كۇلتوبە- ياسى قازبا جۇمىستارى: ۇلت تاريحىنىڭ جاڭا پاراعىنا جول اشادى

تۇركىستان. قازاقپارات - تۇركىستانداعى ەجەلگى كۇلتوبە قالاشىعىنداعى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر بارىسىندا ءبىرقاتار تىڭ دۇنيەلەر تابىلدى.

زەرتتەلىپ جاتقان نىسان «ياسى» دەگەن اتپەن دە بەلگىلى ەجەلگى شاۋعار قالاسىنىڭ اۋماعىندا ورنالاسقان، دەپ حابارلايدى قازاقپارات قازاق عىلىمي- زەرتتەۋ مادەنيەت ينستيتۋتىنىڭ باسپا ءسوز قىزمەتىنە سىلتەمە جاساپ.

ايتا كەتەيىك، ەسكى كۇلتوبە قالاشىعى 2010 -جىلدان بەرى ارحەولوگ ە. سماعۇلوۆتىڭ (1952-2019) باستاماسىمەن زەرتتەۋگە الىنىپ، مامانداردىڭ نازارىن وزىنە اۋدارا باستاعان بولاتىن. 2017 -جىلدان بەرى ونداعى قازبا جۇمىستارىن ق ر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا قازاق عىلىمي- زەرتتەۋ مادەنيەت ينستيتۋتى جۇرگىزىپ كەلەدى. وسى كەزەڭدەردەن بەرى قازاق عىلىمي- زەرتتەۋ مادەنيەت ينستيتۋتىنىڭ ەڭ اۋقىمدى ءارى جۇيەلى جۇمىستارى تەك 2019 -جىلى قولعا الىنىپ، وعان « ERG كومەك» كورپوراتيۆتىك قورى قارجىلاي قولداۋ جاسادى.

ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر بارىسىندا ەجەلگى كۇلتوبە قالاسىنىڭ ەڭ كەم دەگەندە ءتورت تاريحي داۋىرمەن تۇيىسەتىنى بەلگىلى بولعان. سونىڭ ىشىندە قازىرگى كۇنى تابىلعان مادەنيەت قاباتتارىنىڭ ەڭ تومەنگىسى ب. ز. د I- II عاسىرلارعا تيەسىلى، ياعني، بۇل سارمات- قاڭلى كەزەڭىنە جاتاتىنىن ايتۋعا بولادى.

سونىمەن قاتار، بۇگىنگى كۇنى كۇلتوبە قالاشىعىندا تابىلعان بىرەگەي ماتەريالدىق مادەنيەت مۇرالارىنىڭ كوپتەگەن ۇلگىلەرىنەن ماماندار ەكى ماڭىزدى دۇنيەنى ەرەكشە اتاپ وتەدى: ءوز داۋىرىندە قالانى قورعاپ تۇرعان ورتاعاسىرلىق قامال قابىرعالارىنىڭ فراگمەنتتەرى؛ جانە سول كەزەڭگە تيەسىلى التى پەشتى كەراميكا ءوندىرىسىنىڭ قالدىقتارى. ارحەولوگتار بۇل ۇلگىلەردىڭ XIII- XIV عاسىرعا تيەسىلى ەكەنىن ايتادى.

بۇدان بولەك، ماماندار «قونىس» پەن «قالا» ۇعىمدارىنىڭ اراجىگىن اجىراتىپ قاراستىرادى. بۇل رەتتە تەك بەكىنىس قابىرعالارى بار ەلدى مەكەندەردى عانا قالاعا جاتقىزىپ، بەكىنىسى جوقتارى قونىس رەتىندە قاراستىرىلادى.

وسىعان بايلانىستى كۇلتوبەدە قامال دۋالدارىنىڭ تابىلۋى ونىڭ قالا فورماتىنا جاتاتىنىن ايعاقتاپ، ءوز كەزەگىندە ءتيىستى ستاتۋسىنىڭ، ينفراقۇرىلىم جانە تۇتاستاي قازاقستاننىڭ مادەني- تاريحي لاندشافتىنداعى ورنى بولعانىن كورسەتەدى.

بەكىنىس دۋالدارىنىڭ فراگمەنتى ورتالىق ادىردىڭ وڭتۇستىك- شىعىس قاپتالىندا شىعىس پەن وڭتۇستىكتىڭ جەرگىلىكتى ۋچاسكەلەرىنەن تابىلعان. دۋالدى تاپقان ارحەولوگتار ۇزىندىعى 98 مەتر بولاتىن قامال قابىرعاسىنىڭ سوۆەت زامانىندا تولىعىمەن بۋلدوزەرمەن تەگىستەگەنىن، ال ونىڭ توپىراعىن جەرگىلىكتى تۇرعىندار شارۋاشىلىققا پايدالانعانىن سەنىمدى تۇردە ايتادى. بۇل كۇلتوبە قالاشىعى كەشەنىنىڭ ساقتالۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزگەن.

شىعىس ۋچاسكەدە بۇزىلماي امان ساقتالعان قابىرعا فراگمەنتتەرى قام- كىرپىشتەن قالانعان، ۇزىندىعى 25 م، قالىڭدىعى 1,7-1,9 م، ال بيىكتىگى 2,5 مەترگە دەيىن جەتەدى. قامال قابىرعالارىنىڭ بەلگىلى ءبىر جەرلەرى تىكبۇرىشتى بولىپ قالىڭداتىلعان، ونى ارحەولوگتار كۇزەت مۇناراسى دەپ ەسەپتەيدى.

قابىرعالاردا سىلاقتىڭ بولماۋى ونىڭ قالاي قالانعانىن دا انىقتاۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى، ءارى بۇل تۇتاستاي وتىرار شۇراتىنىڭ ورتاعاسىرلىق قالا قۇرىلىسىنا ءتان ەكەنىن ايعاقتايدى. قامال قابىرعاسىنىڭ ماماندار موڭعول داۋىرىنە دەيىنگى كەزەڭگە جاتقىزاتىن تومەنگى جاعىندا سىلاق فراگمەنتتەرىنىڭ ساقتالىپ قالعانى دا ەرەكشە نازار اۋدارتادى. ال قۇراستىرا قالانعان قاباتتار اقوردا حاندىعى كەزەڭىنە ءتان.

«قامال قابىرعالارىنا جانە باسقا دا قورعانىس نىساندارىنىڭ تۇرلەرىنە تىيىم سالۋ XIII عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن ساقتالعان. الايدا، XIV عاسىردىڭ باسىندا ءوزارا قىرقىسۋدىڭ سالدارىنان حاندىق ىدىراي باستاعاندا قالالاردا قامال بەكىنىستەرى قايتا سالىنا باستاعان بولاتىن. بۇل بارلىق ورتالىق- ازيالىق قالالارعا، سونىڭ ىشىندە وتىرار، كۇلتوبە- ياسىعا دا ءتان»، - دەيدى «كۇلتوبە- ياسى قالاشىعى» ەكسپەديتسياسىنىڭ جەتەكشىسى ارحەولوگ سەرىك اقىلبەك.

كۇلتوبەدە تابىلعان ارحەولوگيالىق قازبا- بايلىقتاردىڭ اراسىنداعى ەرەكشە نازار اۋدارتاتىنى XIII- XIV عاسىرلارعا ءتان كەراميكالىق شەبەرحانالاردىڭ ورنى. ەكى قاتارعا ورنالاسقان التى پەش كادىمگى كەراميكالىق سەحتىڭ قىزمەتىن اتقارىپ، وندا اس ىشۋگە ارنالعان ىدىستار، تارەلكەلەر، كەسەلەر شىعارىلعان.

تاريحي دەرەكتەرگە سايكەس، تۇركى داۋىرىندە كەراميكا ونەرى اسىرەسە قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك- شىعىس وڭىرلەرىندە كەڭىنەن تاراعان، وندا سۋ جۇيەلەرىنە ارنالعان كەراميكالىق بۇيىمدار دايىنداۋدىڭ ورتالىق- ازيالىق ءداستۇرى كوبىرەك اسەر ەتكەنى بايقالادى. ونداي وركەندەگەن قالالاردىڭ تۇتاستاي ورامدارىندا قىش قۇمىراشىلار، تەمىر ۇستالارى مەن زەرگەرلەرى بار قولونەر شەبەرلەرى جۇمىس ىستەگەن. سونىڭ ىشىندە ۇلى دالانىڭ اۋماعىنان تىسقارى جەرلەرگە دە ايگىلى بولعان وتىرار مەن تاراز كەراميكا مەكتەبى وزدەرىنىڭ قايتالانباس ستيلىمەن ەرەكشەلەندى.

«جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا قاجەتتىنىڭ ءبارىن شىعارىپ، ولاردى قامتاماسىز ەتۋ تۇرعىسىنان العاندا كۇلتوبە- ياسىنى اسا ماڭىزدى قولونەر ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى بولدى دەپ تۇسپالداۋ دا ورىندى»، - دەپ اتاپ وتەدى ونەرتانۋ كانديداتى ءمادينا سۇلتانوۆا.

تابىلعان ارحەولوگيالىق قازبالاردى زەرتتەي كەلە، ياسى اۋماعىندا سۋ كەراميكاسىنا ماماندانعان اۋقىمدى قىش- قۇمىرا ءوندىرىسىنىڭ تەك XVI عاسىردا قالىپتاسا باستاعانىن ايتۋعا بولادى. مۇندا اڭگىمە تەك تاريحي ارتەفاكتىلەر - ءداستۇرلى ىدىستار توڭىرەگىندە عانا بولىپ تۇرعان جوق، سونىمەن قاتار، كىشكەنە ءمۇسىن تۇرىندەگى ءارتۇرلى اڭ مەن قۇستاردى بەينەلەيتىن، كوكشىل- جاسىل كولوريتتە ساقتالعان بىرەگەي كەراميكالار توبى تۋرالى دا ايتۋعا بولادى.

«قازىرگى كۇنى كۇلتوبە قالاشىعىندا ەجەلگى جانە ورتاعاسىرلىق قىزىقتى كەراميكالىق قۇرال- سايماندار، كەرەك- جاراق بۇيىمداردىڭ (نەگىزىنەن سۋعا ارنالعان) جۇزدەگەن ارحەولوگيالىق ۇلگىلەرى تابىلعان. ءبىز وسى ۇلگىلەرگە مۇقيات عىلىمي زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ارقىلى ياسىداعى كەراميكالىق جوعارى دارەجەدەگى كوركەم ءوندىرىستىڭ وركەندەگەن كەزەڭىن ودان دا ەرتە كەزەڭگە، 200-300 جىل بۇرىنعا شەگەرتۋگە بولاتىنىنا سەنىمدىمىز»، - دەيدى مادەنيەتتانۋشى جانەركە شايعوزوۆا.

توقتالا كەتەتىن جايت، « ERG قارجىلىق قولداۋى كۇلتەبە قالاشىعىندا ماقساتتى تۇردە جۇرگىزىلىپ جاتقان ارحەولوگيالىق جۇمىستاردىڭ نەگىزگى اسپەكتىسىنە اينالۋدا. بۇل ءوز كەزەگىندە ءسوزسىز عىلىمي قۇندىلىقتارمەن قاتار، ەلباسىنىڭ باستاماسى بويىنشا قولعا الىنعان ەل ۇكىمەتىنىڭ تۇركىستان وبلىسى اۋماعىن دامىتۋعا قوسقان ايتارلىقتاي ۇلەسىن كورسەتەدى.

«2019 -جىلى قولعا الىنعان «كۇلتوبە- ياسى قالاشىعى» جوباسى اسىرەسە جەرگىلىكتى قاۋىمداستىق ءۇشىن ايتارلىقتاي ءبىلىم، مادەني جانە الەۋمەتتىك الەۋەتكە يە بولىپ وتىر. ويتكەنى، قازىردىڭ وزىندە 180 جاڭا جۇمىس ورنى اشىلىپ، وڭىرلىك ءبىلىم بەرۋ قۇرىلىمدارىمەن بايلانىستار جولعا قويىلعان. سونىڭ ارقاسىندا ستۋدەنتتەر، ماگيسترانتتار مەن دوكتورانتتار ءوز ماماندىقتارى بويىنشا ناقتى دالالىق تاجىريبەمەن شىڭدالۋدا. ال كەلەشەكتە ءبىز وسى جوبادان تۇركىستاننىڭ ەكونوميكاسى مەن مادەنيەتىنە ءوز ۇلەسىن قوساتىن ايتارلىقتاي ءارى ورنىقتى ناتيجەلەر كۇتەمىز»، دەيدى «كۇلتوبە- ياسى قالاشىعى» جوباسىنىڭ جەتەكشىسى، PhD اندرەي حازبۋلاتوۆ.

كۇلتوبە- ياسى قالاشىعى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەلىمىزگە بەلگىسىز بولىپ كەلگەن وتاندىق تاريح پەن مادەنيەتتىڭ جاڭا پاراقتارىن اشىپ قانا قويماي، ۇلتتىق مادەني كودىمىزدىڭ جانە قازاقستان مەن تۇتاستاي ورتالىق ازيا ءوڭىرىنىڭ اسا ماڭىزدى كيەلى ورىننىڭ ءبىرى رەتىندەگى تۇركىستاننىڭ رۋحاني قۇندىلىقتاعى ساباقتاستىعىن دا دالەلدەي تۇسەدى.

اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى