قاراتاۋدىڭ كۇي قاينارى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شوپەن زالىندا قاراتاۋ شەرتپە كۇي مەكتەبىنىڭ شەبەرى، كۇيشى-كومپوزيتور تولەگەن مومبەكوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جايىندا ەستەلىكتەرايتىلدى.

سونداي-اق، كۇيشى ورىنداۋىنداعى حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ كۇيلەرى، سونداي-اق كۇي مايتالمانىنىڭ ءتول تۋىندىلارى مەن بۇرىن جارىق كورمەگەن تەرمە-جىرلارى ەنگەن «تولعاۋ» كۇي جيناعىنىڭ تانىستىرىلىمى ءوتتى.

كۇيلەردىڭ شىعۋ تاريحى مەن نوتالارى قاتار قامتىلعان كىتاپ مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا «فوليانت» باسپاسىنان 5 مىڭ تارالىممەن جارىق كوردى.

جيناقتىڭ قۇراستىرۋشىسى، قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، شەرتپە كۇيدىڭ شەبەرى جانعالي ءجۇزباي كۇيشىنىڭ «سالتانات» كۇيىن ورىنداپ، تولەگەن كۇيشى جونىندە جازىلعان زەرتتەۋلەر مەن عىلىمي ەڭبەكتەرگە ايرىقشا توقتالىپ ءوتتى.

بۇل رەتتە بەلگىلى عالىم راحمانقۇل بەردىباي، جازۋشى، سىنشى تولەگەن توقبەرگەنوۆ، فولكلورشى ءۋالي بەكەنوۆ، ەتنوگراف-عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەك سىندى ايتۋلى تۇلعالاردىڭ كۇيشى شىعارماشىلىعى تۋرالى تولعانىستارى العا تارتىلدى. ايگىلى كومپوزيتور نۇرعيسا تىلەنديەۆ اعامىزدان: «تولەگەن گەني عوي!» دەگەن اسىل ءسوز قالعان ەكەن. فايزوللا ءۇرمىزوۆ، گەنەرال اسقاروۆ سياقتى زامانداستارىمەن بىرگە قاراتاۋ كۇي مەكتەبىن اسپانداتقان ونەر يەسىنىڭ «مەلوديا» فيرماسىنان كەزىندە كۇيتاباعى شىعىپتى. ءىنجۋ-مارجان كۇيلەرى ناسيحاتتالىپ، وركەسترگە ءتۇسىرىلىپتى. «قازاقتىڭ ءداستۇرلى 1000 كۇيى» انتولوگياسىنا ەنىپ، مەكتەپ باعدارلاماسىنا اتى جازىلىپتى.

كۇيشىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جايىندا العاش قالام تارتقان جاۋلىباي يمانالييەۆ پەن مۇحيت ايتقاليەۆ ەكەنى، 1975 -جىلى «قاراتاۋ شەرتپەلەرى» دەگەن اتپەن باسىلىپ شىققان. بۇل جيناققا توكەننىڭ ورىنداۋىنداعى تاڭدامالى كۇيلەردىڭ ەنگىزىلگەن. ودان كەيىن ءۋالي بەكەنوۆتىڭ «كۇي تابيعاتى»، «شەرتپە كۇي شەبەرلەرى» اتتى مونوگرافيالىق زەرتتەۋلەرىنەن ورىن العانى، ت. مومبەكوۆتىڭ ءتول شاكىرتى ءبىلال ىسقاقوۆتىڭ اۆتورلىعىمەن 1995 -جىلى «ونەر» باسپاسىنان «سالتانات» دەگەن اتپەن كۇيشىنىڭ جاۋھار تۋىندىلارى جەكە جيناق بولىپ جارىق كورگەنى تىلگە تيەك ەتىلدى. ءسويتىپ، تەرىسكەيدىڭ بايىرعى مايدا قوڭىر كۇي ءداستۇرىن شاشاسىنا شاڭ جۇقتىرماي بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزگەن دارابوز دومبىراشى رەتىندە جوعارى باعالاندى.

كەشتە شەرتپە كۇيدىڭ ءدۇلدۇلى رىمحان ءابىلحان ۇلى، ونەرتانۋشى، دومبىراشى اردابي ماۋلەت ورىنداۋىندا تولەگەن مومبەكوۆتىڭ كۇي- نۇسقالارى ەرەكشە ماقاممەن قۇبىلىپ، وزگەشە ىرعاقتا قانات قاقتى.

بەلگىلى قالامگەرلەر ورىنبەك جولدىباي، ەسقارا توقتاسىن ۇلى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى جانتاس جاقىپوۆ، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى نەسىپ جۇنىسبايەۆ، تۋىس ءىنىسى قارشىعابەك قامباربەكوۆ، قازاق راديوسىنىڭ شەف-رەداكتورى قوشان مۇستافا ۇلى، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى باقىتجان بيىمبەتوۆ، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك باقتىباي قاسىمبەكوۆ، جۋرناليست امانعالي قالجانوۆ ت. ب. كۇي جاناشىرلارى تۇلعانىڭ سازگەرلىك- ورىنداۋشىلىق ءداستۇرىن جاڭعىرتۋ تۇرعىسىندا وي ءوربىتتى.

كەشكە كۇيشىنىڭ قىزى قىزجان مومبەكوۆا قاتىسىپ، اكە تۋرالى ەستەلىكتەرىمەن ءبولىستى. «اكەم دومبىرانى نازارمەن بىرگە تۋعان باپىش اتامنان ۇيرەنگەن ەكەن. قازاقتىڭ كۇي تاريحىندا بۇل كىسىنىڭ ورنى بولەك سانالادى، قاراتاۋدىڭ كونە سارىنىنا مولىنان قانىپ، بابالاردىڭ كۇي- كوشىن ۇزبەي ۇزارتقان تانىمال تۇلعالاردىڭ ءبىرى.

«سوزاققا بارساڭ، كۇيشىمىن دەمە…» دەپ مۇحتار اۋەزوۆ ايتپاقشى، قۇت دارىعان كيەلى وڭىردەن توقا، باپىش، سۇگىر، جاپپاس قالامبايەۆ، گەنەرال اسقاروۆ سەكىلدى نەبىر داۋلەسكەر كۇيشىلەردىڭ، ق ۇلىنشاق پەن قۇلجاباي اقىنداردىڭ، بەرىرەكتە ساۋىربەك باقبەرگەنوۆ، تاكەن ءالىمقۇلوۆ، اسقار سۇلەيمەنوۆ سياقتى ادەبيەت الىپتارىنىڭ شىعۋى كەيىنگى وسكەلەڭ ۇرپاق ءۇشىن ونەگە مەكتەبى دەسەك، سول عاجاپ ءداستۇردىڭ ەلورداداعى ايتۋلى وقۋ ورنىندا ورنىعىپ جاتۋى قانداي جاراسىمدى. سان عاسىرلىق تاريحى بار قاراتاۋدىڭ تەرىسكەيىندە ايتىسكەر اقىن، جىرشى قۇلجاباي تولەۋوۆتى بىلمەيتىن جان نەكەن-ساياق.

اكەم سول كىسىمەن اقىندار ايتىسىنا ءتۇسىپ، شىعارماشىلىق جولى اۋەلى ءسوز ونەرىنەن باستاۋ العان ەدى. كەستەلى ويدى قيىستىرا الۋ قابىلەتى ونىڭ كۇيشى عانا ەمەس، جان- جاقتى ونەر يەسى بولعانىن ايعاقتاي تۇسەدى. الايدا الگى ايتىستاردىڭ جازباشا نۇسقاسى ساقتالماعاندىقتان، بۇل تۋرالى تولىققاندى ماعلۇمات تابا المادىق. بالكىم ءالى دە ىزىمەن ىندەتە ءتۇسىپ زەرتتەسە، «التىندى توت باسپايدى» دەمەكشى، تابىلىپ قالار دەپ ۇمىتتەنەمىن.

اكەم مۇقاباسى قىزىل ءتۇستى داپتەرىن جانىنان ەش تاستامايتىن. سودان ويدا- جوقتا كوز جازىپ قالدىق. «تولعاۋ» جيناعىنان ءجامي مۇسا ۇلىنىڭ ولەڭىنە جازىلعان «حات- ولەڭىن»، قۇلجاباي اقىننىڭ داستانىنا شىعارعان ء«ۇمىتتىڭ زارىن» كوزىم شالعاندا، الگى داپتەر تاعى دا ساناما سارت ەتە قالدى. ابايسىزدا جوعالتىپ الماعانىمىزدا، ونداعى جاۋھار جىرلار ارقىلى ءوزى دە اقىندىقتان قارا جاياۋ بولماعانىن ايعاقتايتىن قۇندى دەرەك رەتىندە جيناقتى قوماقتى ەتە تۇسەر ەدى-اۋ» دەپ اڭگىمەسىن تۇيىندەدى.

كوپ جىل مەكتەپتە ۇستازدىق ەتىپ، زەينەتكە شىققان اسىلدىڭ سىنىعى بۇگىندە استانادا تۇرىپ جاتقانىن ايتتى. تايقوڭىرداعى ورتا مەكتەپ تولەگەن مومبەكوۆ ەسىمىمەن اتالىپ، ەسكەرتكىشى ورناتىلعانىن، اۋىلدا كوشەگە اتى بەرىلگەنىن سۇيسىنە جەتكىزدى. ءتورت ۇل، ءتورت قىزىم بار، ۇلكەن ۇلىم شەرالحان «سالتانات»، «بوزىنگەن»، «قاراتاۋ شەرتپەسىن» اجەپتاۋىر ورىندايدى. ءبىراق ونەر جولىنا تۇسكەن جوق دەدى. مومبەكوۆتەر اۋلەتىنەن قايرات پەن سالتاناتتىڭ دا كىشكەنتاي كەزدەرىنەن دومبىراعا جاقىن بولىپ وسكەنىن ەستىدىك.

ال ەندى «تولعاۋ» كۇي جيناعىنىڭ ەرەكشەلىگى تۋرالى ايتاتىن بولساق، «بوزىنگەننىڭ بۇلكىلى»، «تەلقوڭىر»، «بەسجورعا»، «شالقىما»، «قوسباسار»، «جولاۋشىنىڭ جولدى قوڭىرى»، «قاراتاۋ شەرتپەسى»، «سالتانات»، «قاناعات»، «اناما»، «ەكى ءجۇز ەلۋ جىل» سياقتى جالپى باس-اياعى 33 كۇيدىڭ نوتاسىنا قوسا ءار كۇيدىڭ شىعۋ تاريحى تۋرالى جان- جاقتى ماعلۇمات بەرىلگەن ەنسيكلوپەديالىق ەڭبەك ىسپەتتى.

ەكىنشىدەن، كۇيشىنىڭ اتاسى - باپىش قوجامجار ۇلىنىڭ وسى جيناققا «قاراجورعا»، «ءۇش قارقارا، كوكتوبە»، «ىڭعاي توكپە» اتتى كۇيلەرى ەنگىزىلىپتى. بۇل كىسىنىڭ اتاقتى كۇيشى بولعانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلە بەرمەۋى مۇمكىن. سوندىقتان ونىڭ وسى ءۇش تۋىندىسىنىڭ ءوزىن قازاق ۇلتتىق كۇي ونەرىنە قوسىلىپ جاتقان سۇبەلى ۇلەس دەپ ەسەپتەيمىز.

اۆتور ءوزىنىڭ العىسوزىندە: «كەزىندە «بوزىنگەن»، «قوسباسار»، «قاراتاۋ شەرتپەسى» سياقتى قاراتاۋلىق سارىندارعا قاتىستى داۋلار بولعان. بىلىكتى عالىمدار بۇلاردىڭ سۇگىرگە دە، تولەگەنگە دە ورتاق مۇرا ەكەندىگىن مويىنداعان. تىرشىلىكتە ۇستاز- شاكىرت بولىپ سىيلاسقان، رۋحى ءبىر ۇلى كۇيشىلەردى بولمەي، ءداۋىردىڭ بىرەگەي ءۇنى دەپ قابىلداۋ ابزال ءىس بولارىن ەل ۇققانداي. وسى كۇنى سۇگىر مەن تولەگەندى بولەتىندەر نەكەن- ساياق» دەگەن ويدى العا تارتادى.

مىسالى، حالىق كومپوزيتورلارى كۇيلەرى توپتاستىرىلعان تاراۋداعى «بوزىنگەننىڭ بۇلكىلى» كۇيىنە - ىقىلاس - سۇگىر - تولەگەن، ال «قوسباسارعا» تاتتىمبەت - سۇگىر- تولەگەن دەپ شىعارمانىڭ اۆتورى كورسەتىلەتىن تۇسقا ءۇش كۇيشىنىڭ ەسىمى قاتار بەرىلگەن. بۇل جەردە نە سەبەپتى ەكى كۇيدى ءۇش ادامعا بىردەي تەليدى دەگەن سۇراق تۋۋى زاڭدى.

مۇنىڭ جاۋابى - جيناقتىڭ وزىندە. «قاراتاۋ كۇيلەرىنىڭ بىلگىرى تولەگەن توقبەرگەنوۆ مىناداي پىكىر جازىپتى: «بۇل ءوزى ءاۋ باستا «بوزىنگەننىڭ بۇلكىلى» بولىپ ىقىلاستىڭ قارا قوبىزىندا تارتىلعان ەدى. ودان سۇگىر ەنشىلەپ، دومبىرا پەرنەسىنە باسقاشا ورنەكتەگەن. مىنە، سول كۇيدى تولەگەن تارتقاندا تاعى دا قىزىق حال كەشتىك. «بوزىنگەن» مۇلدە وزگەرىپ كەتتى. تەك تولەگەنگە عانا لايىق وزگەشە دىبىستار، ىرعاقتار تۋدى. ءبىراق تولەگەن شىنىندا سۇگىرگە ەلىكتەي تۇرا، كەيىننەن جاڭا كۇيدىڭ، وزىنە عانا ءتان كۇيدىڭ تۋعانىن اڭعارماعان ەدى».

- كەڭەس كەزىندەگى كۇيتاباقتاردى شولاتىن بولساق، - دەيدى اۆتور، - «بوزىنگەن» كۇيى 1968 -جىلى «تۋلەگەن مومبەكوۆ (دومبرا). كازاحسكيە مەلودي» اتتى كۇيتاباققا تولەگەن مومبەكوۆتىڭ ورىنداۋىمەن حالىق كۇيى بولىپ جازىلدى.

1973 -جىلى بۇل كۇي گەنەرال اسقاروۆتىڭ تارتۋىندا سۇگىردىڭ كۇيى اتالىپ شىقتى. 1980 -جىلى «بوزىنگەننىڭ بۇلكىلى» كۇيى تولەگەن مومبەكوۆتىڭ ورىنداۋىندا سەگىز كۇيتاباقتان تۇراتىن «قازاقتىڭ اسپاپتى مۋزىكاسىنىڭ انتولوگياسى» جيناعىنىڭ 1-تاباعىنا حالىق كۇيى دەپ جازىلدى. 1984 -جىلى شىققان قازاقتىڭ مەملەكەتتىك اكادەميالىق حالىق اسپاپتار وركەسترىنىڭ «سارىارقا» اتتى كۇيتاباعىندا سۇگىردىڭ كۇيى دەلىنسە، 1989 -جىلى تولەگەن مومبەكوۆتىڭ تارتۋىندا شىققان كۇيتاباقتا تاعى دا حالىق كۇيى دەپ بەرىلدى. «قوسباسار» كۇيىنىڭ دە كۇيتاباقتاعى اۆتورلارى سولاي، ءار جىلعىسىندا تۇرلىشە، بىردە تاتتىمبەتتىڭ، ەندى بىردە حالىق كۇيى بولىپ تارادى.

كەڭەس داۋىرىندە قازاق ۇلتتىق كۇي ونەرى مەن اتا- بابالارىمىزدىڭ جاۋھار مۇراسىنا دەگەن كوزقاراستىڭ قاي دەڭگەيدە بولعانى وسى ءبىر- ەكى كۇيدىڭ توڭىرەگىندەگى الا- قۇلا ماعلۇماتتاردىڭ وزىنەن- اق ايقىن سەزىلەدى. وسى تۇرعىدان العاندا، «تولعاۋ» كەلەشەك كۇيشىلەر ءۇشىن پايداسى مول وقۋ قۇرالى بولماق.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇل وقۋلىق - مەجەلى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن كۇيدى تارتا ءبىلۋ جەتكىلىكسىز، ول ءۇشىن دومبىرامەن بىرگە ءار كۇيشىنىڭ كوكىرەگى دە بىردەي سايراپ تۇرۋى كەرەك، كۇيدىڭ ارعى- بەرگى تاريحىن ءبىلۋ - پارىز دەگەن تالاپ.

«ەگەمەن قازاقستان»