قامشىنىڭ قاسيەتىن كەتىرمەيىك

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - اتقا مىنگەن قازاقتىڭ ءسانى دە، ايبارى دا بولعان قامشىنىڭ ءمانى تەرەڭ. سەبەبى زەرگەرلىك پەن تەرىشىلىك ونەردىڭ تۋىندىسى سانالاتىن قامشى دوسىڭا بەرسەڭ - سۇبەلى سىيلىق، قولىڭا ۇستاساڭ - قاھارلى قارۋ.

بىلايشا ايتقاندا، قامشىعا قازاق ءتىلىنىڭ ءيىرىمى، ۇلتىمىزدىڭ ەستەتيكالىق كوزقاراسى، ميفتىك تانىمى، تۇرمىستىق قاجەتى جاعىنان قارايتىن بولساق، ول - تەك اتتى قامشىلاپ جۇرگىزەتىن قۇرال عانا ەمەس، قادىرىن ءبىلىپ باعالاي بىلسەڭ، تۇلا بويى قاسيەتكە تولى قاستەرلى بۇيىم. جاقىندا جاپونيادا تۇراتىن ءبىر تانىسىم حابارلاسىپ، ءۇيىنىڭ تورىنە ىلەتىن سارى الا قامشى تاۋىپ بەرۋىمدى ءوتىندى. «ەلدەن الىس جۇرگەن سوڭ قازاقتى، قازاقتىڭ تۇرمىسىن ساعىنادى ەكەنسىڭ. اتام قايتىس بولاردا تاۋتەكەنىڭ مۇيىزىمەن ساپتاعان سارى الا قامشىسىن ماعان بەرىپ ەدى. مەن وقۋعا كەتكەندە ءىنىم جوعالتىپ الىپتى. قازىر اتقا مىنبەسەم دە، تورىمدە سارى الا قامشى تۇرسا، قانداي كەرەمەت بولار ەدى! ەلوردادا قازاقتىڭ قامشىسىن ساتاتىن جەر كوپ شىعار، قاراي ءجۇرشى» دەپ بۇيىمتايىن ايتقان سوڭ، نۇر- سۇلتان قالاسىنداعى قازاق تۇرمىسىنا قاتىستى ەستەلىك بۇيىمدار ساتاتىن دۇكەندەردىڭ ءبىرازىنا باردىم.

«قامشى بار ما؟ » دەپ سۇراساڭ «بار» دەيدى دە، جاساندى بىلعارىدان دوبالاپ ءورىپ، ءبىر قارىس اعاشقا نەمەسە ەلىكتىڭ سيراعىنا ساپتاي سالعان دورەگەي قامشىلاردى كورسەتەدى. «بۇل قامشى ەمەس، ويىنشىق قوي، كادىمگى توبىلعىمەن نەمەسە تاۋتەكەنىڭ مۇيىزىمەن ساپتاعان سارى الا قامشىلار جوق پا؟ » دەسەڭ ءبارى باس شايقايدى. ءتىپتى «سەن قازاقسىڭ با، قىتايسىڭ با، قامشى دەگەن وسى عوي، ەلدىڭ ءبارى وسىنى الادى» دەپ كەرى تولعاعاندار دا بولدى. بۇل جاعداي ماعان ءبىراز وي سالدى. سوڭعى كەزدەرى قامشى كۇندەلىكتى تۇرمىستا كوپ قولدانىلماعانىمەن، ونى ساندىك بۇيىم رەتىندە ءۇيىنىڭ تورىنە ءىلىپ قوياتىن، دوس- جاران، سىيلى ادامدارعا سىيعا تارتاتىن تاماشا ءۇردىس قالىپتاستى. قامشىنىڭ سابىنا اق بايلاپ، جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ بەتىن قامشىمەن اشۋ ءداستۇرى دە قاپەردەن قاعىس قالعان جوق. «قامشىدا قاسيەت بار، سارى الا قامشى تۇرعان جەردە جىن- شايتان تۇرمايدى» دەيتىن ميفتىك قاراس بويىنشا قامشىنى قاستەرلەۋ دە سانامىزعا سىڭگەن. الىستاعى دوسىمنىڭ ادەيى سارى الا قامشى ىزدەتىپ تۇرعانىندا دا وسىنداي ءمان بار. وسى تۇرعىدان العاندا، «بالانىڭ ويىنى، باقسىنىڭ جىنى» قىلعانداي، دوبالاپ جاساعان بىردەڭەنى ۇلتتىق مۇرامىز - قامشىنىڭ ورنىندا باعالاۋ كىم- كىمدى دە «بۇل ناعىز قامشىنىڭ قۇنىن ءتۇسىرىپ جىبەرمەي مە؟ » دەگەن ويعا جەتەلەيدى.

 قامشى ابدەن يلەنگەن سيىر تەرىسىنەن دايىندالادى. «التى تاسپا بۇزاۋ ءتىس، بىلجىراماي اتتان ءتۇس» دەپ تاقپاقتايتىن ورىمشىلەر قامشىنى كوبىندە التى تاسپادان ىشىنە وزەك سالىپ وتىرىپ ورەدى. 12, 16, 18, 22 تاسپادان ورەتىن ورىمشىلەر دە بار. تاسپا سانى كوبەيگەن سايىن تاسپاسى جىڭىشكەرىپ، ءورۋ ءادىسى دە كۇردەلەنە تۇسەدى. 12 تاسپادان جوعارى ورىلگەن قامشىلاردى ءورىپ بولعاننان كەيىن ەشكىنىڭ مۇيىزىنەن جاسالعان سىقۋىردىڭ كوزىنەن وتكىزىپ، قىرىن شىعاردى، ونى تاۋدىڭ قىزىل توبىلعىسىمەن، تاۋتەكەنىڭ مۇيىزىمەن ساپتاپ، اشەكەيلەگەندە وتە ادەمى كورىنەدى. جاۋگەرشىلىك زاماندا قامشىنىڭ وزەگىنە تەمىر سالىپ، ۇشىنا قورعاسىن قۇيىپ تا ورگەن. مۇنداي قامشىلار كەرىپ قويعان اتان وگىزدىڭ تەرىسىن ءبىر تارتقاندا پىشاقتاي تىلسە، قارسى كەلگەن دۇشپاندى وسا تارتقاندا اتتان اۋدارىپ تۇسىرگەن. وكىنەرلىگى، قازاقتىڭ بۇل قامشىگەرلىك ونەرى قازىر جوعالعانىن بىلاي قويعاندا، «قازاق حاندىعى» ، «جاۋ جۇرەك مىڭ بالا» ، «بالۋان شولاق» سياقتى تاريحي كينولاردا دا ەسكەرىلمەي قالدى. قازاقتىڭ قامشىگەرلىگىن كورسەتۋ بىلاي تۇرسىن، بي- باتىرلاردىڭ قولىنا ۇستاعان قامشىلارى دا تىم قوراش، كەدەيدىڭ شىبىرتقىسىنداي كورىكسىز.

ءورىلۋ ساپاسى مەن قىرلاۋ، ساپتاۋ ادىسىنە جانە قولدانىلۋىنا قاراي قامشى اتاۋلارى دا وزگەرەدى. زەرتتەۋشىلەر قازىرگە دەيىن قامشىنىڭ ات قامشى، دىراۋ قامشى، دويىر قامشى، دۇرە قامشى، سارى الا قامشى، توبىلعى ساپتى قامشى سياقتى 40 قا جۋىق ءتۇرىن اتايدى. ءبىراق بۇلار قازىر مۇراجايلاردا بولماسا، كوپ قازاقتىڭ قولىنان تابىلا بەرمەيدى. جىلقىنى قولعا ۇيرەتكەن جانە وعان قاجەتتى ات ابزەلدەرىن تاپقىرلاپ، قولدانىسقا ەنگىزگەن ءبىزدىڭ بابالارىمىز. بۇل - تاريحي دەرەكتەر مەن ارحەولوگيالىق قازبالار دالەلدەگەن شىندىق. بۇل جونىندە ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ماقالاسىندا دا ايتىلدى. ەندەشە جىلقىنىڭ وتانى رەتىندە تانىلعان قازاقستاندا ات ابزەلدەرىن ۇلىقتاۋدىڭ دا ورايى كەلدى. اسىرەسە، قازاقتىڭ قامشىسىن ۇلتتىق ءونىم رەتىندە بازارعا سالسا، ونىڭ قاسيەتىن بىلەتىن ءار قازاق ساتىپ الاتىنى مۇندا تۇر. ەرەكشەلىگىن جاقسىلاپ تانىستىرىپ، ادەمىلەپ جاساسا، تۋريستەر دە ەستەلىك بۇيىم رەتىندە الار ەدى. وسى تۇرعىدان العاندا، اتى قامشى بولعانىمەن، زاتى تۇككە تۇرعىسىز وتىرىك ءونىمدى جارنامالاعانشا، قازاقتىڭ ناعىز قامشىسىن جارنامالاساق، سالتىمىزعا دا، سانامىزعا دا ۇلاعات ەمەس پە؟ !

 قالياكبار ۇسەمحان ۇلى

 astana-akshamy.kz