قاراعاندىدا حالىقتىڭ تاريحي جادىسىن جاڭعىرتقان تاماشا ايتىس بولدى - ۇ. نۇرعالىم ۇلى

None
None
نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قاراعاندىدا وتكەن ايتىس تۋرالى بەلگىلى اقىن، جازۋشى ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلى كورەرمەن رەتىندە كوكەيگە تۇگەنىن بىلاي قورىتىندىلاپتى:

«ءوز باسىم بالا كۇننەن ءالى كۇنگە دەيىن ايتىستى جاقسى كورەمىن. نەگە ولاي ەكەنىن ايتار بولسام، ول ءوز الدىنا ۇزىننان ۇزاق ماقالا بولىپ كەتەتىنى انىق. سوندىقتان ول جايىن قازىر قوزعاماي-اق قويايىن.

قاراعاندىدا ساكەن سەيفۋليننىڭ 125 جىلدىعىنا وراي قاتارىنان ەكى كۇن بويى حالىقارالىق ايتىس ءوتتى دۇركىرەپ. استانانىڭ ىرگەسىندە تۇرعان سوڭ، كەشە تۇستەن كەيىن، كىل جۇيرىكتەر قاتىسقان ايتىسقا شاۋىپ باردىم. تاماشا ايتىس بولدى. زالعا سىيماعان حالىق تەاتر ىشىندەگى باسقا بولەمەلەردە ەكران ارقىلى كورۋگە تالاسا- تارماسا كىرىپ جاتىر ەكەن، وعان سىيماعانى سول كۇيى دالادا قالدى.

ءبارىن ايتىپ جاتپايىن، ايتىسقا بارىپ كەلگەن ادام رەتىندە سىزدەرگە سول ايتىستا باس جۇلدە العان ەكى اقىننان ءبىر- ءبىر شۋماقتان ۇسىنايىن.

 ورالدىق باۋىرجان شيمەردين ۇلىمەن ءسوز سايىستىرعان جانداربەك بۇلعاقوۆ قانشا جىل ايتا-ايتا ءتىلىمىز تەمىر تاتىپ كەتكەن ءتىلدىڭ جايىن باسقاشا جىرلاپ:

«تىرىگە - نان، ولىگە - كەبىن كەرەك،

كەبىندى دە كىم قازىر تەگىن بەرەد؟

پرەزيدەنتتىڭ جولداۋىن تىڭداپ شىقتىق،

حالىققا جاسالار دەپ نە ءبىر كومەك.

توقايەۆ بۇرىن-سوڭدى ايتىلماعان،

ءتىل جايلى تىركەس ايتتى ەلىمدى ەلەپ.

قازاق ءتىل ۇلتارالىق ءتىل بولاد دەپ،

جولداۋدا ۋادە بەردى جولىمدى ەلەپ.

ءبىزدىڭ ءتىل ۇلتارالىق ءتىل بولۋعا،

قۇر ءسوز ەمەس، قۇزىرەت بەرۋ كەرەك.

بۇرىن ورىسشا بىلمەگەن اشتان ءولدى،

ەندى قازاقشا بىلمەگەن ءولۋ كەرەك.

ءتىلىمدى تاپتاپ جۇرگەن شەندىلەردى،

بيلىكتەن اپ، قۇيرىقتان تەبۋ كەرەك.

ولاردىڭ ورىنىنا ۇلتپەن بىرگە،

ۋ ءىشىپ جۇرگەن جاندار كەلۋ كەرەك.

ساكەندەرگە قاراسام انا تىلگە،

ازاتتىق جوق كەزدە دە كوڭىل بولەد.

قازاقتىڭ فولكلەرىن قايتا جيناپ،

ەل ءۇشىن ەڭبەك ەتىپ ەرىنبەپ ەد.

كەڭسە ءتىلى قازاقشا جاسالسىن دەپ،

كەڭەستىڭ يمپەريادان شەگىنبەپ ەد.

قازاق تۇگىل ورىسقا اشىپ ايتتى،

قازاقتىڭ باي تىلىنەن جەرىنبە دەپ.

ال، قازىر ورىس ەمەس، ءوز بالامىز،

جاتىر عوي ماڭگۇرتتەنىپ ومىرگە كەپ.

ءتىلىن شايناپ سويلەيتىن شەندىلەرگە،

بىزدە عانا بيلىكتەن ورىن بەرەد.

بار جينالىس قازاقشا ءوتسىن دەسەڭ،

سولار وتىر ءتىلىمنىڭ جولىن بوگەپ.

«قازاقستان كوپ ۇلتقا ورتاق قوي» دەپ،

بولمايتىن سىلتاۋلارعا ورىن بەرەد.

ەندى سول ماڭگۇرتتەرگە ايتاتىنىم،

تۇرسا دا ءجۇز وتىز ۇلت وڭىرگە كەپ.

قازاقستان كوپ ۇلتقا ورتاق بولسا،

قازاق ءتىل دە ورتاق ءتىل بولۋ كەرەك، - دەگەندە ايقايلاپ-قىشقىرعان جۇرتتىڭ ءۇنى قۇلاق تۇندىرىپ، سوعىلعان شاپالاقتان زال جارىلىپ كەتە جازدادى.

ال، ءجۇرسىن اعامىزدىڭ سوزىمەن ايتقاندا «قاشاندا تەكتى ايتىس جاسايتىن» سىردىڭ سۇلەيى نۇرمات مانسۇرمەن ءسوز جارىستىرعان «ايتىستاعى قىزدىڭ جاۋى» اتانعان ماقسات اقان:

جالعاندا جان بار ما ەكەن مەنەن عارىپ،

بويىما جۇرگەنمەنەن ولەڭ دارىپ.

بەلگىسىز سەبەپتەرمەن بيىل تاعى،

ءاليحان اۋدانىنان كەلە المادىق.

وكتابر اۋدانىنان كەلىپ تۇرمىن،

ونىمدى وتىر مىنە، ەل اڭعارىپ.

جاقسى حابار بولار دەپ، ءۇش جىل بولدى،

جاڭالىقتى كۇتەمىز ەلەڭ قاعىپ.

دوستان دا، دۇشپاننان دا كوڭىلىم قالدى،

ۇلتىم دەگەن ءبىر ۇلدى كورە المادىق،

نۇر- اعاڭا ءبىر قالا بەرگەنمەنەن،

الەكەڭە ءبىر اۋدان بەرە المادىق، - دەگەندە ەل كوڭىلىندەگى ويدى ءدوپ باسقان اقىنعا الاقانىن اياماي سوقتى-اي ءبىر!

بۇل ايتىستا از ماسەلە ايتىلعان جوق. ساكەننىڭ دە ءار قىرىن اشا سويلەگەن اقىندار ونى بۇگىنگى كۇنمەن بايلانىستىرا جىرلادى. مىسالى، (باسىنداعى ەكى باس جۇلدە العان اقىننان عانا دەگەن سوزىمە يە بولا الماي قالدىم، جازا سالايىن) نۇرماتتىڭ:

تۋى بار دا قولىندا تۇرعىسى جوق،

ءتىلدىڭ جايىن ايتۋعا تىرمىسىپ ەك.

مەملەكەتتىك ءتىل دەگەن اتى عانا،

كوپ شەنەۋنىك ءالى دە بىلگىسى جوق.

بايگەگە قوسىلا الماي قايران ءتىلىم،

بايلاۋلى اتتاي بەلدەۋدە تۇر كىسىنەپ.

قىلىشىنان قان تامعان كەزەڭدە دە،

كەڭەستىڭ كەڭىردەگىن كىم قىسىپ ەد؟

كەڭسە ءتىلى قازاقشا بولادى دەپ،

ساكەن ەدى كوتەرگەن تۇڭعىش رەت.

سانالى تۇردە باردى بۇل قادامعا،

سانالارىن بىلەسە دە قىلمىسى بوپ.

الايدا بۇل كۇندەرى قانشاما اكىم،

ءتىلىڭنىڭ جوعىن جوقتاپ جۇرگىسى جوق.

قوشانوۆ قازاقشا اكەل قۇجاتتى دەپ.

ۇزەڭگىنى قاھارىنا ءمىندى شىرەپ.

ساكەننەن ۇلگى العان قوشانوۆتىڭ،

ەرلىگىن قولداۋ كەرەك مىڭ كىسى بوپ.

قاسىمبەك جەڭىس اكىم بولاد دەيدى،

قايتادان بۇلدىرمەسىن بۇل كىسى كەپ.

قازاقشا تالاپ ەتۋ قالۋ كەرەك،

قاراعاندى اكىمىنىڭ ۇلگىسى بوپ، - دەگەنى سونداعى ەلدىڭ مەرەيىن دە ءوسىرىپ، كۇدىگىن دە ءتۇرتىپ وتكەندەي، جانە جاڭا اكىمنەن سونى تالاپ ەتىڭدەر، - دەپ ەسكەرتىپ تە وتكەندەي.

ايتپاقشى، ايتىسقا باۋىرجان بايبەك بارعان. ماعان تيگەن ورىننىڭ رەتى سولاي بولىپ، قىدىرعالي ۇلىنىڭ تۋرا قىر جەلكەسىندە قىديىپ وتىردىم. جوعارىداعى سەكىلدى نەبىر وتكىر شۋماقتار ايتىلعاندا «قايتەدى ەكەن؟» دەپ ەرىكسىز قارايدى ەكەنسىڭ. باۋكەڭدى قالادا ءوسىپ، شەتەلدە وقىعان، قازاقشاسىن امالدىڭ جوقتىعىنان بۇراڭداتىپ ءجۇرىپ ارەڭ- ارەڭ جولعا ءتۇسىرىپ كەلە جاتقان كوپ شەنەۋنىكتىڭ ءبىرى دەپ ويلاۋشى ەدىم، جوق، قازاقىلىق ار جاعىندا بار جىگىت ەكەن. باسقاسىن ايتپاعاندا، جىلدام ايتاتىن مۇحتاردىڭ ءار ءازىلىن لەزدە «ءىلىپ» شەك- سىلەسى قاتقانشا كۇلىپ، ءماز- مەيرام بولىپ وتىر. نەبىر بويىڭدى شىمىر ەتكىزەر شىندىقتىڭ شىڭىلتىر شۋماقتارى ايتىلعاندا دا باسىن يزەپ بايىپتى قابىلداپ، قاسىنداعىلارمەن وي ءبولىسىپ قويادى. ديداردىڭ:

حالايىق، توردەگى ەكى پاتشامەنەن،

قوراداعى ەكى سيىر امان بولسىن - دەگەنىنە دە باسىن شايقاپ تۇرىپ كۇلىپ الدى. تاعى ءبىر وت اۋىز، وراق ءتىلدى اقىننىڭ توبەدەن ۇرعانداي ەكى تارماعىنا قىنجىلىپ كەتكەندەي بولدى، ونى ايتىسقا بارعاندار بىلەدى، ءبارىن ايتا بەرمەيىن.

سولاي، ارى قاراي ايتا بەرسەڭ ايتىس جايلى ءسوز تاۋسىلار ما؟ بەكارىس شويبەكتىڭ، ايبەك قاليەۆ اعامىزدىڭ، تولەگەن جامانوۆ، ديدار قامي، اسەم ەرەجە قىزى، ءومىرجان كوپبوسىننىڭ، جەڭىشبەك، بۇركىتقازى، جۇلدىزاي، ءبارى-ءبارىنىڭ ايتىستارى ايتىس جانكۇيلەرلەرىنىڭ تاريحي جادىسىن جاڭعىرتقانداي ءبىر تاماشا ايتىس بولدى.

 ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلى

aitysker.org



سوڭعى جاڭالىقتار