قارا سيىرىم قاراپ تۇر
ەگەمەندىك العان جىلدارعا ءسال شەگىنەيىك. ءوزىمنىڭ بالالىق شاعىم كەڭەس وكىمەتى تاراپ، توقىراۋ ورىن العان 90- جىلدار ورتاسىندا ءوتتى دەپ تولىق ايتا الامىن. كەزىندەگى ميلليونەر كەڭشار، ۇجىمشارلار تاراپ جاتقان ۋاقىتتا ايلاپ، جىلداپ جالاقى الا الماي نەمەسە جۇمىس تابا الماي اتا- انامىز ساندالعانى كوز الدىمىزدا. تىپتەن شايعا سالاتىن قانتتى ايتپاعاندا نان بولماعان كۇندەرىمىز ارتتا قالدى. بۇل ءسوزىمدى مەنىڭ زامانداستارىم وتىرىككە شىعارا الماس. ءبىراق سول ۋاقىتتا ءبىزدى ساقتاپ قالعان وسى سيىر اتاسى - زەڭگى بابا ەمەس پە؟ ەكى سيىرىمىزدى ساۋىپ، تابيعي تازا ەت، قايماق- مايىمىز بەن قۇرت- ىرىمشىگىمىزدى جەپ، ايران- كوجەمىزدى ءىشىپ جانىمىزدى ساقتاعانىمىزدى قالاي ۇمىتۋعا بولادى؟ «قارا سيىرىم قاراپ تۇر، قىزىل سيىرىم جالاپ تۇر» دەمەكشى، قازانىمىز وتتان تۇسكەن ەمەس. سوناۋ 1932 -جىلداعى اشتىقتىڭ ءيىسى مۇرنىمىزعا دا بارعان جوق. قازاق حالقى سول زاماندا نەگە قىرىلدى؟ «قىلىشىنان قان تامعان» قىزىل يمپەريا قازاقتىڭ الدىنداعى بار مالىن سىپىرىپ العان ەدى. ال ءبىزدىڭ ۋاقىت شە؟ جارقىراتىپ مىنەتىن كولىك پەن بۇگىنگىدەي كيەتىن كيىم بولماسا دا، الدىمىزدا ساۋاتىن ەكى سيىرىمىز بەن ازدى- كوپتى ۇساق مالىمىز بولدى. وسىعان «ءتاۋبا» دەپ كۇنىمىزدى كوردىك. سول كەزدى قالاي ۇمىتامىز؟
ءيا، بۇل كەزەڭدى دە باسىمىزدان وتكەرىپ، جاڭا دامىعان 50 ەلدىڭ قاتارىندا «قازاقستان» دەگەن اسقاق اتىمىز بەن وزگەلەرمەن تەرەزەسى تەڭ زاتىمىز بار، قۋاتتى مەملەكەتكە اينالدىق. بۇگىندە قولدا بار مالدىڭ سانى مەن ساپاسى كوتەرىلىپ كەلەدى. ەلىمىزدە اۋىلشارۋاشىلىق سالاسى ەكونوميكامىزدىڭ نەگىزگى كۇشىنە اينالۋدا. شەتەلدەرگە ەت شىعارۋدى قولعا الدىق. بۇل ءبىر بولەك اڭگىمە.
اتتەڭ، ءبىر وكىنىشتىسى، سول قولدا بار ەكى سيىرىمىزدىڭ ءسۇتىن ساۋىپ ساتپاق تۇگىلى ءسۇتىن شايعا قاتۋدان قالدىق. اۋدان ورتالىعىن ايتپاعاندا، اۋىلداعى حالىق سيىردى ساۋمايتىن بولدى. دۇكەندەردە سىرتىندا ادەمى سيىردىڭ سۋرەتى بار، شىققان تەگى بەلگىسىز قاڭىلتىر، قاعاز قوراپتاعى جاساندى سۇتتەر تولىپ- اق تۇر. كەيبىرى بەينەتتەنىپ سيىر ساۋعاننان، قاڭىلتىر ءسۇتتى ساتىپ العاندى ءجون كورەدى. ەندى ءبىرى «سيىر ساۋعان - بۇل زاماننان قالعان» دەگەن سىلتاۋلارىن العا تارتاتىنى تاعى بار. جاقىندا ءبىر شارۋاشىلىققا جولىمىز ءتۇستى. شارۋاسى شالقىعان شارۋاشىلىقتا ءتورت تۇلىك مالدىڭ ءبارى تۇگەل. كەلگەن شارۋامىزدى بىتىرگەننەن كەيىن قوجايىننىڭ قوناقجايلىعىن كورىپ، داستارقاننان ءدام تاتتىق. داستارقان باسىنان قايماق پەن مايدىڭ ورنىنا قويىلعان مارگاريننەن ءدام تاتىپ، ءسۇتى جوق قارا شاي ىشتىك. ءۇي يەسىنەن سۇراعانىمىزدا ول: «مال ساۋاتىن ەشكىم جوق، ايتپەسە ءسۇتىن ساۋىپ، قايماق- مايىن جيناعان ادامنىڭ قولىن قاقپايمىن عوي» ، دەگەن ءۋاجىن ءبىلدىردى. قالىڭ ويدا ساپارىمىزدى جالعادىق. راسىمەن قازىرگى قوجالىقتار مال باعاتىن شوپان مەن سيىر ساۋاتىن ساۋىنشى تابا المايتىنى جاسىرىن ەمەس. بۇل جالقاۋلىق پا، الدە نەمقۇرايلىق پا؟ ويلانىپ كورىڭىزشى، ءبىز نەدەن ۇتتىق، نەدەن ۇتىلدىق؟ ..
كوپكە توپىراق شاشۋدان اۋلاقپىن، دەگەنمەن قولداعى مالدى كادەسىنە جاراتا الماي وتىرعاندار قانشاما؟ بار مالىن كەرەگىنە جاراتىپ، پۇل جاساپ وتىرعاندارى دا جوق ەمەس. سولاردىڭ قاتارىندا اۋدان ورتالىعىنان الىس ەمەس جەردە ورنالاسقان بوزوبا اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى بار. مال باعىپ، ءوز كۇندەرىن كورىپ وتىرعان، ۇيىعان شاعىن عانا ەلدى مەكەن. بوزوباداعى ءاربىر وتباسى سيىرلارىن ساۋىپ، ارتىلعان ءسۇت ونىمدەرىمەن اۋدان ورتالىعىنىڭ حالقىن قامتاماسىز ەتىپ كەلەدى. ورتالىقتاعى تۇرعىنداردىڭ 70 پايىزى قولدا مال ۇستامايتىن بولعاندىقتان، ءسۇت ونىمدەرىن ساتىپ الادى. قاي ۇيگە بارساڭىز نەمەسە ساتىپ اكەلىنگەن قايماق پەن مايدىڭ ادرەسىن سۇراساڭىز «بوزوبانىڭ ءونىمى» دەگەن جاۋاپ الاسىز. سول اۋىلدا تۇراتىن ءبىر تۋىسقانىمىز ەرىنبەي سيىرىن ساۋىپ، ءسۇت، قايماق، ماي، ىرىمشىك، قۇرتىن ساتقان ءبىر وتباسىعا ايىنا 100 مىڭ تەڭگە كىرىس كىرەتىنىن ماقتانىشپەن ايتادى. بوزوبالىق اعايىننىڭ بەينەتىنەن زەينەتىن كورىپ وتىرعان ەڭبەگى وزگەلەرگە ۇلگى بولارلىقتاي.
«ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت» دەمەكشى، ەكى سيىر اسىراپ، پايداسىن كوردىك دەيىك. «ەكى سيىردىڭ قىسقى جەم- ءشوبى بار ەمەس پە؟ » دەگەن ساۋال كوڭىلىڭىزدى الاڭداتادى. بۇگىندە ءبىر بۋما ءشوپتىڭ قۇنى ورتاشا ەسەپپەن 4 مىڭ تەڭگەنى قۇراسا، جەمنىڭ ءبىر قابى 2500 تەڭگە بولادى. ءبىر سيىرعا قىستا 10 بۋما ءشوپ پەن 4 قاپ جەم قاجەت. سوندا ءبىر سيىردىڭ قىستىق مال ازىعى 50 مىڭ تەڭگەگە شىعادى. ال ەكى سيىرعا 100 مىڭ تەڭگە قاجەت. قاراساڭىز، قىپ- قىزىل اقشا. مۇنى قايدان الامىز. بۇعان جاۋاپ رەتىندە بوزوبالىق اعايىننىڭ ءسۇت ونىمدەرىن ساتاتىن باعاسىن الدارىڭىزعا جايىپ بەرەيىن. قىستا تۋاتىنى بار، جاز مەزگىلىندە ەكى سيىردان ورتاشا ەسەپپەن كۇنىنە 10 ليتر ءسۇت ساۋىلادى. ءسۇتتى سيىرلاردا ودان دا كوپ. اۋدان نارىعىندا تابيعي ءسۇتتىڭ 1 ءليترى - 250 تەڭگە، ايران 1,5 ليتر - 300 تەڭگە، قايماق
1 ليتر - 2 مىڭ تەڭگە، ماي 1 كيلوسى - 3500 (قىزعالداق مايى 1 كيلوسى - 4 مىڭ تەڭگە) ، ىرىمشىك 1 كيلوسى - 600 تەڭگە، مايقۇرت 1 كيلوسى - 1200 تەڭگە بولسا، قۇرتتىڭ ءبىر داناسى - 50 تەڭگەدەن ساتىلادى. قارا ەسەپپەن ويلاپ قاراساق، مال ازىعى مەن ءىشىپ- جەگەنىمىزدەن قالعانىن ءبىراز اقشا قىلۋعا جاراپ قالاتىن سياقتى.
مەن، ارينە ءتىل مامانى بولعانىمەن، ماتەماتيك ەمەسپىن. وقىرمان، بار ەسەپتى وزدەرىڭىزگە قالدىردىم. ۇكىمەتكە قول جايا بەرمەي، اتا كاسىبىمىزدى دامىتىپ، ءتورت تۇلىك مالدى ءوسىرۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ وتىر. قازاقتىڭ بار بايلىعى ءتورت تۇلىكتە ەمەس پە؟
قايرات جاقىپ باتىس قازاقستان وبلىسى
«ەگەمەن قازاقستان»