الداعى قىستان قانداي اۋا رايى كۇتىلۋدە؟

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - جازۋشى- ەتنوگراف بولات بوپاي ۇلى قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان اۋا رايىن بولجاۋ تاسىلدەرىنە سۇيەنىپ، كەلەر قىستا قانداي اۋا رايى بولاتىنىن ايتىپ بەردى.

− قازاق حالقى ەرتەدە اۋا رايىن قالاي بولجاعان؟

− حالىق اراسىندا اسپان الەمى مەن جەردەگى بولاتىن تابيعات قۇبىلىستارىن ەرتە بولجايتىن ادامداردى «جۇلدىزشى» نەمەسە «ەسەپشى» دەپ اتاعان. قازاق ەسەپشىلەرى ءبىر بەتى اق، ءبىر بەتى قارا ماتامەن قاپتالىپ تىگىلگەن قويىن داپتەرى بار ەسەپ دورباسى بولادى. بىرەۋ اۋا رايىن سۇراعاندا ەسەپ كىتابىن اشىپ، اۋا رايىن بولجايتىن بولعان. قازاق ەسەپشىلەرى تابيعات قۇبىلىستارىن باقىلاۋدا كوپتەگەن نارسەگە سۇيەندى. جۇلدىزدار اسپاننىڭ قاي باعىتىنان، قاي ۋاقىتتا، قانداي پىشىندە تۋاتىنىنا دا زەر سالىپ، كۇننىڭ شىعۋى مەن باتۋىنا، ايدىڭ تۋۋى مەن تولۋىنا قاراپ، اۋعان بۇلتتاردىڭ پىشىنىنە، جۇگىرگەن اڭ مەن ءتورت تۇلىك مالدىڭ وزگەرىستەرىنە قاراي اۋا رايى قۇبىلىستارىن بولجادى. 12 ايدا 24 امال، 13 توعىس، 7 بەلگى، 4 ماۋسىم بار. قازاق ەسەپشىلەرى 24 امالعا قاتتى نازار اۋدارعان. ءبىر امال تۋرا 7 كۇن بولادى. امالدىڭ كىرۋى، امالدىڭ ورتاسى، امالدىڭ شىعۋى دەگەن بار. امالدىڭ باسى قاتتى بولسا، سوڭىنان جادىراپ شىعادى. ال جايناپ كىرسە، امالدىڭ سوڭى قاتتى بولادى دەگەن تۇسىنىك بار. قىستا قارلى بوراندار سوعىپ، قالىڭ قار جاۋادى، ال جازدىگۇندەرى سەل ءجۇرىپ، اق جاۋىن جاۋاتىن. سونداي اپاتتى جاعدايلاردان ەسەپشىلەر الدىن الا ەسەپتەپ وتىراتىن. سونداي- اق ءار جىلدىڭ وزىنە ءتان مىنەزى دە بولادى.

− بولجام بويىنشا الداعى قىستان قانداي اۋا رايى كۇتىلۋدە؟

− بيىل دوڭىز جىلىنداعى شىلدە ايى قاتتى قاپىرىق ىستىق بولدى. ول 270 كۇندە اينالىپ، اقپان ايىنا كەلەدى. مىسالى جازعى شىلدە 26 - ماۋسىم مەن 5 - تامىز ارالىعى بولسا، قىسقى شىلدە 27 - جەلتوقساننان 6 - اقپان ارالىعىندا بولادى. بۇرىنعى ەسەپشىلەردىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنسەك، بيىلعى جىلدىڭ شىلدەسى قاپىرىق ىستىق بولسا، كەلەر جىلدىڭ اقپان ايىندا قاقاعان، ۇسكىرىك اياز بولادى. بيىل شىلدە ايىندا قاپىرىق ىستىق بولدى، ءبىراق جازدا جاۋىن- شاشىن بولمادى. سوعان قاراعاندا قىستا قارا سۋىق، قاتتى اياز بولۋى مۇمكىن. قىستىڭ باسىندا قار جاۋسا دا، اقپاندا قار از بولۋى مۇمكىن. سولتۇستىك، وڭتۇستىك، شىعىس قازاقستاندا جاڭبىر كوپ جاۋعان بولسا، ول جاقتارعا قار قالىڭ تۇسەدى. ال قاتتى ىستىق بولعان بولسا، قاتتى اياز بولدى. اسپانداعى بوساعالى جۇلدىز دەگەن بار. كۇزدە بوساعالى جۇلدىزدىڭ ەكى اراسى جاقىن كورىنىپ تۇرسا، قىس قىسقا بولادى. ال الىس بولسا، سايكەسىنشە، قىس ۇزاق بولادى. كەلەر جىل − تىشقان جىلى. تىشقان جىلىنىڭ بيىلعى قىسى وڭاي بولمايدى دەپ بولجاپ وتىرمىز.

 سۇحباتتاسقان: دينارا دوسپان

www.24.kz