قازاقشا ەسكى اي اتتارى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ناۋرىز - حامال؛ كوكەك- ءساۋىر؛ مامىر - زاۋزا؛ ماۋسىم - ساراتان؛ شىلدە - اسەت؛ تامىز - سۇمبىلە؛ قىركۇيەك - ميزام؛ قازان - اقىراپ؛ قاراشا - قاۋىس؛ جەلتوقسان - ءجادي؛ قاڭتار - ءدالۋ؛ اقپان - قۇت.

قوسىمشا دەرەكتەر:

مويىنداڭىز، جاي كەزدەرى اي اتتارىن ءالى دە «مارت»، «يۋل»، «سەنتيابر» دەپ ايتاسىز قوي؟ ورىسشا اتاۋلار سانامىزدا بەكىنىپ قالعانى راس. ءبىر اسىر بويى قولدانعان سوزدەردى بىردەن مۇتىپ، جاڭا اتاۋلارعا كوشۋ وڭاي ەمەس، ولاردىڭ ۇيرەنشىكتى بوپ كەتۋى ءۇشىن الدە دە ءبىراز ۋاقىت كەرەك. ءبىراق بۇل اتاۋلار قازاق ءۇشىن شىنىمەن دە جاڭا ما، اتىشۋلى تەرمينكومنىڭ تۋىندىسى ما؟ انىقتاپ كورەيىك.

قازىرگى اي اتاۋلارى رەسمي تۇردە 1990 -جىلى بەكىتىلىپتى. بۇل اتاۋلار - قازاقتاردىڭ ەجەلگى اي اتتارى. بۇرىن قازاقتاردا ءبىر ەمەس، بىرنەشە كۇنتىزبەلىك اتاۋلار بولعان ەكەن.

قازاق كۇنتىزبەلەرى

ءبىرىنشىسى - قازىرگى اتاۋلارعا نەگىز بولعان ءداستۇرلى اتاۋلار، ولار اۋا- رايىنا، تابيعاتتىڭ قۇبىلىستارىنا، ىرىمدارعا، ۇلتتىق مەيرامدار، سالت- داستۇرلەرگە بايلانىستى اتالعان: ناۋرىز، كوكەك، مامىر، ماۋسىم، شىلدە، تامىز، قىركۇيەك، قازان، قاراشا، جەلتوقسان، قاڭتار، اقپان.

ەكىنشى جۇيە - 12 شوقجۇلدىزدىڭ اراپشا اتاۋلارىنا نەگىزدەلگەن پارسى كۇنتىزبەسى. ولار: امال، ءساۋىر، زاۋزا، ساراتان، اسەت، سۇمبىلە، ميزام، اقىراپ، قاۋىس، ءجادي، ءدالۋ، قۇت. كەڭ تارالىپ، ۇزاق ۋاقىت بويى قولدانىلعان. باتىس جانە وڭتۇستىك وڭىرلەردە XX عاسىرعا دەيىن ايتىلعان.

ءۇشىنشى كۇنتىزبە - مۇسىلماندىق. جازبا دەرەكتەردەن ۇلى ءجۇز قازاقتارى بۇكىل تۇركىستان ايماعى سەكىلدى وسى كۇنتىزبەمەن ءومىر سۇرگەنىن انىقتايمىز. حيجرا بويىنشا ءبىر جىلدا تەك 355 كۇن بولعاندىقتان، بۇل كۇنتىزبە گريگوريان جۇيەسىنە سايكەس كەلمەيتىنى تۇسىنىكتى. كۇزدىڭ سالقىنىندا ۇستالعان ورازا بىرنەشە جىلدان سوڭ جازدىڭ اپتابىنا تۇسەتىنى دە سودان.

قازاقتار قولدانعان كۇنتىزبەنىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى قامبار توعىس دەپ اتالادى. ۇمىت بولعان جۇيە قامبار جۇلدىزىنىڭ (ارىستان) قوزعالىسىنا نەگىزدەلگەن. قامبار جۇلدىزى كۇز ايلارىندا تۋىپ، كوكتەم ايلارىندا باتادى.

قامبار جۇلدىزى كوك جۇزىندە ايمەن بەس رەت كەزدەسەدى، ەسەپشىلەردىڭ تىلىمەن اتقاندا بەس مارتە توعىسادى. العاشقى توعىس قازان ايىندا وتەدى. قامبار جۇلدىزىمەن اي ءوزىنىڭ توعىز جاڭاسىندا توعىسادى. سوندىقتان وسى ايدى توعىزدىڭ ايى، قامبارمەن بەس جاڭاسىندا توعىسۋىن بەستىڭ ايى (جەلتوقسان)، ءۇش جاڭاسىندا توعىسۋىن ءۇشتىڭ ايى (قاڭتار)، ءبىر جاڭاسىندا توعىسۋىن ءبىردىڭ ايى (اقپان) دەپ اتايدى. ءار توعىستىڭ اراسى، شامامەن، 28-29 كۇن بولادى. قامبار توعىسى بويىنشا، ءسويتىپ، بەس ايدى كەمىمەلى تاق سانمەن اتاسا، قالعان جەتى ايدى جاي سوزبەن ايتقان. ولار: الاساپىران، وتجاقپاس، قۇرالاي، جۇتشاشقان، ت. ب. ءتارىزدى بايىرعى اتاۋلار بولۋى ىقتيمال.

XX اسىردا كەڭەس ۇكىمەتى ورنىعۋىنا بايلانىستى قازاق تىلىنە ورىسشا اي اتاۋلارى ەندى. 1917 -جىلدان باستاپ (نە ودان ەرتەرەك) 1940 -جىلعا دەيىن ورىسشا اتاۋلاردىڭ قازاقشالانعان ءتۇرى قولدانىستا ءجۇردى. اپىرەل، ۇيەن، ۇيەل، اعۇس دەگەن قازاقشا اتاۋلاردى توتە جانە جاڭالىپپەن جازىلعان ەڭبەكتەردەن تابا الاسىز. 1940 -جىلى قازاق جازۋى كيريلليتساعا وتكەن ساتتە اي اتتارى دا كىرمە سوزدەر سەكىلدى ءتۇپنۇسقا بويىنشا، ياعني تۋرا ورىس تىلىندەگىدەي ايتىلىپ، جازىلاتىن بولدى. يانۆار، اپرەل، دەكابر دەپ رەسمي تۇردە 50 جىل قولدانىلعانىمەن، اۋىزەكى تىلدەن ءالى دە جوعالا قويمادى.

اي اتتارىن قولدانۋداعى ەرەكشەلىكتەر

تومەندەگى كەستەدەن بايقاساڭىز، قازىرگى اي اتاۋلارى ەسكى قولدانىسىمەن سالىستىرعاندا ءبىر اي العا جىلجىپ كەتكەندەي كورىنەدى. ونىڭ باستى سەبەبى 1918 -جىلى رەسەيدە گريگوريان كۇنتىزبەسىن ەنگىزۋ تۋرالى دەكرەت بولۋى مۇمكىن. بۇل دەكرەت بويىنشا كۇنتىزبە 14 كۇن العا جىلجىدى. باتىس ايماقتاردا 14 -ناۋرىزدا وتكىزىلەتىن امال كۇنى بۇرىن 1 -ناۋرىزدا وتكىزىلگەنى تۇسىنىكتى بولادى، ياعني جاڭا جىلدى قارسى العان. 25 -قازاندا بولعان قازان توڭكەرىسىنىڭ 7 -قاراشادا اتاپ ءوتىلۋى دە سودان.

تاعى ءبىر نۇسقا بويىنشا بۇرىن قازاقتاردا 12 ەمەس، 13 اي بولعان ەكەن. اسپانداعى ايدىڭ جەردى ءبىر اينالىپ شىعۋىنا كەتكەن ۋاقىت شامامەن 28 كۇنگە تەڭ. 28 كۇن x 13-اي = 364 كۇن. ارتىق قالعان كۇندى سوڭعى ايعا قوسىپ وتىرعان. بۇل جۇيە قازاق دالاسىنا يسلام ەتەك جايماي تۇرعاندا-اق پايدا بولعان دەسەدى. 13 ايلىق ەسەپ ءسىبىر حالىقتارىندا دا قولدانىلىپتى. كەڭ اۋماقتى جايلاعان قازاق حالقى اي اتتارىن ءارتۇرلى اتاۋى مەكەندەگەن جەردىڭ كليماتىنىڭ سالدارىنان بولۋى ىقتيمال: كوكەك وڭتۇستىككە مارتتا كەلسە، سولتۇستىككە مايدا ءبىر-اق جەتكەن دەگەندەي.

باسقا دا قىزىقتار

كەستەنىڭ 1917-1940 -جىلعى باعانىن قاراساڭىز، قاڭتاردىڭ عىنۋار دەپ اتالعانىن بايقايسىز. يانۆارعا ۇقساس، ءبىراق باسقاشالاۋ دەپ ويلانىپ قالعان شىعارسىز. شىنىمەن دە عىنۋار ءيانۆاردىڭ ەسكى، گرەكشە اتاۋى - گەنۆار سوزىنەن شىققان. شوقان ءۋاليحانوۆ ءوز جازبالارىندا گەنۆار دەپ جازعان ەكەن.

ءساۋىردىڭ ورنىنا كەيدە ايتىلىپ جۇرەتىن كوكەك ءسوزى نەلىكتەن رەسمي تۇردە بەكىتىلمەدى دەپ ادامدار سۇراپ جاتادى. سويتسە ءساۋىر ساياسي سيپاتپەن «ەنىپ» كەتكەن ەكەن. وقيعا بىلاي: 1990 -جىلى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى شەرحان مۇرتازانىڭ باسشىلىعىندا ەدى. كومپارتيا بار. «تسك» - دان شەراعاڭا ءبىر كىسى تەلەفون سوقتى. شەرحان مۇرتازا گازەتتىڭ كەزەكتى نومىرىنە «كوكەك ايى» دەپ بەلگىلەپ قويعان. تەلەفوننىڭ داۋىس كۇشەيتكىشىن ىسكە قوسقان شەراعا گازەت قىزمەتكەرلەرىنە «تىڭداڭدار» دەگەندى يشارامەن ءبىلدىردى.

- سوندا كوسەمىمىز لەنيننىڭ «اپرەل تەزيستەرى» دەگەنىن «كوكەك تەزيستەرى» دەيمىز بە؟ - دەدى ار جاقتاعى كىسى داۋىسىن نىعارلاپ. - بۇل ەرتەڭ ەلدىڭ كۇلكىسىن تۋدىرادى عوي. كوكەك ەمەس، ءساۋىر بولسىن! گازەتكە سولاي كورسەتىڭىزدەر… سونىمەن، «ەگەمەننىڭ» رەتتىك كورسەتكىشىنە «ءساۋىر» دەپ جازىلدى. سودان بەرى - ءساۋىر. لەنين دە كەتتى. ونىڭ تەزيستەرى دە ءمانىن جوعالتتى. ءساۋىر ساقتالىپ قالدى.

قاڭتاردىڭ سوڭعى اپتالارىندا بولاتىن «كرەشەنسكيە موروزى» ايازىن قازاقتار «اقپان- توقپان ايازى» دەپ اتاعان. اي اتتارىنىڭ جىلجىپ كەتۋىنە بۇل دا ءبىر مىسال.

ا. ديۆايەۆتىڭ ايتۋى بويىنشا، قازاقتار ءۇش ءتۇرلى ناۋرىزدى تويلاعان: a) 1 ناۋرىز - كونە قازاقى؛ ءا) 9 -ناۋرىز - پارسى، ونى «كوك تاس» دەپ اتاعان. اڭىز بويىنشا بۇقارا قالاسىندا كوك تاس بار ەكەن، سول كۇنى بۇل تاس ءبىر مينۋتقا ءجىبيدى. سول ساتتە قىلىشتى سۇعىپ كورۋگە بولادى، شىعارىپ ۇلگەرمەگەننىڭ قىلىشى تاستا قاتىپ قالادى ەكەن. ديۆايەۆ بۇل اڭىز قازاقتارعا وسى اجايىپتاردى سامارقانداعى «كوك سارايمەن» بايلانىستىرىپ جەتكىزگەن بۇقارالىقتار ارقىلى جەتكەنىن جازادى. «سامارقاننىڭ كوك تاسى جىبىگەن كۇن» دەيتىن تىركەس وسىلاي شىققان؛ ب) 14 -ناۋرىز - قازىبەك ناۋرىز. بايباقتى رۋىنان شىققان قازاق استرونومىنىڭ اتىنا قويىلعان دەپ جازادى ديۆايەۆ. بۇل جايلى تولىعىراق مىنا ماقالادان وقي الاسىز.