ماڭگىلىك سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ىزدەگەن جازۋشى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - شۆەد جازۋشىسى، اقىن ءارى دراماتۋرگ پەر فابيان لاگەركۆيست شۆەتسيانىڭ وڭتۇستىگىندە ورنالاسقان ۆەكشە دەگەن شاعىن قالادا دۇنيەگە كەلگەن.

ول - يوگانن لاگەركۆيس پەن اندەرس يوگانن لاگەركۆيستىڭ جەتى بالاسىنىڭ كەنجەسى. اكەسى الدىمەن فەرمادا جۇمىس ىستەگەن، سودان كەيىن تەمىرجولشى بولعان.

مەكتەپ وقۋشىسى رەتىندە پەر چارلز ءدارۆيننىڭ «تۇرلەردىڭ پايدا بولۋى» جانە ونىڭ ليۋتەراندىق وتباسىنىڭ كونسەرۆاتيۆتى كوزقاراستارىنان مۇلدەم وزگەشە يدەيالارىن قالىپتاستىرعان باسقا دا شىعارمالارىن وقىدى. 1910 -جىلى مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن، ۋپسال ۋنيۆەرسيتەتىندە ەكى جىل بويى ونەر مەن ادەبيەت سالالارى بويىنشا ءتالىم الدى. بولاشاق نوبەل يەگەرىنىڭ ادەبي دەبيۋتى 1912 -جىلى بىرنەشە عاشىقتىق ولەڭدەر مەن «حالىق» (Manniskor) رومانىن جاريالاعان كەزدە باستالدى.

1913 -جىلى ول پاريجگە بارادى، وندا قازىرگى زامانعى كەسكىندەمە جاس جازۋشىعا ۇلكەن اسەر ەتەدى. اسىرەسە فوۆيستەردىڭ باتىلدىعى مەن كۋبيستەردىڭ ينتەللەكتۋالدىق ءتارتىبى ونى قاتتى تاڭعالدىرعان. سول جىلى ول «ءسوز ونەرى جانە بەينەلەۋ ونەرى» (Ordkonst och bildkonst) اتالاتىن ەسسەسىن جارىققا شىعاردى. شىعارمادا اۆتور سكانديناۆيالىق جانە گرەك ەپوستارىن سالىستىرا وتىرىپ، ناتۋراليزمنەن باس تارتتى.

بۇل سىني ەسسە سىنشىلار مەن وقىرمانداردىڭ نازارىن اۋداردى دا، ول كوپ ۇزاماي ءوزىنىڭ تەوريالارىن 1914 -جىلى جارىق كورگەن «موتيۆتەر» (Motiv) اتتى پوەزيا مەن پروزا جيناعىندا، سونداي- اق «تەمىر جانە ادامدار» (Jam och manniskor 1915) قىسقاشا اڭگىمەلەر جيناعىنا ەنگىزدى. 1916 -جىلى شۆەدتىڭ العاشقى ەكسپرەسسيونيستىك شىعارماسى سانالاتىن «ساعىنىش» (Angest) پوەتيكالىق جيناعىن لاگەركۆيستكە ۇلكەن بەدەل مەن تانىمالدىلىق اكەلدى. بۇل كىتاپتىڭ جارقىن بەينەسى، ونىڭ ورەسكەل ءستيلى جازۋشىنىڭ فاۆيزم مەن كۋبيزمگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن كورسەتتى.

«ساعىنىش» شىعارماسى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ قاسىرەتىنەن تۋىنداعان قايعى مەن ۇمىتسىزدىك سەزىمىن دە ءبىلدىردى. امەريكالىق اقىن جانە سىنشى كەننەت رەكسروت اۆتوردىڭ پوەزياسىنا جاساعان شولۋىندا: «ساعىنىش» شىعارماسى تەك ساياسي ەلەستەردىڭ جوعالۋى تۋرالى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە جازۋشىنىڭ رۋحاني ءبولىنۋى تۋرالى دا ايتادى»، - دەدى.

ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە جازۋشى دانيادا ءومىر ءسۇردى. وسى ۋاقىتتا ول تەاتر ءۇشىن ءونىمدى ەڭبەك ەتتى. ونىڭ العاشقى جاريالانعان پەساسى «سوڭعى ادام» (Den sista manniskan, 1917) جەر بەتىندە قالعان سوڭعى ادامنىڭ قايعى- قاسىرەتىن سۋرەتتەيدى جانە سوعىستان تۋىنداعان ۇمىتسىزدىك تاقىرىبىن جالعاستىرادى.

«تەاتر» (Teater 1918) جيناعىنداعى ەسسەدە ول ناتۋراليستىك دراماعا قارسى شىعىپ، اۆگۋست ستريندبەرگتىڭ سيمۆولدىق پەسالارىنا تاڭداناتىنىن جازدى. «ءومىر سۇرگەن ادام» (Han som fick leva وت sitt liv. 1928) پەساسى جانە ونىڭ 30-جىلدارى جازىلعان وسى جانە باسقا دا پەسالارى كەرەمەت ايشىقتىعىمەن، كۇندەلىكتى ءتىلدى قولدانۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. 30-جىلداردا فاشيزمنىڭ قاۋپى وسكەن سايىن لاگەركۆيست شىعارماسى رۋحاني گۋمانيستىك سيپاتقا يە بولا باستادى، جازۋشى زۇلىمدىقپەن كۇرەسۋ قاجەتتىگىن باسا ايتتى. گەرمانيانىڭ دانيا مەن نورۆەگياعا باسىپ كىرۋى لاگەركۆيستتىڭ «پوەزيا مەن شايقاس» (Sang och strid) جيناعىنداعى كوپتەگەن ولەڭدەرىنە ارقاۋ بولدى.

جازۋشىنىڭ 1940-جىلدارداعى ەڭ ماڭىزدى شىعارماسى «ەرگەجەيلى» (Dvargen 1944) يتاليانىڭ قايتا ورلەۋ كەزەڭىندە ءومىر سۇرگەن زۇلىم ەرگەجەيدىڭ ءومىر تاريحىن باياندايدى. وسى ارقىلى كۇرەسكەر قالامگەر ءفاشيزمدى وتكىر سىنعا الدى، ادامنىڭ اشكوزدىگى، ەكىجۇزدىلىگى مەن قاسكۇنەمدىگىن ماسقارالادى. ونىڭ «بارابباس» (Barabbas) رومانى 1950 -جىلى جارىق كوردى جانە بىردەن سىنشىلار مەن جازۋشىلاردىڭ نازارىن اۋداردى.

اندرە جيد اتالعان روماندى «كەرەمەت شىعارما» دەپ باعالادى. ءماسىح سىندى ايقىشقا شەگەلەنگەن جانە ودان بوساتىلعان قاتىگەز قاراقشى تۋرالى اڭگىمە قوزعاعان جازۋشى ادامنىڭ قۇدايدى ىزدەۋگە تالپىنىسى، سەنىمنىڭ قاجەتتىلىگى تۋرالى وي قوزعادى. 9 تىلگە اۋدارىلعان «بارابباس» سىنشىلاردىڭ سۇرانىسىنا يە بولدى جانە جازۋشىنىڭ ەڭ تانىمال كىتابىنا اينالدى. 1952 -جىلى وسى رومان نەگىزىندە فيلم ءتۇسىرىلدى. 1951 -جىلى شۆەد اكادەميكتەرى لاگەركۆيستتى «ادامزات الدىندا تۇرعان ماڭگىلىك سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەۋگە تىرىسقان جازۋشىنىڭ پايىمداۋلارىنىڭ كوركەمدىك قۋاتى مەن ءابسوليۋتتى تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن» ادەبيەت سالاسىنداعى نوبەل سىيلىعىنا لايىق دەپ تاپتى.

شۆەد اكادەمياسىنىڭ مۇشەسى اندەرس وستەرلينگ: «لاگەركۆيست ادامزاتتىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن، ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدىڭ ىرگەلى ماسەلەلەرىن باتىل جانە اشىق ايتقان جازۋشىلارعا قاتارىندا» دەپ جوعارى باعا بەردى. ۇيالشاق لاگەركۆيست ماراپاتتاۋ راسىمىندە بايانداما جاساۋدان باس تارتتى. ونىڭ ورنىنا، ماراپاتتارعا العىس ايتقان بىرنەشە سوزدەن كەيىن، بۇدان 30 جىل بۇرىن جازىلعان جانە جاريالانباعان «ادامزات اڭىزى» (Myten on manniskorna) شىعارماسىنان ءۇزىندى وقىدى. جازۋشى 1974 -جىلى 11- شىلدەدە سال اۋرۋىنان ستوكگولم اۋرۋحاناسىندا 83 جاسىندا قايتىس بولدى.

Massaget.kz