تەرىس ءدىني سەنىمنىڭ قوعامعا كەرى اسەرى كوپ- مامان

الماتى. قازاقپارات- ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان ساتتە زايىرلى باعىتتى تاڭداپ، اتا زاڭىمىز بويىنشا ءدىندى مەملەكەتتەن بولەك دەپ ناقتى بەكىتكەنى بەلگىلى. الايدا ارادا وتكەن شيرەك عاسىر قوعامداعى ءدىن سالاسىندا مەملەكەت تاراپىنان بەلگىلى ءبىر جۇيەلەۋ جۇمىستارىنىڭ قاجەتتىگىن دالەلدەپ ۇلگەردى.

 ول ءۇشىن ەڭ اۋەلى «ءدىن» دەگەنىمىز نە دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەسەك، ءالى كۇنگە عىلىم سالاسىندا ونىڭ ءبىرىڭعاي ۇعىمى جوق. سەبەبى جەر بەتىندە قانشا دىندەر مەن ءدىني اعىمدار بولسا، سونىڭ بارلىعى ءوز دۇنيەتانىمىنا ساي سيپاتتاما بەرگەن. ءبىراق، ۇعىمدار ءتۇرلى بولسا دا ماعىناسى ۇقساس بولىپ كەلەدى. سونىڭ ەڭ نەگىزگىسىندە قوعام ءومىرىنىڭ ەرەكشە رۋحاني سالاسى رەتىندە ءدىندى ادامداردىڭ جاراتۋشىعا سەنىم- نانىمدارىن بىلدىرەتىن جانە سول جاراتۋشىنى تانۋعا ارنالعان ىلىمدەر جۇيەسى»، دەپ انىقتاما بەرەدى. ءدىن دەگەنىمىز نە؟ تەرىس ءدىني سەنىمنىڭ قوعامعا كەرى اسەرى بار ما؟ بۇل ساۋالدارعا ءدىنتانۋشى- جۋرناليست ايشا كەڭەسباي جاۋاپ بەردى.

- ايشا كەڭەسباي قىزى، ءدىننىڭ نەگىزىن قۇرايتىن سەنىم ماسەلەسىنە كەڭىرەك توقتالىپ وتسەڭىز. ول ءدىني، پۇتتارعا سەنىم، تابىسقا، جەڭىسكە دەگەن سەنىم سەكىلدى ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى مە؟

- ءدىني سەنىم ءارتۇرلى دىندەردىڭ، كونفەسسيالاردىڭ جانە سەكتالاردىڭ ءدىني ىلىمدەرىن وقىپ- ۇيرەنۋ ارقىلى قالىپتاسىپ، سول سەنىمنىڭ باعىتىنا مىقتاپ تۇسىرەدى. ول ادام سول سەنىمنىڭ جولىن ۇستاۋعا پسيحولوگيالىق تۇرعىدان باعىندىرىلعاندىقتان، ونىڭ سول ۇيرەنگەن ءدىني سەنىمىنەن شىعىپ كەتۋى پسيحولوگيالىق تۇرعىدان وتە قيىن. مۇنداي جاعداي ادامدى كۇيزەلىسكە، سەنىمسىزدىككە ۇشىراتۋى مۇمكىن.

- دەمەك، رۋحاني قۇندىلىق ىزدەگەن ادامداردىڭ قانداي دا ءبىر تەرىس باعىتتاعى ءدىني اعىم وكىلدەرىنىڭ ۋاعىز- ناسيحاتىنا ءتۇسۋى - يسلام ءدىنى توڭىرەگىندە ايقىن كورىنىس تاپقان بۇگىنگى الەمدىك تەندەنتسيا ما؟

- وسىدان 14 عاسىر بۇرىن ادامزاتقا وركەنيەت باستاۋى بولعان يسلامدى وزبىرلىق ءدىنى، ال مۇسىلمانداردى قىلمىسكەر ەتىپ كورسەتۋ سونىڭ دالەلى. ماسەلەن قازىر سوعىس الاڭىنا اينالعان سيرياعا قاتىستى جاعدايدى الساق، «جيحاد» دەگەن تۇسىنىكپەن شام جەرىنە اتتانۋشىلار ءبىزدىڭ ەلىمىزدە عانا ەمەس، كورشى قىرعىز، تاجىك، رەسەي، ياعني كەڭەستىك ساياساتتىڭ قۇرساۋىنان شىققان ەلدەردىڭ كوپشىلىگىندە بار جاعداي. بۇعان باستى سەبەپ كەزىندەگى اتەيستىك تۇسىنىكتەن كەيىنگى اق پەن قارانى اجىراتا المايتىن سانا داعدارىسى نە بولماسا جۇمىسسىزدىق، الەۋمەتتىك جاعداي دەسەك، بۇل فاكتىلەرگە قارسى ارگۋمەنت رەتىندە دامىعان، وڭ مەن سولى ايقىن، سەنىم- نانىمدارىنا شەكتەۋ جوق، دەموكراتيالىق ەركىندىگى مول ەۋروپانى الۋعا بولادى.

راديكاليزم مەن ساياسي زورلىق- زومبىلىق جونىندەگى حالىقارالىق  «Quilliam Foundation» زەرتتەۋ ورتالىعى مالىمەتىنە سۇيەنسەك، سيرياعا اتتانۋشىلار اسىرەسە، فرانسيا، انگليا، گەرمانيا، بەلگيا ەلدەرىنەن كوپ. 2013 -جىلعى جەلتوقساندا فرانسيادان 412 ادام سيرياعا اتتانسا، ءبىر جىل وتپەي 2014 -جىلدىڭ قاراشاسىندا ولاردىڭ قاتارى 70 پايىزعا دەيىن وسكەن. ال سول جىلى انگليادان 366 ادام اتتانسا، 11 ايدا تاعى 500 ادام سوقىر سەنىم جەتەگىندە شام ەلىنەن ءبىراق شىققان. يرلانديا، شۆەتساريا ەلدەرى ءتىزىم سوڭىندا. ال كورشى قىرعىزدار 2015 -جىلعى دەرەك بويىنشا سيرياعا اتتانۋشىلار اراسىندا جاستارمەن قاتار 17 مەن 24 جاس ارالىعىنداعى ورىمدەي قىز- كەلىنشەكتەردىڭ كوپتىگىنە الاڭداۋدا. ءتىپتى ەكسترەميستىك قىلمىسپەن تۇرمەگە توعىتىلعانداردىڭ تورتەن ءبىرى ايەلدەر ەكەن.

بىزدەگى جاعدايعا كەلسەك، ءدىن ىستەرى كوميتەتى يسلامدىق ءدىني بىرلەستىكتەرمەن بايلانىستار باسقارماسىنىڭ سوڭعى مالىمەتىنشە سيرياعا اتتانعاندار قاتارى 400-500-دەي دەپ سانالسا، ونىڭ جارتىسىنا جۋىعى ايەلدەر. الايدا سوڭعى ايتىلعان دەرەكتى وسىدان 2-3 جىل بۇرىن بىلسەك تە، ودان وزگە مالىمەت ءالى ەستىمەدىك. ماسەلەن، سوڭعى ءبىر جىلدىڭ وزىندە كوپبالالى بىرنەشە وتباسىنىڭ بىشكەك ارقىلى سيرياعا اتتانعاندىعى جونىندە اقپاراتتار بار. بۇل جاعدايلاردا ولاردىڭ سەنىمسىزدىككە ۇشىراتۋى مۇمكىن.

- قازاقستاندىق ايەلدەردىڭ قاقتىعىس ايماقتارىنا كەتۋىنىڭ سەبەبى نە دەپ ويلايسىز؟

- وسى ماسەلەلەرگە قاتىستى باستى كىنانى وتباسىنداعى ەر ازاماتپەن بايلانىستىرۋشىلار ءجيى كەزدەسۋدە. ياعني يسلام ءدىنى بويىنشا وتباسىنا وتاعاسى جاۋاپتى بولعاندىقتان ايەلى وعان باعىنۋى ارقىلى شاريعات زاڭىن ساقتادى دەگەن پىكىردە. ال شاريعات تالاپتارىن سارالاساق، بۇل پىكىرلەردىڭ جاڭساق ەكەنىن بىلەمىز. البەتتە، پايعامبارىمىز (وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن): ايەل 5 ۋاقىت نامازىن وقىسا، رامازان ورازاسىن تۇتسا، ار- ۇياتىن ساقتاپ، كۇيەۋىنە بويۇسىنسا، وعان ءجانناتقا قالاعان ەسىگىڭنەن كىر دەلىنەدى! سونداي- اق، «ەر كىسى جانۇيانىڭ تاربيەشىسى. سوندىقتان جانۇيا تاربيەسى ءۇشىن جاۋاپكەر»، - دەگەن.

- سوندا راسىمەن، سوعىس الاڭىنا اينالعان ەلگە اتتانعان بۇكىل وتباسىلارىنىڭ جاعدايىندا وتاعاسى عانا جاۋاپكەر بولادى ما؟

- بۇل ارادا، ارينە يسلامداعى ءار ادامنىڭ ازاماتتىق قۇقىعىن قاراستىرامىز. سەبەبى، وتباسىنداعى ءاربىر مۇشەنىڭ وزىندىك مىندەتتەرى بولعانىمەن، باليعات جاسىنا تولعان ءاربىر مۇسىلماننىڭ اللا الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى بولەك. سول سياقتى اتا- انانىڭ دا بالالارى الدىنداعى ءارقايسىسىنىڭ ءوز قۇقىتارى بار. جالپى يسلام دىنىندە ەر مەن ايەلدىڭ جاعدايىن تەڭ دارەجەدە قاراستىرادى. سەبەبى قاسيەتتى قۇراندا: «ەي، ادامدار! راسىندا سەندەردى ەركەك پەن ايەلدەن جاراتتىق جانە ءبىر- بىرلەرىڭدى تانۋلارىڭ ءۇشىن سەندەردى ۇلتتار مەن ۇلىستارعا بولدىك. كۇدىكسىز، اللا حۇزىرىندا ەڭ جوعارىلارىڭ تاقۋالارىڭ!» - دەگەن. [8] ياعني ەر مەن ايەلدى جاراتىلىسى جاعىنان تەڭ دارەجەدە ءارى اركىم تاقۋالىعى ارقىلى باعالاناتىندىقتان، ەر دە، ايەل دە اللا الدىندا ءوز ءىس- ارەكەتىنە دەربەس جاۋاپتى.

- ەلدەن جىراقتاعى بەلگىسىز سوعىسقا ات سالىسۋ - ءدىني جاعىنان دا، زاڭدىق جاعىنان دا ايىپتالادى ەمەس پە؟

- اقيقاتتىڭ تاعى باسقا قىرىنان قاراساق، بۇل ءدىندى «مىقتى» ۇستانۋشىمىز دەگەن وتانداستارىمىزدىڭ ارەكەتى قوعامدا يسلام دىنىنە دەگەن تەرىس تۇسىنىكتىڭ قالىپتاسۋىنا تىكەلەي ىقپال ەتۋدە. سەبەبى، ولاردىڭ قايسىسىن الساڭىز دا يسلامنىڭ تالابى دەپ ساقالدارىن جىبەرىپ، ال ايەلدەرى ورامالدا، سىرت كوزگە شاريعاتقا مويىنسۇنىشىلار ەكەنىن بىردەن اڭعارتادى. ءبىراق ارەكەتتەرى: اتا- انانى سىيلاماۋ، ءدىني سەنىم- نانىمىنا ەركىندىك بەرىپ، قۇلشىلىعىنا كەدەرگى كەلتىرمەيتىن زايىرلى قوعامعا كىنا ارتىپ، باسشىلىققا باعىنباۋ سىندى تولىپ جاتقان قايشىلىقتى ءىس- ارەكەتتەر ەلىمىزدەگى يسلامي جاماعاتتىڭ جاماناتتى بولۋىمەن قاتار، قوعام تىنىشتىعىنا قاتەر ءتوندىرۋ ارقىلى بولاشاقتا ازاماتتاردىڭ ءدىني سەنىم- بوستاندىعىنا قاۋىپ كەلتىرۋدە.

سەبەبى، 2016 -جىلى 5 - ماۋسىمدا اقتوبەنىڭ ءۇش جەرىندە اتىس بولىپ، 19 ادام قازا تاپتى. ونىڭ تورتەۋى بەيبىت تۇرعىن بولسا، ۇشەۋى - اسكەريلەر. ۇلتتىق ۇلاننىڭ № 6655 اسكەري بولىمىنە بەيبىت كۇندە ءدىني سودىرلاردىڭ باسا كوكتەپ كىرۋى - ولاردىڭ كەلەشەكتە كەز- كەلگەن قوعامدىق ورىنداردا وق جاۋدىرۋى ابدەن مۇمكىن ەكەندىگىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. وسى جاعدايلاردان «جيھادتى» جەلەۋ ەتكەن تەرىس تۇسىنىك يەلەرىنىڭ يسلام ءدىنىنىڭ ماقساتىن تۇبەگەيلى تۇسىنبەۋىن مەڭزەيدى. سەبەبى. «جيھاد» تىلدىك ماعىناسى ءبىر سوزبەن «كۇرەس» دەگەن ۇعىم، ياعني بەلگىلى ءبىر ناتيجەگە، ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ءبىر ءىستى ىستەۋدە بار قاجىر- قايراتىڭ مەن ىنتا- جىگەرىڭدى جۇمساۋ، تىرىسۋ، كۇرەسۋ دەگەندى بىلدىرسە، شاريعي تەرميندىك ماعىناسىندا، «جيحاد - ادامعا اللا تاعالانى تانۋ ءۇشىن جول اشۋ».

 سونداي- اق يسلامدا قارۋلى سوعىسقا تەك 3 جاعدايدا عانا رۇقسات ەتىلەدى: ءبىرىنىشى قورعانۋ ماقساتىندا، شابۋىل جاساعان جاۋعا قارسى سوعىس؛ ەكىنشى وزىڭە شابۋىل جاسايتىنى ناقتى انىقتالعان دۇشپانعا سوعىس تاكتيكاسى بويىنشا ءبىرىنشى بولىپ شابۋىلداۋعا؛ ءۇشىنشى ءتۇرلى زۇلىمدىقتارعا جول بەرمەۋ ماقساتىندا. ال، جيھادتى، مەملەكەت باسشىلىعى، بيلىك ورىندارى عانا جاريالاي الادى، جەكەلەگەن ادام نە بولماسا پارتيالاردىڭ وعان قۇقىعى جوق. البەتتە «زاڭدى بىلمەۋ جازادان قۇتقارا المايدى» دەگەن زايىرلى قوعام قاعيداسىن ەسكەرگەندە، بەيبىت ەلدىڭ تىنىشتىعىن بۇزۋ فاكتىسى، ءدىن اتىن جامىلعان قىلمىستىڭ بولاشاقتا قايتالانباۋى ءۇشىن بيلىك ورىندارىن ارنايى قاتاڭ شارالارعا بارۋىنا يتەرمەلەيدى. بۇل كەز- كەلگەن مەملەكەتتىك جۇيەگە ءتان ماسەلە. الايدا ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز، بۇل ارادا سالماقتى قادام جاساپ وتىر دەۋگە بولادى.

- مىسال رەتىندە قانداي قادامدى ايتار ەدىڭىز؟

- ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ نۇسقاۋىنا ساي، 2016 -جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا نۇر- مۇباراك ەيم ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇرامىندا «ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋ سالاسىنداعى مامانداردى قايتا دايارلاۋ ينستيتۋتى» اشىلدى. وندا ەلىمىزدىڭ ءار وڭىرىنەن شاقىرىلعان 20 يمام ارنايى بىلىكتىلىن ارتتىرا باستادى. ولارعا تەك ءدىني نەگىزدەردى عانا ەمەس، قازىرگى زامان تالابىنا ساي پاندەردەن دە ءدارىس بەرىلىپ، قازىر سەرتيفيكاتتارىن الىپ ەلمەن تىكەلەي جۇمىس ىستەۋگە اتتاندى. جوسپار بويىنشا الداعى 2 جىلدا 200-دەي يمامنىڭ بىلىكتىلىگىن ارتىرۋ كوزدەلگەن. سونداي- اق، ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قارسى ەلىمىزدە زاڭ جوباسى قايتا قارالىپ، جازانى قاتايتۋ ماسەلەسى ۋاقىت تالابىنا اينالدى. ياعني، جاڭا زاڭ جوباسىندا ەلدە بۇلىك شىعارعاندارعا قاتىستى جازا كۇشەيتىلىپ، قارۋ- جاراق اينالىمى، كوشى- قون ماسەلەسى ەسكەرىلمەك. ءتىپتى ەندى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قىلمىستىق كودەكسىنە ەكسترەميزم مەن تەرروريزم ءۇشىن سوتتالعانداردىڭ مال- مۇلكىن تۇگەل تاركىلەۋ مىندەتتى شارا رەتىندە ەنگىزۋى قاراستىرىلۋدا.

سونداي- اق، زاڭسىز قارۋ- جاراق، ەسىرتكى اينالىمى، كوشى- قون سالاسىنداعى قىلمىستىق جاعدايلاردا جاۋاپكەرشىلىك كۇشەيتىلمەك. سەبەبى اتالعان توپتاعى قىلمىستار حالىقارالىق دەڭگەيدەگى تەرروريزمنىڭ ارنالارى بولىپ سانالادى. مىنە بۇل زايىرلى قوعامنىڭ زايىرلى قادامدارى. ءبىراق قازىر اقپاراتتىق اشىق قوعامدا بۇل شارالاردىڭ ءوزى جەتكىلىكسىز. سەبەبى ادامداردىڭ ساناسىن ەركىن تۇردە جاۋلاپ جاتقان جات اعىمداردىڭ اقپاراتتىق ەكسپانسياسىنا توسقاۋىل رەتىندە تۇرعىنداردى ءدىني ساۋاتتاندىرۋ اسا ماڭىزدى. الايدا 2 ايدا 20 يمامدى قايتا دايارلاۋ نە بولماسا جاڭا زاڭ جوباسىن تالقىلاپ، ونى قابىلداپ ىسكە اسىرۋ ۋاقىتتى تالاپ ەتەتىندىكتەن، ءبىز ۋاقىتتان ۇتىلۋىمىز بەلگىلى جاعداي.

 سوندىقتان قازىرگى ەلىمىزدەگى تەرىس ءدىني اعىمداعىلاردى زەرتتەۋ جانە ساراپتاۋ ورتالىقتارىنىڭ ناتيجەلەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، ەلىمىزدەگى بىلىكتى عالىمدار مەن مامانداردىڭ قاتىسۋىمەن ارنايى جۇيەلى تەلەباعدارلامالار، بەينەروليك، تەلەدارىستەر ۇيىمداستىرىلۋ ارقىلى حالىقتىڭ ءدىني تۇسىنىگىن دۇرىس باعىتتا دامۋى قاراستىرىلۋى ءتيىس. سەبەبى، قازىرگى اقپاراتتىق- ناسيحاتتىق توپتاردىڭ تۇراقتى ءىسساپارلارى دا جەتكىلىكسىز.

ال جالپى كىتاپ نە بولماسا ادىستەمەلىك كىتاپشا، قۇرالداردى وقۋعا قوعامنىڭ از بولىگى عانا بەلسەندى. سەبەبى قازاق اۋديتورياسىن الساق، ءبىر كىتاپتىڭ تارالىمى ارى كەتسە، 3000-5000 دانادان اسپايدى. سول سياقتى جەكە باسىلىمداردىڭ تارالۋى 5-6 مىڭ دانامەن شەكتەلەدى. ياعني بىزدە وسىنشا عانا تۇراقتى وقىرماندار بار دەگەن ءسوز. نەگىزگى كوپشىلىك عالامتور، تەلە- اۋديو باعدارلامالاردى كوپتەپ قىزىقتايدى. ال ق م د ب- نىڭ دەرەگىنشە، قازىر ەلىمىزدە مەشىتتەرگە تۇراقتى باراتىن نە بولماسا كۇندەلىكتى 5 ۋاقىت نامازىن وقۋشىلار قاتارى ارى كەتسە، 500 مىڭ. سوندىقتان، قازىرگى بىلىكتى ءدىني ماماندار مەن عالىمداردىڭ تاپشىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ، ولاردىڭ ساپالى ءارى ءتيىمدى دارىستەرىن تەحنولوگيالىق مۇمكىندىكتەر كومەگىمەن ءتيىمدى پايدالانۋ جوباسى ماڭىزدى.

- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!

اۆتور: الما مۇقانوۆا