ساۋلەتكەر سالتاناتى (ەسسە)

نۇر-سۇلتان قازاقپارات - ءبىز مۇقاعالي تۋرالى العاش رەت اقىن سەرىك اقسۇڭقار ۇلىنان ەستىدىك.

ون جەتىدەمىز - مەكتەپ قابىرعاسىندا جۇرگەن سولقىلداق شاعىمىز. بارىنە تاڭ، بارشا الەمگە عاشىق، بۇكىل نارسەنىڭ سىرىن بىلگىمىز كەلەدى.

ورتا مەكتەپتىڭ سوڭعى جىلدارى - 86/1985. ۇلىس، دۋان كولەمىندەگى ايماقتىق، ولكەلىك ايتىسقا قاتىسىپ ءجۇرىپ، قىزىلارايلىق اقىن سەرىكپەن تانىستىم. جاسى ۇلكەن، پوەما-پانوراما ۇلگىسىندەگى پىشاقتىڭ جۇزىندەي جاڭا كىتابى جارىق كورگەن ۋاقىتى - «جيىرماسىنشى عاسىردىڭ جيىرما ءساتى».

جەلتوقسان كەزى. قىس بەلگىسى، دۇلەي، ىسقىرىق، اق تۇتەك بوران سوڭىنان جەردىڭ اپشىسىن قۋىرىپ قىزىل شۇناق اياز شاڭىتادى.

بىردەن اڭعاردىم، قاسىمداي داۋىلپاز، تىلگە جۇيرىك، ويى توسىن، قازاق جىرىنا ادال. ارقادا ىرگە كوتەرگەن ەسكى قالالاردىڭ ءبىرى قارقارالىدا، قار ومبىلاپ كەلە جاتىرمىن. تاۋدا ارشا كوپ. نەگە جالعىز ارشا، بەلگىسىز. ءتۇنى بويى ۇشقىنداپ جاۋعان قار بەلۋاردان كەلەدى، كەي تۇسى تىزەدەن اسادى، جۇرت كۇرەك تاستاپ، قار سىرىپ ءجۇر. كەشە، كەشتەن جۇرگەن بۇرقاق سىرمانىڭ ارتى - ەرتەڭىنە، شىتىناعان شىڭىلتىر ايازعا اينالادى.

تاڭ اتقالى - قاقاعان، بەت قاراتپايتىن ۇسكىرىك. كۇپسەك قار جوندانىپ، قاتايا باستاعان…

ىزعاردان تەرەزەلەر سىتىرلايدى، قاھارلى سۋىقتان كەيدە سىنىپ كەتەدى. اياز قىسقاندا، قاسقىر قۇيرىق قاراعايلار قاق ايىرىلادى، سىمبات بويلى تەرەكتەر جىرتىلادى، قارا الا قايىڭدار شالقاسىنان قۇلاپ جاتادى.

مەن تەگىسشىلدىكتەن كەلدىم. قاتىناپ جاتقان كولىكتىڭ بىرىنە ءمىنىپ، تۇسكەن بەتىم وسى. جارىقتىق قارقارالى سۋىقتان قاشىپ، تاۋ ەتەگىنە قىمتانا كىرىپ، قار بۇركەنىپ، تىعىلىپ جاتىر. اباي توقتاعان كوپەستىڭ ءۇيى، قۇنانباي قاجى مەشىتى، شوجە اقىندى جۇرت ۇيىنە سۇيرەپ اۋرەلەيتىن جەر. ەسىمە تۇسەدى، «اباي جولىنا» مىقتاپ كىرىسكەن ۋاقىت. قاڭتار، اقپان ايىندا ارقادا قىس قاتتى. مالىكسايدان تەمىر بەلگىلەرى قاراۋىتىپ ۇلكەندى- كىشىلى بەيىتتەر كورىنەدى. بۇل اتاقتى ءمادي جاتقان زيرات. قالا شەتىندە، ەشتەڭە وزگەرمەگەن، ءبارى سول قالپى.

بۇگىن - ىرزامىن. مۇقاعاليدى وقىپ كەلە جاتىرمىن. اسەرى قاتتى، جاتتاپ العان تۇستارىن قاردى ومبىلاپ، ىشتەي قايتالاپ قويامىن. قۋانىشىم زور، كوڭىلىم كوتەرىڭكى. سارشۇناق اياز بەت جۇلمالايدى.

سوسىن، جۇماتاي جاقىپبايەۆ، ەسەنعالي راۋشانوۆ، بايبوتا قوشىم-نوعايدىڭ ەسىمدەرىن اتايدى. بۇل - تاپسىرما ءتارىزدى. كەلەسى جولعا دەيىن وقىپ كەلۋىم كەرەك. بۇل جولى ۇلگەرمەدىم. ول كەزدە - قادىر، ءپىرىمىز دە، پىكىرىمىز دە، كىتاپتارىن ىزدەپ جۇرەمىز، تاۋسىلمايدى، ىزدەگەن سايىن جاڭاسى تابىلادى.

ادەتتە، تولستوي بىتپەۋشى ەدى… قادىر مىرزا ءالى - كەمەڭگەر اقىن. مەنىڭ كوزقاراسىما قاتتى اسەر ەتتى.

ىركىلدى. قازاقتىڭ توپجارعانى وسى، دەدى. توقتادىق. ىرىكتەپ ءجۇرمىن - تاماشا. راس، ىرگەلى ءسوز، ءماتىن مادەنيەتى كورىنىسىنىڭ وزىق ۇلگىسى. مەن الەمدە ءبىر اقىندى جۇرتتان ارتىق بىلەمىن. سانامدا، كوكىرەگىمدە قارلى بوران، قىتىمىر اياز كۇندەرى مۇقاعالي كۋلتى باستالدى. ىشكى جان دۇنيەمدە ءبىر وزگەرىس بولدى. مەن ونەردىڭ نە ەكەنىن ءتۇسىندىم. كوركەم ونەرگە دەگەن تالپىنىس كەيىن مەنى جازۋشىلىققا الىپ كەلدى.

مۇقاعاليدى اشقاندا - باس قويدىق. كاۋسار بۇلاقتاي، ءمولدىر تەڭىزدەي كوردىك. ءبارى ادەمى، ءبارى تۇتاس، ءبارى ءبۇتىن. كوپ وقىدىق. ءتىپتى جاتقا بىلەتىن بولدىق. داستارقان باسىندا انگە قوستىق، كوشە- بۋلۆارلاردا قايتالادىق، جيىن- تويلاردا شىرقادىق.

ادەبي كەشتەردە جاتقا ايتتىق.

جىرى - عاجاپ. كىتابىن كەز كەلگەن جەرىنەن اشىپ، راقات كەشىپ وقيمىز. شەبەر، كوز سۇرىندىرمەيدى، كىدىرمەي جۇيتكىگەن، تەگىس جولعا ءتۇسىپ العان جۇيرىك اۆتوموبيل ءتارىزدى. نەمەسە قولتىعى سوگىلىپ كوسىلە شاپقاندا، تۇياعى توپىراق قوپارعان ءدۇلدۇل تۇلپار ىسپەتتەس. تىنىسى كەڭ، شاشاسىنا شاڭ جۇقتىرماس سايگۇلىكتىڭ ءوزى.

اتتەگەن- ايسىز. وكىنىش جوق. قانات بىتىرەدى، بويىڭىزعا رۋح قونادى. رۋح - پەرىشتە. تىلسىم الەم ەلشىلەرىمەن تىلدەستىرەتىندەي. باقي نە، ءفانيدىڭ ىرزىعى قانداي، بەينەت نەدەن، قۋانىش قايدان، پەنداۋي ساۋالداردى قويىپ، مەتافيزيكالىق ماسەلەلەرگە كوشەمىز.

پوەزياسى كەستەلەپ ورنەك سالعان تۇعىرلى تۋىندىلار. كەمدىگى جوق كەمەل جاراتىلىس. قالامىندا قۇدىرەت، جىرىندا بيىك ورەنىڭ ءىزى جاتىر.

مۇقاعالي - اسقان تالعام يەسى. اسەمدىكتىڭ الىپ شىڭىن يگەرگەن، ءسوز ونەرىنىڭ قۇپياسىن مەڭگەرگەن اقىن.

وبرازعا باي، تەڭەۋگە تولى پوەزيا. مەتافوراعا دارقان، ەپيتەتتەرگە مىرزا. كەيدە توگىپ- توگىپ جىبەرەدى. قولدان قۇيعان ءمىنسىز سۇلۋلىق. تاۋسىلماسا ەكەن دەيسىز، تاڭعالاسىز، تامساناسىز، باقىتقا كەنەلەسىز.

مۇقاعالي ادەبي ءماتىندى ەرنەست حەمينگۋەي ءتارىزدى قۋانىش كوزىنە اينالدىردى. راقاتتانىپ، قۋانىپ، قۇشتارلىقپەن وقيسىز.

ىرىس- بەرەكە الدىڭىزدى جاۋىپ كەتەدى، - كەلىستى كەسكىن، كوركەم سۋرەت، جاراسىمدى ءسوز. كوزدەن تامعان جالقى تامشى تىرشىلىگىن ۋاقيعا دارەجەسىنە دەيىن كوتەرگەن قاس تالانت.

شات جىرلاعان تىنىش جولدار، قايعىسىز، ۋايىمسىز، شەرسىز. تۇزدە، جورىقتا اپتالاپ جاۋعان اق جاۋىندى اقتارىلا بەينەلەگەن الامان جاۋگەرشىلىك سارىن.

قىم- قۋىت تاقىرىپتارى جويقىن، - الاپات كەزەڭدەر، الاساپىران زامان، تۇنگى ءدۇبىر، تاڭعى دابىس، ءبىر ساتتىك دۇرمەك، ايعا شاعىلىسقان قىلىش، جارق ەتكەن سەمسەر، قانجار، جاۋ ىزدەگەن كوسەم نايزا، دۇشپاندى تۇرە قۋعان شەرىك، بەيبىت كۇن، بەلگىسىز سالت اتتى.

ءدوڭ، دوڭەس باسىنا قىزىل ءىڭىر شوقىتىپ شىعا كەلگەن ءۇش قارا، سۋىت جورتقان شوعىر، ەسىك اشقاندا ەنتەلەي كىرگەن ەكى اربا اياز، ءبىر قۇشاق گۇل، الا قانات شوقى، قار سۋى تولعان ەتەكتەگى ساي، كوكتەم، جازعىتۇرىم، قارعا ادىم جەر، كوكجيەكتە قاڭتارىلعان سۇمبىلە.

قاشىقتان تەمىرقازىق جارقىرايدى. جۇلدىزدار كوشكەن ماۋسىم، جاز، شىلدە، بەيتانىس قىز، قىرمىزى ساۋكەلە، اق تورعىن جىبەك بايلاعان ارۋلار، كوك بايراق جەلبىرەگەن اسقاق ارمان، بيىك ۇيلەر، زەڭگىر اسپان، شالقار دالا، سىعىلىسقان حالىق، كافەلەر، بارلار، قالالار، استانا، باسپاناسىز جۇرت، تۇيىق جول، ماۆر، ىلكىدەن تانىس سۇرلەۋ- سوقپاق، كورگەندە كوزگە شوقتاي باسىلعان تۋعان ولكە، ساعىنىش دەرتى، ماسكەۋ، كوك قاردا مىناۋ، اۋىل سىرتىنداعى كۇبىر، بىردە الاپات، بىردە اقىرىن، ەنشىلەگەن ۋاقىت…

جىرىندا اتموسفەرا، سوزىندە شىنايىلىق بار.

مۇقاعالي - قۇيىن. جەتكىزبەي كەتەدى. وت شاشادى. ۇيقاستارى قۇيىلىپ تۇسەدى. ونەرپاز قولا تەمىردەن سوققان ءمۇسىن. ارتىعىن قاشاپ، كەرەگىن قالدىرىپ… جاساندى وبراز جوق، سەبەبى، جالعان سەزىمگە ەرمەيدى، كورگەنىن جازادى، باستان كەشكەنىن جىرلايدى.

ۇشقىر. كەيدە - ۇزاق. قالت جىبەرمەيدى، جاڭساق باسپايدى. البەتتە، قاتە ايتپايدى. قاپىسىز. ءبىراق، قاپادار. قاپا جاۋلاعان كوڭىل، اڭسايدى، زارىعادى، ماحاڭدار-اي!

ماحامبەتتەر، ماعجاندار ما ەكەن؟

قايران، اباي، قاسىمدار ما… تۇنگى باعدار. قارا تۇنەكتى جارىپ، ساڭىلاۋدان وتكەن ساۋلە، تۇڭلىكتەن توگىلىپ، قۇيىلىپ تۇرعان كۇن نۇرى. شۋاق.

كۇن - شوق. سونبەيتىن شىراق، وشپەيتىن جارىق. سەبەبى جان- جاعى - وت. ءىشى دە، سىرتى دا جالىن. شۇعىلا شاشقان ارۋ كۇن - التىن تۇستەس.

كۇندە كولەڭكە بولمايدى. بۇرىلعان جاعى - جارقىراعان شام، قاراعان جاعى - لاپىلداعان ءورت. تۋ سىرتى دا كۇن. الايدا، وتەدى، كەتەدى، جويىلادى. ۋاقىت ءوتۋ ءۇشىن جارالعان. باسى مەن اياعى بار، قاينارى نۇكتە، سوڭى دا - نۇكتە. ەكى نۇكتە اراسىنداعى ءبىر كۇندىك ساۋلە.

بەكەر عوي ءبارى. بوتەن وي. جات. ءبىر وي ءبىر ويدى قوزعايدى. قامشى سالدىرمايتىن جورعا، جۇيرىك. بۇزاۋ ءتىس قامشىداي ورىلگەن، ءتىنى بەرىك، نىعىز ولەڭدەر. ىركىلمەيسىز. ىلگەرى وزاسىز. بوگەلمەي وقىپ كەتە بەرەسىز. پەگاستاي…

عادەتىندە، پوەزيانى تۇسىندىرمەيدى. مۇمكىن ەمەس. ۇقپايدى. ويتكەنى تىڭدارمان، وقىرمان ءوزى تۇسىندىرە الادى. اركىمنىڭ ءوز تۇسىنىگى - وزىنە قىمبات. بىزگە دە. قىزىق - تاڭسىق. زاڭعا باعىنبايدى. ءبىر- اق زاڭى بار - ازاتتىق، ەركىندىك، بوستاندىق.

تەرەڭ. اقىن - سيقىرشى. ماگ. الداپ كەتپەيدى، ارباپ تاستايدى. ءبىرىنشى جولىنان باستاپ ءسىزدى بيلەپ الادى. قۇشاعىنا قۇلاتادى، قولىنا تۇسىرەدى.

پوەزيا - ەستەن كەتپەس مەيرام، قۋانىشى تارقامايتىن مەرەكە. ەرەكشە كوڭىل-كۇي. مارتين حايدەگگەر: «پوەزيا - يزناچالنوە نازۆانيە بىتيا». نەمەسە: «يازىك - ۆ چيستوم ۆيدە - ستيحوتۆورەنيە».

The river is within us. By Tomas Eliot.

مۇقاعالي - ۋنيۆەرسۋم. عارىش.

مەن اتىن تۇڭعىش قارقارالىدا ەستىگەن اقىن كەيىن مەنىڭ رۋحاني ورىسىمە اينالدى. «سوعادى جۇرەكتىڭ» قوس تومدىعى ماعان ەرىپ تالاي جەرگە باردى، تالاي ەلدى ارالادى. بىرگە جول كەشتىك، بىرگە قايتتىق.

ەركىندىگى ءۇشىن مۇقاعاليدى جاقسى كوردىك. ومىردە دە، ولەڭدە دە ەركىن ەدى. ءتىپتى، ۇيقاستارىنىڭ ءوزى ەركىن ۇيقاساتىنىن بايقادىق.

ول - پوەزيا شىڭىنا شىققان شىن تالانت يەسى. «زا توچنىي تۆوي تالانت». قۇرمەتتەيمىز. ءقادىر تۇتامىز. مۇقاعالي قازاق ولەڭىن بۇرىن- سوڭدى بولماعان اسقاق ەستەتيكالىق بيىككە جەتكىزدى.

مۇقاعاليدان سوڭ، ولەڭ ولشەمى وزگەردى. بۇرىنعىداي جازۋعا بولمايتىن ەدى. جاڭا تالاپ، كوزقاراس، تالعام قالىپتاستى.

ول قازاق پوەزياسىندا جاڭا ءداۋىردى باستادى. ءوزى - تۇتاس ءبىر ءداۋىر.

ەڭ ۇزدىك شىعارماسى - «موتسارت. جان ازاسى». وي دا، تالعام دا، تانىم دا بار. نوقتاسىن، شىلبىرىن، شىدەرىن ۇزگەن سايگۇلىكتەي ەركىن كوسىلەدى. تۇيدەك- تۇيدەك وي تاستايدى.

ول پروزاعا دا قالام تارتقان قالامگەر. ءبىراق، مۇقاعاليعا پوەزيا پاتشالىعىندا سالتانات قۇرۋ بۇيىرىپتى…

تەرەڭ تاقىرىپتارعا قول سوزعان اقىن. «يليچ»، «ماۆر»، «اققۋلار ۇيىقتاعاندا»، «چيلي- شۋاعىم مەنىڭ»، «وتانىم، ساعان ايتام»، «رايىمبەك! رايىمبەك!»، «جەر ۇستىنەن رەپورتاج»، «موتسارت. جان ازاسى» اتتى داستاندارىن دۇنيەگە اكەلدى. تارجىمە جاسادى - تاعى دا الدىعا شىقتى.

مەنىڭ كىتاپحانامدا، قالامگەردىڭ «قوش، ماحاببات» اتتى پروزالىق جيناعى (1988) ءالى كۇنگە شەيىن ساقتاۋلى.

بۇل كىتاپقا ءار جىلدارى جازىلعان اڭگىمەلەرى («قۇلپىتاس»، «مارۋسيانىڭ تاۋى»، «وزگەرمەپتى»، «اجە»)، پوۆەستەرى («قوس قارلىعاش»، «جىل قۇستارى») جانە پەساسى («قوش، ماحاببات»)، سوسىن، بىرنەشە سىني ەڭبەكتەرى ەنگىزىلگەن.

«شولپانى» جارىق كورگەندە ءبىز مەكتەپ قابىرعاسىندا ەدىك. سول جىلدارى قادىردىڭ «دومبىراسى» ، فاريزانىڭ «داۋاسى»، ەسەنعاليدىڭ «شولپان جۇلدىز تۋعانشا» اتتى جىر جيناقتارى باسپا ءجۇزىن كوردى.

كەيىنىرەك - «ءومىر- وزەن».

مەن پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتتا وقىپ جۇرگەندە، اتالمىش وقۋ ورنى وتكىزگەن «قازپتي كوكتەمى» اتتى ستۋدەنتتىك فەستيۆالگە (1987 ج. ) قاتىستىم. ءبىزدى ءبىر تەاتر رەجيسسەرى دايىندادى، اتى- ءجونى ءقازىر ەسىمدە جوق. سول بىزگە: مۇقاعالي ءتارىزدى وقىمايسىڭدار ما، شىركىن، ول: «ماحاڭدار جوق، ماحاڭداردىڭ سارقىتى - مۇقاعالي ماقاتايەۆ بار مۇندا» دەگەندە، كۇركىرەگەن داۋىسىنان شاڭىراق شايقالىپ، ورتاسىنا ءتۇسىپ كەتە جازدايتىن دەپ، ءجيى قايتالاۋشى ەدى.

ساردار اقىن اسكەرگە (1987-1989) مەنىمەن بىرگە كەتتى، بىرگە كەلدى. 1991 -جىلى، مۇقاعالي الپىسقا تولعاندا، ءورىستىلدى فەف جاتاقحاناسىندا كەش ۇيىمداستىرىپ، جاس اقىن- جازۋشىلاردى شايىر جىرلارىن وقۋعا شاقىردىم. كىسى كوپ كەلدى. ىشىندە، كەيبىرى ءدال ەسىمدە جوق، ءامىرحان بالقىبەك، ساعىندىق رزاحمەتوۆ، قازىبەك قۇتتىمۇرات ۇلى، بەرىك ءاشىموۆ، مارالتاي رايىمبەك ۇلى، نۇرقانات نۇراقىنوۆ، ورالدان - جانىبەك بولدى.

كەش جاقسى ءوتتى. ۇزاققا سوزىلدى. بۇل كەز مۇقاعاليدىڭ اتاق- داڭقى دۇركىرەپ شىعا باستاعان تاڭعاجايىپ زامان ەدى. كەيىن ول حالىقتىق اقىنعا اينالدى.

مۇقاعالي تاريحتان ءوز ورنىن الدى. دەگدار، ابزال اقىن ءوز بيىگىندە جارقىراپ جانعان وقشاۋ جۇلدىزداي اسقاقتاپ تۇر. ەشكىم مۇقاعالي ورنىنا تالاسپايدى، ول دا بىرەۋدىڭ ورنىن سۇراپ تۇرعان جوق.

عارىش كەڭىستىگىندە، بيىك/تومەن، جوعارى/الاسا، وڭ جاق/سول جاق دەگەن ۇعىم- تۇسىنىك جوق. الەمنىڭ ءتورت تارابى دا شەكسىز. ءتۇپسىز كوسموس. وڭ- سولى بەلگىسىز. سول شەكسىز الەمدە ءار جۇلدىز ءوز باعىتىنان اداسپاي تۋرا ءجۇرىپ كەلە جاتادى. ءبىر ءسات اۋىتقىمايدى، العان بەتىنەن قايتپايدى. ءبىراق جەڭىل جۇلدىزداردى سالماعى اۋىر ۇلكەن جۇلدىزدار باۋىرلارىنا قاراي، وزدەرىنە تارتىپ الادى. ءسويتىپ، ءومىر بويى، گراۆيتاتسيالىق كۇشتىڭ اسەرىنەن شىعا الماي، ۇساق جۇلدىزدار ءىرى جۇلدىزداردى توڭىرەكتەپ جۇرەدى ەكەن. باعىنىشتى مارشرۋت، تارتىلىس كەڭىستىگىن جاعالاپ، نە قول ءۇزىپ، نە ۇزاپ كەتە المايدى.

مۇقاعالي - پلانەتا.

جان- جاعىن قالىڭ جۇلدىزدار شوعىرى قورشاپ جاتقان جوتالى قۇس جولى ءتارىزدى.

ءالقيسسا، ەل ىشىنە كەڭ تاراعان كەيبىر اڭىز- ءافسانالار جەلىسى دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، سىرتتان كەلگەن بەيتانىس قوناق، ەگەر جەر موينى قاشىق شاھار نەمەسە قازاق اۋىلدارىنىڭ بىرىنە، بەيمەزگىل ۋاقىت اداسىپ كىرىپ بارسا ءارى شاشىن بۇرقىراتىپ، جىر وقىپ جۇرگەن جاس بالالاردى كورىپ، كىمدەرسىزدەر، دەپ سۇراي قالسا، وندا الگى جەتكىنشەك ۇرپاق، ءبىز - مۇقاعاليمىز، دەپ جاۋاپ بەرەدى ەكەن.

جازۋشى وتەباي قاناحين اعامىزدىڭ بىردە قالامگەر مۇقان يمانجانوۆ تۋرالى اسقاق پىكىر جازعانى بار ەدى. «جاراتىلىس الەمنىڭ مىناداي دا تاڭعاجايىپتارى بولادى ەكەن، دەپ قالام تارتىپ ەدى ول، مۇنان پالەن مىڭ جىل بۇرىن سونگەن جۇلدىزدىڭ جارىعى بىزگە سول كۇيى جارقىراپ جەتەتىن كورىنەدى» .

مۇقاعالي - سالتاناتى اسقان، تاس قاشاپ، اعاش ويعان، ءمۇسىن قيىپ، ساۋلەت ورناتقان پوەزيا ساۋلەتكەرى.

توپجارعان.

ديدار امانتاي، جازۋشى

 

«anatili»