ايگىلى مايقى ءبيدىڭ كىسە بەلدىگى تابىلدى
قىمباتتى وقىرمان، سىزدەرمەن ويدا جوقتا تابىلعان قىمبات ءبىر دۇنيەمەن بولىسكەلى وتىرمىن. بۇل ارتەفاكت شىڭعىس حان داۋىرىندەگى اتاقتى بايقۋ نويانعا قاتىستى بولسا كەرەك دەگەن پىكىردەمىن. عىلىمي جانە كوپشىلىك ادەبيەتتەردە بۇل ۇلى تۇلعانى «مايقى»، «بايقى» دەپ تە اتايدى.
سىزدەرگە تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن اڭگىمەنى ءوزىنىڭ رەتىمەن جۇرگىزەيىك. مەن سوڭعى كەزدە كوكشە وڭىرىنە ءجيى بارامىن، ودان سىزدەر دە حاباردار بولارسىزدار. سونىڭ ءبىر ناتيجەسى قازاق زامانىنداعى شۋچينسكىنىڭ اتاۋى شورتان- قاراعاي، شۋچە كولىنىڭ اتاۋى قىزدىڭ قارا سۋى، وسى كولدى جاعالاي جاتقان تاۋدىڭ اتى كوكشەنىڭ ەمەلى ەكەنىن انىقتادىق. بيىلعى جىلى ماۋسىم ايىندا بۋراباي سىرتىنداعى اباقاي قىراتىنىڭ باۋراۋىندا ەجەلدەن قاسيەتتىلىگىمەن اتى اڭىز بولعان، جەرگىلىكتى ەل «قالماق حانىنىڭ قىزى جەرلەندى» دەيتىن ساق ءداىرىنىڭ پاتشا قورعانىنا بەلگى تاس قويدىق.
وسى سياقتى ءار ءتۇرلى ءىس-شارالاردىڭ كەزىندە بىردە شۋچە مۋزەيىنە كىرىپ شىقتىم. كىرگەن سەبەبىم وسى شاعىن عانا مۋزەيدىڭ مەڭگەرۋشىسى گۇلدەن ءومىرعالي قىزى شاميعانوۆا ماعان ءبىر كىسە بەلدىك تۋرالى ايتقان ەدى. كىسە بەلدىكتى شۋچە يندۋستريالدى- پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمى جابىلعان ۋاقىتتا، ونىڭ ولكەتانۋ مۋزەيىنەن اليەۆتينا ماكەيەۆنا داراگان الىپ كەلگەن. ول كىسى شۋچە مۋزەيىنىڭ نەگىزىن سالۋشى ادام.
قولىما الىپ قاراسام ەسكىلىكتى دۇنيە، ۇزىندىعى 162 س م، ەنى 2,5 س م قايىستان جاسالعان، كۇمىستەلگەن تەمىر قاپسىرمالارى بار، بەلدىككە قالتا بەكىتىلگەن، ونىڭ ۇزىندىعى 15 س م، ەنى 10 س م.
كىسە بەلدىك ابدەن توزىعى جەتكەن ەكەن، ءبىراق كونەنىڭ كوزى ەكەنى بىردەن سەزىلەدى. ەڭ باستىسى ايىلباستاعى جازۋ، اراب ارىپتەرىمەن ءبىر قاتار جازىلعان قادىم جازۋىنا كەلەدى. ءوزىمنىڭ توتەمە سەنىم بولماعاندىقتان گۇلدەنگە ءبىر اراب جازۋىن جەتىك بىلەتىن ادام ىزدەيىن، سوعان كورسەتىپ الايىن دەدىم. وسىلايشا كۇندەلىكتى جۇمىستان قول تيمەي ءبىراز ۋاقىت ءوتىپ كەتتى، ءبىر عاجابى گۇلدەن ءومىرعالي قىزى كىسە بەلدىك تۋرالى قايتا-قايتا ەسكە سالىپ، جازۋدى وقىپ بەرۋدى ءوتىندى دە وتىردى.
قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، گۇلدەن وسىلايشا ءبىر حابار قىلعان ۋاقىتتا، ە ۇ ۋ-نىڭ اۋلاسىندا موللاقاناعات ۇلى سايپۋللا ([email protected]) ءىنىمنىڭ كەزدەسە كەتكەنى. ول اراب، پارسى تىلدەرىنىڭ بىردەن - ءبىر مامانى، ل. ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ە ۇ ۋ-دىڭ دوكتورانتى، ارىپتەسىمىز پروفەسسور ساتاي سىزدىقوۆتىڭ شاكىرتى.
اعا وقىپ بەرەيىن دەپ سوزگە كەلمەي كەلىسە كەتتى، جالما-جان گۇلدەنگە تەلەفون سوعىپ ۆاتساپپەن كىسە بەلدىكتىڭ، ونداعى جازۋدىڭ سۋرەتىن جىبەرۋدى سۇرادىق. كەشكە قاراي سايپۋللا ءىنىم تەلەفون سوعىپ، «اعاي، سەنساتسيا بولىپ جاتىر» دەيدى. بەلدىكتەگى ارابشا ءماتىننىڭ اوشبو ايسى بايخى مانى ولى ترانسكريپتسياسى: ۇشبۋ يەسى بايحى مانى ۋلى، ياعني قازاقشا ماعىناسى: مۇنىڭ يەسى بايقى مانى ۇلى، - بولىپ شىققان. ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز بايحى مانى ۇلى شىڭعىس حان زامانىنداعى اتاقتى اقىلگوي، جوشى حانعا بولىنگەن ءتورت قوسىننىڭ باسشىلارىنىڭ ءبىرى.
شىڭعىس حاندى حان كوتەرگەن جيىندا ون ەكى بيدىك ىشىندە مايقى بار ەدى، قازاق رۋلارىنا تاڭبا تاراتقان وسى مايقى ەدى دەلىنەدى. راشيد اد دين ونى حۋشين تايپاسىنان دەيدى، ال بۇل تايپادان شىڭعىس حاننىڭ ەڭ سەنىمدى ەكى سەرىگى اتاقتى ءبورشى نويان، بوراعۇل نوياندار شىققان. بۇل تۋرالى اڭگىمە بولەك. سونىمەن ويدا جوقتا وسىنداي ولجاعا كەزدەستىك. قۇتتى بولسىن اعايىن!
اۆتور: جامبىل ارتىقبايەۆ
e-history.kz