باس ءارىپ پە، كىشى ءارىپ پە؟

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - «جاڭا ءالىپبي نەگىزىندەگى قازاق ءتىلى ەملەسىنىڭ ەرەجەلەرىنىڭ» العاشقى نۇسقاسى رەسمي باسىلىمدا جاريالانعالى بەرى قازاق ءتىلدى قالىڭ قاۋىمنىڭ ەملە ەرەجەلەرىنە دەگەن مۇددەلىلىگى، سونشالىقتى كۇتكەندىگى انىق بايقالدى دا، ءسويتىپ، مەرزىمدى باسىلىمدار مەن الەۋمەتتىك جەلىلەردە جان-جاقتى پىكىر الماسۋ، پىكىر-ۇسىنىستار بەرۋ بەلسەندى سيپات الدى.

ەملە ەرەجەلەرىن ناسيحاتتاۋ بويىنشا جۇرگىزىلگەن سان تارماقتى ءماسليحات- سەمينارلارداعى تالقىلاۋلاردا دا ءارتۇرلى مازمۇنداعى كوزقاراستار بولدى. 

سونىڭ ءبىرى - باس ارىپپەن جازىلاتىن سوزدەردىڭ ەملەسى. جالقى ەسىمدەردىڭ، جەر بەدەرى اتاۋلارىنىڭ، تاريحي جانە ۇلتتىق- مادەني قوعامداستىققا تانىمال كىسى ەسىمدەرىنىڭ انىقتاۋىش سىڭارلارىنىڭ، ادەبيەت پەن ونەر، ساۋلەت پەن مۋزىكا تۋىندىلارىنىڭ باس ارىپپەن جازىلاتىندىعى قازاق ادەبي تىلىندە نورما رەتىندە ورنىققان.

باس ءارىپ قولدانىلاتىن ورىنداردىڭ ءبىرىزدى بولۋىنا قازاق ورفوگرافياسىنىڭ تەوريالىق جانە پراكتيكالىق ماسەلەلەرىنىڭ كوش باسىندا كەلە جاتقان اكادەميك ر. سىزدىقتىڭ ىرگەلى ەڭبەكتەرى نەگىز بولعانىن ايرىقشا اتاپ وتەمىز. پروفەسسور ن. ءۋاليدىڭ باسشىلىعىمەن جارىق كورگەن «ەملەسى قيىن سوزدەر» سوزدىگىندە باس ارىپپەن جازىلاتىن اتاۋلاردىڭ بارلىق ءتۇرىنىڭ ەملەسى جيناقتالعان.

ەملە ەرەجەلەرىن ءتۇزۋدىڭ العاشقى كەزەڭىندە باس ارىپپەن جازىلاتىن تىلدىك بىرلىكتەرگە قاتىستى ايتارلىقتاي قيىندىقتار جوق ءتارىزدى بولىپ كورىندى. الايدا قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ ديناميكاسىنداعى تىڭ وزگەرىستەردى بارىنشا جيناقتاۋ جانە ىرىكتەلگەن تىلدىك فاكتىلەردى مودەلدەۋ بارىسىندا باس ارىپپەن جازىلاتىن جانە باس ارىپپەن نەمەسە كىشى ارىپپەن جازىلۋى ءتيىس تىلدىك قاباتتىڭ كۇردەلىلىگى، باس ءارىپتىڭ ەملەسىن رەتتەۋدىڭ، نورمالاندىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعى ايقىن كورىندى.

ەملەسىن رەتتەۋدىڭ قاجەتتىلىگى، وزەكتىلىگى ايقىندالعان تۇستاردىڭ ءبىرى اكادەميك ر. سىزدىق كۇردەلى اتاۋلار، كەي رەتتەردە كۇردەلى- قۇراما اتاۋلار دەپ اتايتىن تىلدىك فاكتىلەرگە بايلانىستى بولدى. كۇردەلى (كۇردەلى- قۇراما) اتاۋلار ۇعىمىنا مەملەكەتتەردىڭ، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ، ۇيىمداردىڭ، مەكەمەلەر مەن كاسىپورىنداردىڭ، قوعامداستىقتار مەن ورتالىقتاردىڭ، تاريحي ەسكەرتكىشتەر مەن تاريحي وقيعالاردىڭ، جوعارى لاۋازىمداردىڭ، مەملەكەتتىك ناگرادالار مەن اتاقتاردىڭ اتاۋلارى توپتاستىرىلادى. بۇل اتالعانداردىڭ قاي- قايسىسى دا كولەمى جاعىنان اۋقىمدى؛ جازبا نۇسقالاردا كوممۋنيكاتيۆتىك قىزمەتى جاعىنان ماڭىزدى ورىن الادى، ستيلدىك تارماقتاردىڭ بارلىعىندا دا، ءارتۇرلى ديسكۋرستاردا كەڭىنەن قولدانىلادى.

كۇردەلى اتاۋلار ەملەسىنىڭ باستى پرينتسيپتەرى اكادەميك ر. سىزدىقتىڭ «قازاق ءتىلىنىڭ انىقتاعىشى» اتتى ەڭبەگىندە ناقتى مىسالدارمەن دالەلدەنگەن. 

دەگەنمەن، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، مەملەكەتتى ءتىل رەتىندە قولدانىس اياسىنىڭ ۇلعايعانىنا بايلانىستى قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنداعى وزگەرىستەر كۇردەلى اتاۋلاردىڭ ەملەسىن ودان ءارى تياناقتاي ءتۇسۋدى قاجەت ەتىپ وتىر. جيناقتالعان تىلدىك فاكتىلەرگە قاراعاندا، قازىرگى جازبا كوممۋنيكاتسيادا باس ءارىپتىڭ قولدانىلۋىندا ەركىندىك بار؛ ەركىندىكتەر كۇردەلى اتاۋلاردىڭ قۇرامىنداعى تىلدىك بىرلىكتەردىڭ ءبىرىنىڭ نەمەسە بارلىعىنىڭ بىردەي ماعىنالارىنىڭ قوعامدىق ماڭىزدىلىعىن دارالاۋ مۇددەسىنە؛ مادەنيەتارالىق كوممۋنيكاتسيانىڭ ىقپالىنا، ماتىندىك ورفوگرافياعا، سونداي-اق كەي رەتتەردە دۇرىس، ساۋاتتى جازۋعا ارنالعان ەڭبەكتەر مەن انىقتاعىشتاردى، ەملە سوزدىكتەرىن پايدالانۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندىگىنە بايلانىستى بولىپ وتىر.

ماسەلەن، ماجىلىسكە تۇڭعىش پرەزيدەنت - ەلباسى كەڭسەسىنىڭ باسشىسى ماحمۇد قاسىمبەكوۆ، ەلباسىنىڭ كومەكشىسى - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ءىس باسقارۋشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى اباي بيسەمبايەۆ، تۇڭعىش پرەزيدەنت - ەلباسى كەڭسەسىنىڭ قۇرىلىمدىق بولىمشەلەرىنىڭ جەتەكشىلەرى قاتىستى («ايقىن» گازەتىنەن) دەگەن مانماتىندە جوعارى مەملەكەتتىك مەكەمەنىڭ ىشكى قۇرىلىمى مەن لاۋازىم اتاۋلارى ءىس، باسقارۋشى، كومەكشى، ءبىرىنشى، كەڭسە، ءتارىزدى جالپى ەسىمدەردەن ايرىقشالاپ، قوعامدىق ماڭىزدىلىعىن دارالاپ كورسەتۋ ماقساتىندا باس ارىپپەن قولدانىلعان.

باس ءارىپتىڭ قولدانىسىنا ىقپال جاسايتىن تۇرتكىجايتتاردىڭ تاعى ءبىرى - كۇردەلى اتاۋلاردىڭ قۇرامىنداعى جالپى ەسىم باعالاۋ ماعىناسىنا، ۇلتتىق سيمۆول دەڭگەيىنە قاراي اۋىسادى دا، باعالاۋ ماعىناسى باس ءارىپ رەگيسترىمەن بەرىلەدى (سالىستىرىڭىز: ءبىزدىڭ ەل - ماڭگىلىك ەل). تومەندەگى مىسالدارعا نازار اۋدارالىق. ق ر تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «ماڭگىلىك ەل» بولۋدىڭ بىردەن- ءبىر شارتى ۇلتتىق كودىمىزدى ساقتاپ، رۋحاني جاڭعىرۋ ەكەنىن ايتتى(«انا ءتىلى» گازەتىنەن) دەگەن مانماتىندە قازاق ءتىلىنىڭ سوزتىركەسىمىنىڭ زاڭدىلىقتارى ساقتالعان. ال ءبىز ءۇشىن بولاشاعىمىزعا باعدار ەتەتىن، ۇلتتى ۇيىستىرىپ، ۇلى ماقساتتارعا جەتەلەيتىن يدەيا بار.

ول - ماڭگىلىك ەل يدەياسى. تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە حالقىمىز ماڭگىلىك مۇراتتارىنا قول جەتكىزدى. ءبىز ەلىمىزدىڭ جۇرەگى، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تىرەگى - ماڭگىلىك ەلوردامىزدى تۇرعىزدىق. ەندەشە، قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق يدەياسى - ماڭگىلىك ەل. (https://kaz.inform.kz/news/) . بۇگىنگى مەرەكەمەن قۇتتىقتاپ، مەن سىزگە دەنساۋلىق، باقىت، اماندىق تىلەيمىن (سايت ماتەريالدارىنان) دەگەن ماتىندەردە ماڭگىلىك مۇرات، ماڭگىلىك ەلوردا، قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق يدەياسى، دەنساۋلىق، باقىت، اماندىق تىركەستەرى مەن سوزدەرى باس ارىپپەن تاڭبالانعان. وسىنداي ەملە ۇلگىلەرىنە بايلانىستى ماتىندىك ورفوگرافيا ۇعىمىن انىقتاي تۇسۋگە تۋرا كەلەدى. ماتىندىك ورفوگرافيا نەمەسە ورفوگرافيالىق تروپ قازىرگى كەزدە قازاق جازبا نۇسقالارىندا جيىرەك قولدانىلىپ ءجۇر.

قاتاڭ تۇردەگى ورفوگرافيالىق نورمالاردان سانالى تۇردە اۋىتقۋدىڭ بۇل ءتۇرى جازبا ءماتىننىڭ جانرلىق سيپاتتارىنا، اۆتوردىڭ كوزقاراسىنا قاراي ماتىندەگى ءسوزدىڭ بىرىنە نەمەسە بىرنەشەۋىنە ايرىقشا ماعىنالىق، ياكي ستيلدىك ءمان ۇستەۋ ءۇشىن كوركەمدەۋىش قۇرال، اقپارات بەرۋشىنىڭ جوعارى سەزىمىن جەتكىزۋدىڭ، اقپارات الۋشىنىڭ سەزىمىنە اسەر ەتۋدىڭ ءتاسىلى رەتىندە قولدانىلادى. كەيدە باس ءارىپ، كەيدە كىشى ارىپپەن جازىلىپ، ارتۇرلىلىككە اسەر ەتەتىن تۇرتكىجايتتىڭ كەلەسىسى رەتىندە مادەنيەتارالىق كوممۋنيكاتسيانىڭ ىقپالىن اتاۋعا بولادى. اسىرەسە كاسىپورىندار مەن فيرمالاردىڭ، سان ءتۇرلى مەكەمەلەر مەن ۇيىمداردىڭ اتاۋلارى الدىمەن رەسمي تىلدە (كەيدە ءۇش تىلدە) جازىلاتىندىقتان، قازاقشا بالامالارىندا وزگە تىلدەگى ەملە ناقپا-ناق كوشىرىلەدى.

وسىدان «بارىس» اكسيونەرلىك قوعامى؛ «ارمان» اكسيونەرلىك قوعامى؛ قازكونتەنت» اكسيونەرلىك قوعام؛ قازاقستان رەسپۋبليكاسى بايلانىس جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ اقپارات جانە مۇراعات كوميتەتىنىڭ ارحەوگرافيا جانە دەرەكتانۋ ۇلتتىق ورتالىعى؛ قازاق گازەتتەرى» ج ش س-نىڭ باس ديرەكتورى - رەداكتورلار كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى (سايت ماتەريالدارىنان) ءتارىزدى جازۋ نۇسقالارى قولدانىلىپ كەلەدى.

ايتالىق، اعىلشىنشا- ورىسشا تۇسىندىرمە سوزدىكتەردە General Manager / director general / گەنەرالنىي ديرەكتور تۇرىندە تاڭبالانعان، ءسويتىپ، وسى ۇلگى قازاق جازبا نۇسقالارىنا دا اسەر ەتىپ وتىر. سونىمەن بىرگە، وكىنىشكە قاراي باس ءارىپتىڭ تاڭبالاناتىن رەتتەرىنە سونشالىقتى ءمان بەرمەۋ سالدارىنان ابىلاي حان اتىنداعى حالىقارالىق قاتىناستار جانە الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بارلىق ستۋدەنتتەرىن «ۇزدىك پوەزيا اۋدارماسى» بايقاۋىنا قاتىسۋعا شاقىرامىز («تۇركىستان» گازەتىنەن) سياقتى فاكتىلەردى دە ءجيى كەزدەستىرۋگە بولادى.

قازىرگى كەزدەگى جازبا كوممۋنيكاتسيادا، قىسقاشا شولۋدىڭ وزىنەن بايقالاتىنىنداي، باس ءارىپتىڭ قولدانىلۋىندا ەركىندىككە بارۋ ۇلعايا تۇسكەن. سوندىقتان «جاڭا ءالىپبي نەگىزىندەگى قازاق ءتىلى ەملەسىنىڭ ەرەجەلەرىندە» باس ارىپپەن جازىلاتىن كۇردەلى اتاۋلاردىڭ نەگىزگى مودەلدەرى ۇسىنىلعان.

سونىمەن قاتار ا. بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىندا ازىرلەنەتىن جاڭارتىلعان «قازاق ءتىلىنىڭ انىقتاعىشىندا» باس ءارىپ قولدانىلاتىن نەمەسە كىشى ارىپپەن جازىلۋى ءتيىس تىلدىك فاكتىلەردىڭ عىلىمي تۇسىنىكتەمەلەرى ناقتى مىسالدارمەن دالەلدەنەتىن بولادى.

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ا. الداش