ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلى. ەسكەرتكىش ءسوز
2007 -جىلى الماتىداعى «ءۇش قيان» باسپاسىنان «كەراعىس» جىر جيناعى وقىرماندارمەن قاۋشسا، 2014 -جىلى ق ر مادەنيەت جانە سپورت مينستىرلىگىنىڭ «ادەبيەتتىڭ ماڭىزدى تۇرلەرىن باسىپ شىعارۋ» باعدارلاماسى بويىنشا «بولمىس» ادەبي سىن، ساراپ كىتابى جارىق كورگەن. سونداي-اق 2019 -جىلى باسپادان شىققان «داياعاششى» اڭگىمەلەر جيناعىنىڭ اۆتورى. ادەبيەت سالاسىنداعى كوپتەگەن رەسپۋبليكالىق كونكۋرستاردا بايگە الىپ كەلەدى.
ءبىز بۇگىن اقىن ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلىنىڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ قايتالانباس تۇلعالارىنا ارنالعان بىرنەشە ولەڭىن ۇسىنىپ وتىرمىز.
اعىنى ارنا بۇزعان...
(ءىلياس جانسۇرگىروۆكە)
بىلمەيمىن، نە كەرەمەت تەڭدەسەدى،
بىلمەيمىن، نە عاجايىپ شەندەسەدى.
سول اقىن «دومبىرا» دەپ جىر باستاسا،
بويىنان ەكى ىشەكتىڭ ەل كوشەدى.
قوسىلىپ ۇشقان قۇستىڭ تىزبەگىنە،
بىلمەيسىڭ جان قۇمارىڭ ىزدەدى نە؟
بالقىتار جىگىت بويىن جىرداعى كۇي،
قاعىستان قاشىپ شىققان قىز دەمىنە.
بار ءسىرا نە قۇدىرەت، جىرىندا كۇش،
سويلەيدى ءۇنى بار اڭ، ءتىلى بار قۇس.
بويىڭدى بوز بيەدەي يدىرەدى،
قاعازدان قالقىپ شىققان قۇلىن داۋىس.
قۋسىرىپ، قۋا سوعىپ ارشىندايدى.
قانجارداي قالامى وندا جارقىلدايدى.
قاماعان جارتاسقا اكەپ مىڭ جىلقىداي،
قالىڭ ءسوز قارا تەر بوپ قالشىلدايدى.
ساعىم با، جەل مە تيگەن ورتكە جاناي،
ۇشىنان قالامىنىڭ كوشكەن اراي.
ءجۇز ۇيقاس، اق قاعازعا توقسان تەڭەۋ،
قوزىداي جامىرايدى كەشكە قاراي.
جەلكەۋىر، كوكەمارال، جالبىز، قۇلماق،
قۇستاڭداي، قۇلىنەمبەس، راڭ، شىرعاناق.
مىڭتامىر، ايىلقياق، قىزساۋمالدىق،
جەر تۇگىن جەتىسۋدىڭ تۇگەل جىرلاپ...
قۇلادىن، بالتاجۇتار، لاشىن، بۇركىت،
شاپشاقاي، ماۋباسبۇقا، شوجە، شىمشىق.
اڭ مەن قۇس، تۋعان جەردىڭ ساي- سالاسىن،
قالدىرماي قالامىمەن قاعىپ- سىلكىپ...
قۇلاسا قۇلا تاسقىن جىرى سەلدەي،
اعىنى ارنا بۇزعان بوگەۋ بەرمەي.
قازاقتا قارا ءسوزدى قان سيدىرگەن،
قايتادان تۋار ما اقىن ەندى سەندەي.
قىمىز - جىر ءون- بويىڭدى تەگىس الار،
سەنى دە اقىندىقتىڭ دەمى شالار.
وزەنى جەتىسۋدىڭ باقسىعا ەمەس،
جىرىنا ءىلياستىڭ تەرىس اعار.
بىردە ءان، بىردە كۇي بوپ توكپەلەگەن،
وسى ما جان دەرتىڭە جەتپەگەن ەم.
قۇيعىتىپ، قۇلاگەردەي كىسىنەدى،
ارقاعا جەتىسۋدان جەتكەن ولەڭ.
حانى دا قان جىلارداي قاراسى دا،
جەتتى ولەڭ سايازدىڭ دا ساناسىنا.
قامىسى قۋساقكولدىڭ كۇبىرلەيدى،
دۇعا وقىپ قىلقۇيرىقتىڭ مولاسىنا.
سول دۇعا كۇبىرلەگەن قۇبابەل- ءدۇر،
قۇلاگەر - اقىن جازعان قۇلاگەر - جىر.
مەرت كەتتى ەكەۋى دە، دالا قالدى،
ءسوز قالدى كوز جاسىنداي تۇما ءمولدىر.
مەرت كەتكەن قۇلاگەر مە ورتا جولدا؟
اقىندى ازاپتاعان شەر دە سوندا.
استىنا قابىرعانىڭ قان يلەنىپ،
قازاق تا قۇلادى عوي قازعان ورعا.
ايتتى اقىن قۇشسا دا اجال، ارمان قۇشپاي،
شىدار ما قىران جانى زاڭعارعا ۇشپاي...
جاسىنشا كوكتى تىلگەن عايىپ بولدى،
قاناتىن ورتكە شارپىپ العان قۇستاي.
جۇرگىزگەن وكتەمدىگىن جويت پەن كاۋىر،
قازاقتىڭ دالاسىنىڭ قايعىسى اۋىر.
سىركىرەپ سول دالاعا سوعىپ وتكەن،
ءىلياس - سەن ءبىر نوسەر، سەن ءبىر داۋىل.
قاسىم - ءسوز، قاسىم - تاعدىر.
(قاسىم امانجولوۆقا)
نە دەيدى، ءمىنشىل كارى، سىنشىل جاسىم،
سويلەسىن، اقىن جايلى، قىمسىنباسىن.
تۋعان جەر كەۋدەسىنەن قايناپ شىققان،
جىر ەدىڭ قانداي ءمولدىر، شىركىن قاسىم!
اۋناتسىن اراعا ءالى ءبىر عاسىردى،
تاعى دا بايقاپ كورسىن بۇل قاسىمدى.
جارق ەتىپ شىعا كەلەر التىن ولەڭ،
قىرقادان قىز جوعالتقان سىرعا سىندى.
سول قاسىم، سول ءور قاسىم جىرى دا وكتەم،
قاسقىرداي قاقپان سۇيرەپ ءتىرى كەتكەن.
ۇستىندە سۇر شينەلى، سىلتي باسىپ،
كەلەدى كەسكىلەسىپ قىزىل ورتپەن.
ارپالىس.
- ءومىر؟
- ءولىم؟
- اتتان!
- اتتان!
شاشىلىپ جەردىڭ ميى جاتسا دا وقتان.
«ءداريعا- اي سول قىز» بولىپ جىر كەلەدى،
القاداي اعىتىلىپ اق تاماقتان.
ولەڭنەن سۇم سوعىستىڭ ءوزىن كوردىك،
انانىڭ تالاۋراعان كوزىن كوردىك،
قان كەشىپ شۋداسىنان كوكجيەكتە،
كوزىنەن بوتالاعان بوزىنگەن بۇلت:
ۇستىنەن قارقارالى جەلىپ ءوتىپ،
قارالى ءسوز ايتارداي ەڭىرەتىپ...
ءور اقىن ءورت ىشىنەن ءتىرى جەتتى،
تەڭگەدەي بولعان شاقتا تەمىر ەتىك.
قۇندىز تون كيمەسە دە جەڭ-جاعالى،
ەلىنە جىرىن سىيلار ەڭ باعالى.
كەۋدەسىن جارىپ ۇشقان جالقى قۇستاي،
جۇرەگى كەتتى شارلاپ كەڭ دالانى.
زارەدەي كوڭىلىندە شاڭ تۇرماعان،
اقىندى سۇيەدى جۇرت جارقىلداعان.
بولعاندا ءوزى قانداي، جىرى سونداي،
ارقانىڭ دالاسى ەدى ول اڭقىلداعان.
قوندىرىپ ادامدىقتان قوسىن الشاق،
«اقىنمەن» دەگەن از با بوس ۇران ساپ.
الماتىدا الاسۇردى مۇقاعالي،
قاسىمنىڭ داۋىلى مەن دەسىن اڭساپ.
قاسىم جوق، مۇقاڭ دا جوق، ەل نە بايقار؟
كوڭىل تەك سول باياعى كەزگە قايتار.
قاسىمنىڭ داۋىلى بار، اۋىلى بار،
قاۋىمى بار ما ءبىراق...
وزدەرى ايتار...
تاپپاعان قايعى بار ما قاسىمدى كەپ،
ەشكىمگە مۇڭ شاقپادى ول جاسىپ، جۇدەپ.
بەردى ەلگە «ومىرىنەن ولەڭ جاساپ»،
ءوز جايىن وزىنە ايتقان اقىن جۇرەك.
جاراسار قاسىم كەشكەن كۇيگە عانا،
قاسىم- ءسوز، قاسىم- تاعدىر مۇلدە دارا.
داۋىلى، بۇرقاسىنى، جاۋىنى بار،
ارينە سىيمايدى عوي ۇيگە دالا...
ولەڭنىڭ وتى مازداپ ۇدەگەندە،
جىرىمەن جىلۋ بەرەر جۇدەگەنگە.
جاداعاي جالعاندىققا ءتۇسىن بەرمەس،
شىنايى جانىڭمەن شىن ولەڭگە.
قايران جىر، قايران قاسىم شارپىسى ەرەن،
وتكەلسىز ءومىرىنىڭ تارتىسى - ولەڭ.
كوبەيدى بۇل كۇندەرى تىراش اقىن،
بوياعان قاسى- كوزىن ءارتىس ولەڭ.
ءسوزىنىڭ تۇزسىز استاي تاتىمى جوق،
الاشتىڭ اتى شىققان اقىنى كوپ.
قازاقتا قارا ولەڭنەن دەس كەتتى مە؟
داۋىلداي ورتكە تيگەن قاسىمى جوق.
تالايدى ءالى تالاي تولعاندىرسىن،
تاعى دا كەلەر ۇرپاق ءشول قاندىرسىن.
«اتتانعان جىر مايدانعا ادام بولسا»،
قاسىمداي ولمەيتۇعىن ءسوز قالدىرسىن!
قاتپار دا قاتپار، قاتپار ءسوز
(ءابىش كەكىلباي ۇلىنا)
باۋرىڭدا تارپىپ باقىتتى كەشەتىن جىلدار بولادى،
ورتەڭگە شىققان وندىردەي وسەتىن جىلدار بولادى.
ساعىمداي ءبارى باسىڭنان كوشەتىن جىلدار بولادى،
شويىنداي جانشىپ جانىڭدى وتەتىن جىلدار بولادى.
قانجىعا جولداي قۋسىرىلىپ، سالقار كوش اسقان كەزەڭدەر،
تانابى تۇزداي قۋىرىلىپ تارتىلادى ەكەن وزەندەر.
كۇرەك بويىنا كومىلىپ، كەلمەسكە كەتە سالادى،
كەرىشتى قۇمنىڭ كەۋدەسىن كەڭىتە تۋعان كەمەڭگەر.
«كەشەگى وتكەن ەر ءابىش...»، اباي دا سولاي كۇيزەلگەن،
كەكىلباي ۇلىن جوقتاتتى اينالىپ وتپەي بىزدەردەن.
جانىمىزدى ەزە جانشىعان، سوناۋ ءبىر جىلدىڭ جاراسى،
جازىلمايدى ەكەن قانشاما، گۇل ۇستاپ كەلگەن كۇندەرمەن.
سوعىسقا كەتكەن اكەنىڭ ىزىنە قازان توڭكەرىپ،
كوكىرەگىن سوندا باساتىن ساعىنعان كەزدە ورتەنىپ.
وسكەن ءبىر ۇلدار ەدى عوي، قۇلازىپ جاتقان دالادا،
جەسىر دە قالعان انانىڭ ومىراۋىنان ءورت ەمىپ...
دەرتتەنگەن سوزبەن ءورت ۇلعا اكەنىڭ قانشا زارى ءوتتى،
اڭگىمە ايتار ما ەكەن دەپ، جولاۋشى كورسە دامەتتى.
تابىلعان كىتاپ تاۋسىلسا، ءبىر ءارپىن قويماي وقىدى،
قاراعان، بۇتاعا ىلىنگەن قۋالاپ ءجۇرىپ گازەتتى.
قاراقيانىڭ جەلىندەي سۋىرىپ قۇمدى تاڭدايى،
الماتى كەلدى جارقىراپ، ماڭعىستاۋ سىندى ماڭدايى.
مىنبەگە شىعىپ سويلەسە، قايمىعىپ تۇردى قاندايى،
باتىس پەن شىعىس شارپىسىپ، شالداردان تارتقان شالعايى.
اۋەزوۆ تۇردى الدىندا ارعىدان قالعان اسىلداي،
تولقىدى كوڭىلى ءوزىنىڭ سەكسەۋىلبۇيرا شاشىنداي.
ەسەنبەرلين ەنجايلاپ «كوشپەندىلەردىڭ» دالاسىن،
ماعاۋين تۇردى قاسقايىپ، قايتادان كەلگەن عاسىرداي.
تەلەگەي تەڭىز شابىتى كەۋدەسىن قىسىپ تولعاقتاي،
قالتاسىنداعى قالامنان سورعاقتاي بەردى، سورعاقتاي.
قياعا سالسا قىرانداي، جولىنا سالسا جورعا اتتاي،
الىسقا سالسا جەتكىزبەي، تەرەڭگە سالسا بويلاتپاي...
كەسىمىن ايتسا كوسەمدەي، بەكىمىن ايتسا بيلەردەي،
تاريحقا تارتسا تامىرداي، تىلسىمعا تارتسا كۇيلەردەي.
سويلەدى ءابىش، سويلەدى، التى دا قانات اقبوز ءۇي،
يىگەن نارداي ەمىرەنىپ، ىرگەسىن جەلگە تۇرگەندەي.
قاتپار دا قاتپار، قاتپار ءسوز، قازعان دا سايىن قالىڭداپ،
جاقپار دا جاقپار، جاقپار ءسوز، جازعان دا سايىن جالىنداپ.
قايىرۋ بەرمەي قارا ءسوز، شاپقان دا سايىن ارىنداپ،
داۋىرلەي بەردى دارا ءسوز داڭقى ارتقان سايىن داۋىلداپ.
تولقىن دا تولقىن ۋاقىتقا ومىراۋلاتقان قالامنىڭ،
قىلدان دا نازىك ۇشىنا سالماعى ءتۇستى زاماننىڭ.
قالامنىڭ ۇشى قايىسىپ نازارىن بۇردى عالامنىڭ،
حايۋاننان بەتەر حالىنە ساناسى ماڭگۇرت ادامنىڭ.
قالامنىڭ كۇشىن قۋاتتى، قايتالاي الماس نايزاعاي،
كورسەتەر باسقا جوق ايلا ادامنىڭ جانىن ايناداي.
«سەگىز دە قىرلى وتكىر ءسوز» زامانالاردى تۇيرەيدى،
توعىز دا قابات تورعايكوز ساۋىتتان وتكەن نايزاداي.
قانجىعا جولداي قۋسىرىلىپ، سالقار كوش اسقان كەزەڭدەر،
تانابى تۇزداي قۋىرىلىپ تارتىلادى ەكەن وزەندەر.
كۇرەك بويىنا كومىلىپ، كەلمەسكە كەتە بەرەدى،
دالانىڭ داڭقىن اسىرىپ ارتىق ءبىر تۋعان كەمەڭگەر.
ءداۋىردىڭ تەرىس داۋىلى بۇيىردەن تيگەن سوققىداي،
قانشاما اسىل ەرلەردى قۇربانعا شالدى توقتىداي.
زامانالاردى اقتارىپ، ار مەنەن ۇياتتى اداقتاپ،
نە كەرەك بولسا قازاققا سونى ىزدەپ ءجۇرىپ جوقشىداي...
جالعاننان ءوتتى ەر ءابىش، ەل قالاي قالار ەڭىرەنبەي،
لەبىزى جۇپار اڭقىسا تۇرا الماس ەدى- اۋ تەبىرەنبەي.
ماڭعاز دا باسىپ ماڭ باسىپ، ءوزى ءبىر كوشكەن كەرۋەندەي،
ماڭ دالا ءتوسىن مىڭعىرتىپ ءسوزى ءبىر كوشكەن كەرۋەندەي...