- ارنايى سەريتيفيكاتى بار ەمشىلەر مەملەكەتتىك مەديتسينالىق مەكەمەلەردە جۇمىس ىستەي الا ما؟

- ولاردا مىندەتتى تۇردە مەديتسينالىق ءبىلىم بولۋى كەرەك، سەبەبى ناۋقاستى ەمدەگەن كەزدە وقىس جاعداي بولسا العاشقى مەديتسينالىق كومەك كورسەتۋدى نەمەسە ءتيىستى دارىگەرگە جىبەرۋدى ءبىلۋى كەرەك. مەديتسينالىق ءبىلىمى جوق ادام قالاي جۇمىس ىستەي الادى؟

- ال ءوزىڭىز وسى باعىتتا ەم جۇرگىزۋ ءۇشىن قانداي وقۋ ورنىندا وقىدىڭىز؟

- مەن 2005-2013 -جىلدار ارالىعىندا «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن پەكين قالالىق قىتاي حالىق مەديتسيناسى ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىدىم. ودان كەيىن شاڭحايدا وقىپ، حالىق مەديتسيناسىمەن اينالىساتىن ماماندىق بويىنشا ءبىلىم الدىم. قازىر بۇل سالادا جۇمىس ىستەيتىن ماماندار كوپ.

- نە سەبەپتى مەديتسينانىڭ باسقا ەمەس، وسى سالاسىن تاڭدادىڭىز؟

- مەن موڭعوليادا تۋىپ-ءوستىم. اكەمنىڭ «قازاقتىڭ ءشوپ ەمدەرى»، «بۋلاۋ ەمدەرى»، «بۇلاۋ ەمدەرى» سياقتى حالىق ەمىنە قاتىستى كىتاپتارى كوپ بولاتىن. مەن سونىڭ ءبارىن وقىدىم. اكەمنىڭ ايتۋىنشا، اجەمىز بايان-ولگەيدەگى تاۋلارعا شىعىپ، دەرتكە شيپا بولاتىن شوپتەردى جيناپ الىپ كەلەدى ەكەن. بالالارى اۋىرعان كەزدە سول شوپتەرمەن عانا ەمدەگەن. جالپى جەر بەتىندە 6 مىڭنان استام ەمدىك ءشوپ بار. وسى ەمدىك شوپتەردىڭ كوبى قازاقستاننىڭ كەڭ بايتاق جەرىندە بار، ءبىراق ونىمەن اينالىسىپ جاتقان ۇلكەن كاسىپورىن جوق. بۇل باعىتتا ىستەيتىن جۇمىستار وتە كوپ.

حالىق ەمىنىڭ عىلىمي نەگىزى بار

- حالىق مەديتسيناسىنا سەنبەيتىندەرگە قارسى ايتىلاتىن ءۋاج قانداي؟

- ولار حالىق مەديتسيناسىنىڭ عىلىمي نەگىزى، دالەلدەمەسى جوق ەكەنىن ايتادى. مىسالى، تامىر ۇستاۋ ارقىلى دەرتتى انىقتاعانعا دا كۇمانمەن قارايدى. ال شىن مانىندە، تامىر ۇستاعان كەزدە 28 ءتۇرلى پۋلس ءجيى كەزدەسەدى. ەمشى ءار پۋلس قاي دەرتكە جاۋاپ بەرەتىنىن بىلەدى. ءبىزدى وقىتقان كەزدە وسىنىڭ ءبارىن ۇيرەتتى، ياعني ونىڭ عىلىمي دالەلى بار.

1970-1980 -جىلدارى قىتايدىڭ وزىندە بيلىك حالىق مەديتسيناسىن قولدانۋعا قارسى بولعان. ءسويتىپ بۇل سالا قىتايدا دا دامىماي قالىپ، برازيليا، ارگەنتينادا دامىپ كەتكەن. سوڭعى 40 جىلدا قىتاي حالىق ەمىنە قايتادان دەن قويا باستادى. قازىرگى تاڭدا ءۇرىمجى قالاسىنداعى مەديتسينالىق اكادەميادا «قازاق حالىق ەمىن زەرتتەۋ كافەدراسى» بار. ول جەردە ءبىزدىڭ قانداستارىمىز جۇمىس ىستەيدى. ولار جىلىنا ءبىر-ەكى رەت ەلىمىزگە كەلىپ، لەكسيا وقىپ كەتەدى. الداعى 10-15 جىلدا قازاق حالىق مەديتسيناسى تىپتەن قارقىندى داميتىن بولادى دەپ ويلايمىن.

- حالىق ەمى ءبولىمى ەلىمىزدەگى مەديتسينالىق مەكەمەلەردىڭ كوبىندە بار ما؟

- 2017 -جىلى 1 -ساۋىردە ق ر پرەزيدەنت ءىس باسقارماسى مەديتسينالىق ورتالىعىنىڭ اۋرۋحاناسىندا شىعىس ەمى ءبولىمى رەسمي تۇردە اشىلدى. ونىڭ ىشىنە قازاق حالىق ەمى دە، تيبەت، قىتاي، موڭعول، جاپون حالىق ەمدەرى كىردى. قازاقستان بويىنشا مەملەكەتتىك مەديتسينالىق مەكەمەلەر ىشىندە مۇنداي حالىق ەمى جان-جاقتى، كەڭ كولەمدە ءبىزدىڭ ورتالىقتا عانا قولدانىلادى.

قىتايدا ءداستۇرلى مەديتسينا مەن حالىق ەمى بىرىگە جۇمىس ىستەيدى

- باتىس مەديتسيناسى مەن حالىق ەمىنىڭ ايىرماشىلىعى نەدە؟

- مىسالى، ءسىز كونيۋكتيۆيت بولىپ قالساڭىز، باتىس مەديتسيناسى بويىنشا جۇمىس ىستەيتىن مامان كوزگە تامىزاتىن ءدارى بەرەدى. ءسىز كوزىڭىزدى وسىلاي ەمدەگەنمەن، ونىڭ پايدا بولۋ سەبەبىن تۇسىنبەيسىز. ال ونداي جاعدايدا اۋرۋ قايتالانۋى مۇمكىن. ال حالىق ەمىمەن ەمدەلەتىن بولساڭىز، بۇل سالاداعى مامان ءسىزدىڭ كوزىڭىزدى ەمدەپ قانا قويماي، ونىڭ پايدا بولۋ سەبەبىن انىقتاپ، جالپى اعزاڭىزدى تۇتاستاي ەمدەيدى. باتىس مەديتسيناسى - اۋرۋ بەلگىلەرىن ەمدەسە، حالىق ەمى - اۋرۋ سەبەپتەرىن ەمدەيدى. مىسالى، ءسىز دە، مەن دە دارىگەر الدىنا باس اۋرۋىمەن باردىق دەلىك. باتىس مەديتسيناسى ەكەۋمىزگە دە ءبىر دياگنوز قويىپ، بىردەي جولمەن ەمدەيدى. ال حالىق ەمى، ەكەۋمىزدىڭ اۋرۋ سەبەبىمىزدى انىقتاپ، ەكى ەم ءتۇرىن قولدانادى.

- حالىق ەمى قانداي دەرت تۇرلەرىن ەمدەي المايدى؟

- وقۋ وقىعان كەزدە مەن دە پروفەسسورلارعا وسى سۇراقتى قوياتىنمىن. حالىق ەمى ارقىلى ونكولوگيالىق اۋرۋلاردى تۇبەگەيلى ەمدەۋ مۇمكىن بولماسا دا، ارى قاراي اسقىندىرماي ۇستاپ، ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن جاقسارتا تۇرۋعا بولادى. قىتاي مەديتسيناسى نەلىكتەن دامىپ كەتتى دەپ ويلايسىز؟ سەبەبى ول جاقتا ءداستۇرلى مەديتسينا مەن حالىق مەديتسيناسى بىرىگە جۇمىس ىستەيدى. ءبىزدىڭ ەلدە دە وسى تاجىريبە قولعا الىنسا دەپ ويلايمىن.

حالىق ەمى دەرتتىڭ الدىن الادى

- حالىق ەمىنىڭ تاعى قانداي ارتىقشىلىقتارى بار؟

- حالىق ەمى اۋرۋدىڭ الدىن الادى. مىسالى، ينەمەن ەمدەلۋ، سۇلىك سالۋ، حيدجاما جاساتۋ سياقتى حالىق ەمى تۇرلەرى جۇرەك- قان تامىرى جانە باسقا اۋرۋ تۇرلەرىنىڭ الدىن الادى.

- ساپالى ءارى ۇزاق عۇمىر ءسۇرۋ ءۇشىن قانداي قاعيدالاردى ۇستانۋ كەرەك؟

- مەن بەيجىڭدە وقىپ جۇرگەن كەزدە مەنىمەن بىرگە 70 جاستاعى كارىس اتا وقىدى. ول وقۋىن 78 جاسىندا ءبىتىردى. سول كەزدە ودان «ءسىز مەنىڭ اتاممەن جاستى ەكەنسىز. نە ءۇشىن وقىپ جاتىرسىز؟ » دەپ سۇراسام، ول ءوزىن قارتايعان ادام سەزىنبەيتىنىن، مەديتسينا سالاسىندا ەندى كەم دەگەندە 20-30 جىل قىزمەت ەتەمىن دەپ ويلايتىنىن ايتتى. دەمەك، ادام ەشقاشان «بولدىم، تولدىم، تورىمنەن كورىم جاقىن» دەپ ويلاۋىنا بولمايدى. ەڭ باستىسى - دۇرىس تاماقتانۋ، كۇيزەلىسكە تۇسپەۋ جانە كوپ قوزعالۋعا كوڭىل ءبولۋى كەرەك.

كۇندەلىكتى جەيتىن تاماعىڭىزعا ءمان بەرىڭىزدەر. ءبىز تاڭعى اس ءىشىپ داعدىلانباعانبىز. تاڭەرتەڭ ءبىر ستاقان سۋ نەمەسە ءبىر كەسە ءشاي ءىشىپ، جۇمىسقا شىعىپ كەتەمىز. نەگىزىندە تاماق ىشۋگە ەڭ قولايلى، ەڭ دۇرىس ۋاقىت - تاڭعى ۋاقىت. سوسىن ءبىز قازىرگى ۋاقىتتا كۇيزەلىسكە بەيىمبىز. كۇيزەلىس بولعان كەزدە اعزادا اقاۋ پايدا بولادى. ول ميعا، سۇيەككە، بۋىنعا، بۇلشىقەتكە، ءتىپتى ادامنىڭ جىنىس مۇشەسىنىڭ قىزمەتىنە كەرى اسەرىن تيگىزەدى. ادام ومىرىندە قوزعالىستىڭ ءمانى زور. جۇمىسقا دەيىن كولىكتە وتىرىپ، جۇمىستا ورىندىقتا وتىرىپ، ۇيگە كولىكپەن بارۋ، ودان كەيىن ديۆانعا جاتا قالۋ دۇرىس پا؟ اۋرۋدىڭ ءبارى قوزعالىستىڭ از بولۋىنان پايدا بولادى.

- اڭگىمەڭىزگە ءۇشىن راحمەت!

P. S. سۇحبات دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارىنىڭ باسپا ءسوز- حاتشىسى سىرىمبەك تولەۋ ۇلىنىڭ قولداۋىمەن ۇيىمداستىرىلدى.

اۆتور: زارينا قاھارمان