قازىرگى زاماننىڭ سال-سەرىسى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات – وسىدان ون جىل بۇرىن «حابار» تەلەارناسىنا «ءتىل» باعدارلاماسىنىڭ اياعىنان تىك تۇرۋىنا تىكەلەي ىقپال ەتكەن بەيبىت قۇسانبەك شاقىرعاندا باس تارتپاي، ۋاقىت تاۋىپ قاتىسىپ تۇرۋشى ەدىم.

سەبەبى ول باعدارلامانىڭ تانىمدىق دەڭگەيى جوعارى بولاتىن. سونداي ءبىر باس قوسۋدا ساكەن ءجۇنىسوۆ پەن قاجىتاي ىلياس ۇلىمەن دە بىرنەشە رەت بىرگە قازىلىق ەتتىم. ەكى جازۋشىنىڭ قازاقتىڭ تىلىنە، ءار سوزىنە دەگەن جاۋاپكەرشىلىكتەرى، ىقىلاستارى ەرەكشە ەدى. «ءدۇر» دەگەن سوزگە بالاما تابا الماي قالعاندا قاجىتاي اعا تۇرماعامبەت ىزتىلەۋ ۇلىنىڭ ولەڭدەرىنەن ادەمى، ۇزاق مىسالدار كەلتىرىپ ءبىزدى تاڭعالدىرىپ ەدى.

سوڭىنان سالىستىرسام، قاجىتاي اقىننىڭ ءتىلى سول باياعى ا. بايتۇرسىن ۇلى، ج. ايماۋىت ۇلى، م. دۋلات ۇلىلارىنىڭ تىلىنە ۇقساس ەكەن. ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا شەت ەلدەرگە جەر اۋدارىلعان قازاقتار ۇلتتىق ءتىلدىڭ ءنارىن ساقتاپ قالعان ەكەن. كەيىن قاجىتاي ءىلياس ۇلى ءبىزدىڭ ينستيتۋتتا قولجازبا بولىمىندە قىزمەت ىستەدى. عىلىمي كەڭەستەگى پىكىرتالاستارعا قاتىسىپ ەرەكشە پىكىر ءبىلدىرىپ وتىراتىن ازامات ەدى. سوڭعى جىلدارى ەكى تومدىق كىتابىن ارنايى سىيلاپ، پىكىر دە سۇراعان ەدى، ءبىراق مىنا اسىعىس زاماندا قولىمىز تيمەي كەتە بەرەدى ەكەنبىز.

قولىمداعى 2 تومدىقتى وقىپ شىعىپ ق. ءىلياس ۇلىنىڭ سوۆەت زامانىنا بوي بەرمەي قازاق پوەزياسىنا وزىنە عانا ءتان ادەمى ماتىندەر قالدىرعانىنا كوزىم جەتتى. اكادەميك ز. احمەتوۆ ايتقانداي، ق. ءىلياس ۇلىنىڭ «قايسى ولەڭىڭ وقىساڭىز دا جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكەندەي، مۇلتىك جوق» . اقىن پوەزياسىنىڭ جانرلارى ءوزى اتاپ بەرگەندەي: «تولعاۋ مەن ساتيرالىق ولەڭدەر، قازىرگى زاماننىڭ مىسالدارى، باتا، ماقال-ماتەل، پاروديا، تەنتەك تەرمەلەر، ايتىستار» . ماڭايىنداعى تىرشىلىكتىڭ قاسىرەتىن كورىپ، جۇرەگىنەن شىققان ساتيرالىق ولەڭدەرى زاماننىڭ قايتالانباس حاتى ىسپەتتەس.

مۇستافا وزتۇرىكتى جوقتاپ جازعان تولعاۋى بۇكىل قازاق حالقىنىڭ اتىنان شىعارىلعان قازىرگى جوقتاۋ جانرىنىڭ ۇلگىسى دەپ ساناۋعا بولادى.

«بەتاشار» (1989) ولەڭىندە ق. ءىلياس ۇلى اقىندىق ۇستانىمىن بىلاي دەپ ايقىنداپ الادى:

قىزىسىڭ با، وسى ەلدىڭ ۇلىسىڭ با؟

شەشىلىپ، شەر توگەيىن ۋىسىڭدا.

كۇزەتىپ كىسىلىكتىڭ شەكاراسىن،

تاعدىرىم تۇردى ۇنەمى قىل ۇشىندا

جۇرگەم جوق دۇبىرلەتپەي، تىم اياڭداپ،

ءبىراق جالقى داۋىستان كىم ويانباق؟!

قارۋلى قانات ءبىتىپ قارشادايدان،

ىشتەستىم ەستىلەرمەن قۇداي وڭداپ.

باعىمدى باقاس بايلاپ، كوسە كۇندەپ،

كۇنشىلدەن قايتتى ەسەپسىز مەسەلىم كوپ.

توپتانعان توسقاۋىلعا شىرماتىلىپ،

قولىڭا ءتيدى جىرىم كەشەۋىلدەپ.

جان جاسىپ، كورگەنسىزدەن كوز قارىقتى،

باعىمدى دۇنيەدەن ءوزعان ۇقتى

كوڭىلىن كونشىتپەگەن سولاردىڭ دا،

«ەشتەن كەش جاقسى» دەگەن ءسوز قالىپتى.

سۇم بار دا، سۋايت دا، جالا بار دا،

كورمەگەن يت قورلىقتى دانا بار ما؟

بىتسە ەكەن ءبىزدىڭ تۇسپەن، قاۋقىلداسىپ،

بۇلبۇلدىڭ جەمىن جەيتىن الا قارعا!..

ياعني باستى ماقسات «كۇزەتىپ كىسىلىكتىڭ شەكاراسىن» ، سەبەبى ءار زاماندا «سۇم بار دا، سۋايت بار دا، جالا بار دا، كورمەگەن يت قورلىقتى دانا بار ما؟!» اقىننىڭ كەلەسى ولەڭى قازىرگى ءومىردىڭ نەگىزگى كەلبەتىن بەرگەندەي:

ارمان ايناسى

ءار قالانىڭ شۋلاتىپ، قارعالارىن،

جانداۋىسپەن شىرقادىم ارمان ءانىن.

ءبىلدىردىم ءبىراق قازاق ەكەنىمدى.

ەڭسەمنەن ءيسى اڭقىپ ساردالانىڭ.

ساردالانىڭ بوياۋى قارماعانىم،

كوپ تىڭدادىم مۇڭدىنىڭ زارلاعانىن.

كىناسىزدىڭ كوز جاسىن سۇرتسەم بولدى،

قاسكۇنەمنىڭ قايتەمىن قارعاعانىن؟!

قارعاعانىن، قايتەمىن ارباعانىن؟!

بۇزدىم تالاي تاسىردىڭ تار قامالىن.

اقكوڭىل، البىرتتىقپەن اڭعارماپپىن،

اقسۇڭقاردىڭ ورنىندا قارعا بارىن.

قارعا بارىن، بىلسەم دە، قارمانامىن.

جاڭىلماي، ايتسام-اۋ، دەپ ارمان ءانىن!

اتا-بابا مانەزىن بىلمەيتۇعىن،

قارعاڭ ماعان ءجون ايتسا، بار ما امالىم؟!

ق. ءىلياس ۇلىنىڭ ولەڭ ءتىلى قازىرگى تىلدەن بولەكتەۋ. اقىندىق تىلىندە الاش ارىستارى سياقتى ۇلتتىق كونتسەپت باسىم. ءبىز بالالىق شاق دەسەك، اقىن: «ياپىراۋ، قايدا قالعان تۇلىمدى شاق؟» دەيدى. سوۆەت كەزىندەگى بىزدەرگە تۇلىم دەگەن تۇسىنىك ۇمىت بولعان ەدى:

ياپىر-اۋ، قايدا قالعان تۇلىمدى شاق،

بۇلدىراپ شاباتۇعىن قۇلانعا ۇقساپ؟..

ۇلتتىق كونتەنت دومبىرا تۋرالى جازباعان قازاق اقىنى از شىعار. اقىن ءۇشىن دومبىرا ءۇنى -اسەت پەن ءمادي، جاياۋ مۇسا مەن ابىكەن حاسەنوۆ كۇيلەرى. 1966 -جىلى جازىلعان «دومبىرا» ولەڭىندە بىلاي دەيدى:

كۇيدىرمە، كۇيدىڭ نارقىن ەلەمەسەڭ،

مەيلى سەن كىم بولساڭ دا توبەلەسەم.

جانىمدى سەيىلتەتىن سەرگىتەتىن،

كۇيشىنىڭ كوكىرەگى ول نەگە دەسەڭ؟

دومبىرا ءتارىزدى عوي دارقان ادام،

پانيدە شەر-قۇمارى تارقاماعان.

اسەت پەن قاشقىن ءمادي قانجىعالاپ،

مۇساسى جاياۋ ءجۇرىپ ارقالاعان.

ۇلىنىڭ ۇقتىرعان عوي ۇلىلىعىن،

ونى ۇقپاي، نەگە كەرەك تىرىلىگىم؟!

انا جىلعى ەستىگەن ويلى «قوڭىر» ،

كەتپەيدى قۇلاعىمنان كۇنى-بۇگىن.

ۇنىنەن قاتۋلانسا، باتىر اداي،

جىر قاشاپ، ءانىن قوسقان اقىن اباي.

شاناقتان قىران-توپان كۇي بوراسا،

قازاقتىڭ شىداۋشى ەدى ءداتى قالاي؟!

سەرى قاجىتاي ءۇشىن گيتارانىڭ دا ءجونى ەرەكشە:

ال كەيدە سياقتى عوي سىرلاسىمداي،

قۇشتارلىق، نە قىلايىن، ءجۇر باسىلماي؟!

جەتەدى-اۋ، ادام ءتىلى جەتپەگەنگە،

ءبىر شەرتسەم، جاس جاسايمىن ءبىر عاسىرداي!...

ابىكەننىڭ «قوڭىرىن» ەستىگەندە (1969) اتتى ولەڭىندە اقىن قازاقتىڭ كلاسسيكالىق «قوڭىر» كۇيى تۋرالى تولعانىپ، ونى اسىل سوزبەن بەينەلەپ بەرگەندەي:

قاعاسىڭ كۇڭىرەنتىپ، مايدا عانا،

كىم بىلگەن، قادىرىڭدى قايران اعا؟!

«قوڭىرىڭدى» ەستىسەم، ەگىلەم دە،

قاڭعىپ كەتكىم كەلەدى ايدالاعا!..

قاڭعىسام، تاياق ۇستاپ ايدالاعا،

دەم بار ما كۇننەن كومەس، ايدان ادا؟!

ەستىنى ىسكەكتەگەن ەسىرىكتەر،

قانجارىن قاداماعان قاي داناعا؟!

ءبىر تىستەم، قولى جەتپەي، شايناماعا،

كەبىنسىز سۇيسەك تولسا، باي دالاڭا.

ءتىل شەشپەگەن ءتۇيىندى، كۇيىڭ شەشىپ،

قابىرعاڭ قايىسىپتى-اۋ، قايران اعا!..

بورانداي بوزداتۋىڭ جاي عانا ما؟

كوكىرەگىڭ قايعىلى مايدان اعا!..

ءتاتتى مۇڭ مۇحيتىنا سۇڭگىتپەسەڭ،

جۇرەگىم جۇرەگىڭە بايلانا ما؟!

ءتورتىنشى تارماقتارداعى ويدىڭ ءتۇيىنى كۇيدىڭ لەيتموتيۆىن بەرەدى. زاماننىڭ باستى قوعامدىق، ساياسي وقيعالارىنا ءوز كوزقاراسىن بىلدىرمەگەن اقىن اقىن بولا ما؟ اقىندىق ءوز حالقىنىڭ مۇڭى مەن قۋانىشىنا ورتاق وي ايتا بىلۋىندە ەكەنىن ق. ءىلياس ۇلىنىڭ «وي، باۋىرىم!» ولەڭى دالەلدەپ بەرگەندەي:

وي، باۋىرىم!

بوتام-اي، بۇتاعىم-اي، بوزداعىم-اي!

قايعىمدى قاي-قايداعى قوزعاۋىڭ-اي!

توزعاندار، تونالعاندار جىلىناتىن،

شوق ەدىڭ شوقات-شوقات قوزداعىداي.

ويلىم-اي، وپالىم، ۇلانىم-اي!

اۋىزى كورىپكەلدەي دۋالىم-اي!

اجالعا اتتاي ءمىنىپ قانشاما جىل،

اۋە اشىق، جەر جازىقتا قۇلاۋىڭ-اي!

قايىرما:

اڭسارىم-اي!

قايتەيىن، قاپى كەتتىڭ-اۋ،

قايسارىم-اي!

باعىم-اي، بازارىم-اي، باۋىرىم-اي!

قازاڭنىڭ جەر كوتەرمەس اۋىرىن-اي!

ءار ەلدە جۇگى جانىپ، كۇلى قالىپ،

جۇلدىزداي شاشىراعان اۋىلىڭ-اي!

قىران ەڭ ەركىن وسكەن قورعالاماي،

تۇڭعيىق ءتۇستى ەكەنسىڭ تورعا قالاي؟!

قۇسبەگى از، تاۋىقشىسى كوپ زاماندا،

قازاقتىڭ قايتا-قايتا سورلاعانى-اي!

قايىرما:

ارلىم-اۋ، ادەپتىم-اۋ، يبالىم-اۋ!

جانىمدى جاي تۇسكەندەي قينادىڭ-اۋ!

ۇلتىڭنىڭ ابىرويىن اسىرىپ ەڭ،

تايقى-تار ماڭدايىنا سىيمادىڭ-اۋ!

قۇتىم-اي، قۋاتىم-اي، قۇرالىم-اي!

بوزداماي قالاي شىداپ تۇرامىن-اي!

تامسانعان التى قۇرلىق ارىسىم-اي،

التى الاش اتاپ ايتار ۇرانىم-اي!

قايىرما.

ءسانىم-اي، ساڭلاعىم-اي، سابازىم-اي!

مىڭ جىلدا ءبىر تۋاتىن قازاعىم-اي!

جانىمدا جازىلمايتىن جارا بار عوي،

قاعىنسا، قايتىپ قانا جازامىن-اي!

ەل شەرلى، دوسىڭ مۇڭدى، ءۇيىڭ ناراۋ،

وشاعىڭ اياق جەتپەس قيىردا اناۋ!

ەڭىرەپ ەلىم-ايلاپ جەتسەڭ-داعى،

توپىراق اتاجۇرتتان بۇيىرمادى-اۋ!

قايىرما.

قوش ەندى، قوش-قوش ەندى ماقتانىم-اي!

جاتاعىڭ جاننات بولسىن باقتاعىداي!

تىنىشتىق تىرىسىنە بەرەكە بەر،

ازامات اتاۋلىمدى ساقتا، قۇداي!

قايىرما.

«بوزداعىم-اي، ۇلانىم-اي، باۋىرىم-اي، يبالىم-اي، قۇرالىم-اي، سابازىم-اي، ماقتانىم-اي» دەگەن سوزدەردىڭ قولدانۋى اقىننىڭ باسقا ماتىندەرىندە كەزدەسپەيدى. وسى رەتتە اقىن زامانعا بىلاي دەپ باعا بەرگەن ەكەن:

«قۇسبەگى از، تاۋىقشىسى كوپ زاماندا،

قازاقتىڭ قايتا-قايتا سورلاعانى-اي!».

جۇرەگى ەزىلىپ قازاقتىڭ اسىل ەرىن جوقتاعان تولعاۋىندا ق. ءىلياس ۇلى اعالىق باتا بەرەدى: «جاتاعىڭ جاننات بولسىن باقتاعىداي، تىنىشتىق تىرىسىنە بەرەكە بەر، ازامات اتاۋلىمدى ساقتا، قۇداي!» ءسوز بەن اۋەنىن ءبىرتۇتاس ەتىپ قازاقتىڭ ءان جازۋ ءداستۇرىن ق. ءىلياس ۇلى دامىتا تۇسكەن. اقىننىڭ جوعارىدا كەلتىرىلگەن ولەڭى سوناۋ اقىلباي، اسەت، ءبىرجان سال، اقان سەرى، جاياۋ مۇسالاردان كەلە جاتقان قازاقتىڭ سال-سەرىلىك پوەزياسىنا قوسىلعان سۇبەلى ۇلەس ەكەنىن مويىنداۋ كەرەك. جەر جانناتى جەتىسۋدىڭ تورىندەگى الماتى قالاسى تۋرالى جازىلعان ولەڭدەرى دە از ەمەس. اقىننىڭ الماتىسى ەرەكشە:

الماتى

تۇعىرىڭ قۇتتى،

عۇمىرىڭ مىقتى،

الەمگە ايان ارعى اتىڭ!..

اياماي بارىن،

تارتقان ءنارىن،

قاراتقان ءبارىن،

ابىزداي اسقاق، الماتىم،

ءجانناتىم!

ءدام ايداپ كەلىپ،

ءان ويلاپ كەلىپ،

زاتىڭدى ۇققان تۇلعانى،

قۇلىڭداي كورمەي،

قۇلىنداي كوردىڭ،

ۇلىڭداي كوردىڭ،

قۇشاعىڭ مامىق قۇنداعى،

گۇلباعى!

ەرەن ەردىڭ دە،

ءتول ونەردىڭ دە

وزىڭدە جۇيرىك، جورعاسى!

بالا نيەتتىڭ

مادەنيەتتىڭ،

ادەبيەتتىڭ،

عىلىمنىڭ، ويدىڭ ورداسى،

ءسوز باسى!

تۇراعى بىرگە،

ۇرانى بىرگە،

ۇرپاعى ۇلگى باستاعان.

ارۋاق قولداپ،

شاڭىراق وڭداپ،

كيەلى تاۋداي،

بيىكتەي بەرشى باسقادان،

اسقاق ءان!

«زامان-اي!» اتتى ولەڭ دە تەك ق. ءىلياس ۇلىنىڭ جۇرەگىنەن شىعۋى دا زاڭدىلىق. اتا جۇرتتى اڭساپ، وتاننىڭ قادىرىن ءبىلىپ، ساعىنىپ كەلگەن قازاق قانا اسىل ەرلەردىڭ بەيبىتشىلىك زاماندا وققا اتىلۋىن جۇرەگىمەن سەزىپ، اتام قازاق اتىنان جوقتاۋ جازادى. قازاقتىڭ نار ەرلەرىن مويىنداپ، ولارعا جوقتاۋ جازۋ اقىننىڭ ازاماتتىعى ەكەنى ايقىن. قاپىدا قالعان اسىل ەرلەردى دە جوقتاۋ ءۇشىن اسىل جۇرەك كەرەك قوي. اقىن ءۇشىن «جۇرتىمدى قالاي 87 جۇباتام؟ ارىسىن اڭساپ، زارلاعان؟» دەگەن ويى ەرەكشە. اقىن قارا باسىنىڭ قامىن عانا ەمەس، قارايعان ەلدىڭ مۇڭىن وسىلاي ءوزى كوتەرىپ العانداي.

ناعىز اقىن عانا وزىنەن كەيىنگىلەرگە مۇقاعالي ماقاتايەۆ سياقتى اق باتا بەرە الادى. «جولىقتىرما» (1981) ولەڭىندە اقىن بىلاي دەپ اعىنان جارىلعان:

جولىقتىرما!

جاقسى جار، ەلگە ءتالىم، ەرگە قانات،

كەلىپپىن كەندىردى دە

زەرگە بالاپ.

سان رەت ساعىم سىندى دوس الدىندا،

ورگە قارار شاعىمدا جەرگە قاراپ.

بۇلاقتى بوگەگەندەي كەڭ ارنالى،

جىلجىتپادى، جەتەككە ەرە المادى.

نە جەتەر قۇتىرعاننان قۇتىلعانعا،

ءتىرى جۇرسەم، ورنىنا كەلەر ءبارى!

جانى بار اسپاپ ەدىم، كيەلى ءۇندى،

جوعالتتى-اۋ، بىتەۋ پەندە تيەگىمدى!

ەكى دۇنيە بەينەتىن

بىردەي تارتىپ،

قارساق قاجاپ جاتقانداي سۇيەگىمدى.

ازاپتى ءتىرى كورەر، ولگەن كورمەي،

ءوز ءۇيىم سۋىق تارتتى

تونگەن كوردەي.

ءومىردى قايتىپ، قالاي كۇن كەشەمىن،

ۇنەمى ولگەن ءيتتى وڭگەرگەندەي؟!

تاۋەكەل، باستاعى اسىل ميدى العانشا،

ساداقا، تىرلىكتەگى

جيعاندى السا!

كەشەنى كۇندە كورىپ قينالعانشا،

كەتەيىن گيتارا ۇستاپ سىعاندارشا.

تۇسىنەن دۇنيەنىڭ تورىقتىم دا،

جىر توكتىم جاپا-جالعىز قونىپ قىرعا.

قۇداي-اۋ، حاس ونەردىڭ عاشىقتارىن،

مەن كورگەن قاسىرەتكە جولىقتىرما

اقىننىڭ «قۇلاققاعىس» (2000) ولەڭى قازىرگى قازاقتىڭ شىنايى جاعدايىن ءسوز ەتكەندەي:

اڭساتتىرىپ كەلىپ ەم قىردىڭ ءدامى،

ءتورت تۇلىك جوق، دالانىڭ تۇلدىر ءبارى.

تەپسە، تەمىر ۇزەتىن جىگىتتەردىڭ.

جانىن ارەڭ باعىپ ءجۇر تىربىڭعانى.

جاقسى ىرىم ەمەس شىعار تالما تۇستە،

قاسقىر جەسە، ءيتىڭدى شىنجىرداعى؟

ءسانى قايدا، اۋىلدىڭ مالى قايدا؟

قازاق بولساڭ، قازاقتىڭ قامىن ويلا!

بۇرىنعى ايتۋشى ەدى، راسىندا،

جەتىسكەن قىز توركىنىن تانىماي ما؟..

بيلىكتىلەر پەيىلىن ولشەۋ كەرەك،

ءتورت مارتە تۇتقىندالعان ابىلايعا.

مۇسىلمان اياۋشى ەدى مۇسىلماندى،

قىلمىستى توپ ۇستالىپ، قۇشىر قاندى.

ايتكەنمەن، پاگونى بار باۋىرلاردىڭ.

ۇمىتىپ كەتكەنى ءجون كىسى ۇرعاندى

قاپ سۇيرەپ، قاراقوڭىر كەلىنشەكتەر،

ونسىز دا جەتى جىلداي قىسىر قالدى.

بايلىقتى قولى جەتكەن ءبولىپ الىپ،

شالقىپ ءجۇر بىلمەيتىندەي ونى حالىق.

كەزىندە ءبارىن ەلدەن جيمادىق پا،

استىنان ات، ۇستىنەن تونىن الىپ؟!

ەندى اقىنىن ەرتەرەك تاۋىپ السىن،

ولمەيتىنگە جولىقسا ءولى بالىق!..

اقشاعا عانا تابىنىپ بارا جاتقان قازاققا اقىن وسىلاي قۇلاققاعىس ايتقانداي. بۇل ەسكەرتۋ عانا ەمەس، بۇل زاماننىڭ قاسىرەتىن كورسەتۋ.

اقىننىڭ وزىنە جانى جاقىن الدىنداعى اعالارىنا حات الىسقانداي جازعان ولەڭدەرىنىڭ ءجونى ەرەكشە. «جامبىل مۇسىنىنە»، «باۋكەڭنىڭ اشۋى» (1996)، «مومىش ۇلى» (2000)، «عابەڭنىڭ قالپى» (2002)، «ابايمەن اڭگىمە» (1978)، «ءبىر اۋىز ءسوز» (ع. مۇسىرەپوۆ رۋحىنا) (2002)، «اقىن ارۋاعىنا» (2001)، م. بازاربايەۆقا ارنالعان «اعاعا ارناۋ» (1981)، «ءبىر ءتۇيىر قان» (ساكەن جۇنىسوۆكە) (2004) اتتى ولەڭدەرى مارتتىك پەن ىرىلىكتى اڭساۋ.

اكادەميك زاكي احمەتوۆ اعامىزعا ارنالعان «جۇمباق ءولىم» (زاكي احمەتوۆ اسىندا) (2003) ءبارىمىزدىڭ جۇرەگىمىزدەگىنى ءدوپ باسىپ بەرگەندەي:

سوقىرعا اينالاسى قاراڭعى جار،

جۇتادى ايتىلماسا، ادامدى زار،

جانىڭدى جالىقتىرعان جاساندىعا،

باتىرداي قارسى شاپتىڭ قامال بۇزار.

ادامزات ونەر ءتىلىن ۇعىنعالى،

ەرەكشە ءبىر ساۋلە ەدىڭ عىلىمداعى.

داڭقىڭ بار، داڭعىلىڭ بار سايراپ جاتقان،

ەستىگە ايدان انىق مۇنىڭ ءبارى.

ەگىلىپ، ىستىق جاسپەن جۋعان ءوڭىن،

كۇرسىنىپ قالا بەردى تۋعان ەلىڭ.

شەشپەيتىن جۇمباعى جوق كەمەڭگەر ەڭ،

شەشىلمەي تۇر تەك وسى «جۇمباق» ءولىم

«ابايمەن اڭگىمە» ولەڭى سوڭىندا اقىن بىلاي دەگەن:

اقىڭدى دەمەپ، باتىردى ەلەپ جاتساق تا،

بوسادىم ويلاپ پەرزەنتتەرىڭنىڭ تاعدىرىن

ەلاعاسىنا كورىسكىم كەلدى، سوندىقتان،

پەرزەنتتەرىمە تۇمار عىپ، كۇللى جارلىعىن!..

قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى، سۇلۋ تىرشىلىگى، قازاقتىڭ ادەمى سوزدەرى قاجىتاي ءىلياس ۇلى ولەڭدەرىندە سالتانات قۇرعانداي. قازاقتىڭ قازىر كوپ قولدانبايتىن قانشاما سوزدەرى بار.

وتكەندە ءبىر جينالىستا قازىرگى اتى دارداي ءبىر عالىم قازىرگى جاراتىلىستانۋ ءپانى وقۋلىعىندا سيىردى بۇزاۋدىڭ اناسى دەپ جازىپتى. ال ق. ءىلياس ۇلى ءبىزدىڭ اتا-بابا ءتىلىن قورلاپ جۇرگەنىمىزدى باياعىدا كورىپ، ءوزىنىڭ قولىنان كەلگەنشە جادىمىزدا قالاتىن ماتىندەر قالدىرىپتى. قازىرگى قالا قازاعى بىلە بەرمەيتىن ماعلۇماتتار اقىن ولەڭدەرىندە ۇشان-تەڭىز. مىسالى «تۇيە موڭىرەيدى» (1983) ساتيرالىق ولەڭىندە ءار جانۋاردىڭ ءۇنىن قازاق باياعىدا-اق اجىراتىپ بەرگەنىن بىزگە شەگەلەپ بەرگەندەي بىلاي دەپتى:

- پاپا، ءبىزدىڭ تۇيە

كەشە بوساندى:

سوسىن اپام

ەسلام مەن دوساندى

شاقىرىپ، بەشبارماق جاسادى.

تاعى ادامدار كەلىپ،

ويباي-اي، مايدى اسادى.

ال بوتاسى مالەنكيي

ەشە شابا المادى.

اپام ەمىزەيىن دەپ،

پودرۋشكالاسا دا،

ماماسىن تابا المايدى، -

دەپ شولتاڭنىڭ شارداعى،

اۋىلدان ءبىر كورگەنىن

اكەسىنە سارنادا.

-تۇيە بوسانا ما ەكەن،

تۋدى دەسەڭشى!

بوتاقاندى اۋىلداعىلارعا

جۋدى دەسەڭشى!

سوسىن قايتتى؟

-پوموشقا ءبىر كىسى باردى.

بوتاقانچيك ءسۇتتى

سوسكامەن ءىشىپ الدى.

ءبىراق تۇيە ءموڭىر-ە-ەيدى،

ءموڭىر-ە-ەيدى.

-ءماسساعان.

بەزگەلدەك!

تۇيە موڭىرەمەيدى،

بوزدايدى.

«م-ءو-ءو» دەپ قويا سالاتىن سيىر،

داۋسىن تۇيەدەي سوزبايدى.

ءار مالدىڭ شاقىرۋى بولەكشە.

مىسالى، قوي ماڭىرايدى.

ات قايتەدى، ولەكسە؟

- ات ماڭىرايدى.

- ۆوت اقىماق.

ات كىسىنەيدى، -

دەدى شولتاڭ

ەكى كوزى ەشكىنىكىندەي شاتىناپ.

قاجىتاي ءىلياس ۇلى شىعارمالارىنىڭ جانرىن ءوزى ايقىنداپ بەرگەن: «ءازىل-وسپاق، سىن-سىقاق، مىسال، مىسال-باللادا، مىسال-داستان، پايدالى باتالار، ماقال-ماتەلدەر، دوستىق ازىلدەر، پاروديا، تەنتەك تەرمەلەر مەن استارلى ايتىستار» . بۇل جانر مەن ستيلدىك ەرەكشەلىكتەر كەلەشەكتە ارنايى تەوريالىق زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن اسا قۇندى كوركەم ماتىندەر بولىپ تابىلادى.

وكىنىشكە وراي وسى سوزدەردى اقىن اعانىڭ كوز تىرىسىندە ايتا الماعانىم... سان رەت پىكىر الىسقاندا ول كىسى ولەڭدەرى تۋرالى سۇرايتىن. اعا، ءسىز قولداناتىن قازاق ءتىلى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىكىندەي دەۋشى ەدىم. ءبىراق ناقتى دالەلدەپ بەرۋگە ۋاقىت شىركىن بۇيىرمادى. اقىننىڭ كەلەشەككە كەڭەسى تۋرا مۇقاعاليشا بىزگە جازىلعان امانات ەكەنىن ەستە ساقتاۋىمىز قاجەت-اق:

«كەلەشەككە كەڭەس» (1990)

ونەرپاز بولساڭ، ارقالان.

اباي

كەلەشەك، مەنى تۇسىنەرسىڭ،

جالعىزدىڭ توپقا قايتىپ، كۇشى كەلسىن؟!

جۇلدىزىم جۇيتكىمەدى يت بىلەدى

ونەردىڭ وكشە ىزىنە ءتۇسىپ ەم شىن!..

كۇندەيتىن كورىكتىنى كورگەنسىزگە،

كورسەتپەي، كۇمىسىڭدى پىسىرەرسىڭ!..

تويتىڭداپ، توپ جينايدى، تۇزاق قۇرىپ

كوبىك ماس، كوكىرەگى -ىسىگەن سۇم!..

توبىردىڭ تۇرلاۋى جوق تۇعىرىنا،

مەنسىنىپ، قاي كوڭىلدىڭ قۇسى قونسىن؟!

تاققۇمار تاقۋا كوپ تالداڭداعان،

قاي دارىن قايبىرىنىڭ تۇسىنە ەنسىن؟!

مەن كورگەن مۇز جۇرەكتى كورمەي-اق قوي،

كوزىنىڭ ىزعارىنان ۇسىنەرسىڭ؟..

كۇنشىلدىك قاۋسارعا دا قۇم قۇيعىزعان،

كاۋساردى جانى كاۋسار كىسى كورسىن!

كۇيىمدى قۇيقىلجىتساڭ، ءانىمدى ايتىپ،

ارباماي، اسپاننان قۇس تۇسىرەرسىڭ.

تۇلپاردىڭ تۇقىمىنان تۋساڭ انىق،

كورگەندە-اق تۇياعىمدى كىسىنەرسىڭ!..

جۇرت بەكەر ماقتايدى.

بۇلبۇل مەن قىرعي دەگەن لاعنەتتى،

ال ۇزاق ولاردان الدەقايدا قابىلەتتى.

ءدۇز دەگەنمەن ءوزىمىز عوي،

ىمداساق، ىلپ ەتكىزكدى وتىرىك مالىمەتتى.

مەن سو جاعىن باعالايىم،

ال مامامنىڭ رۋى الا قارعا،

ۇزاققا ءۇش اتادان جاماعايىن،

بۇركىتكە وسى ناعاشىم جايلى،

التى رەت جالىندىم،

بايعۇستىڭ باسقا ۇيادان باعى اشىلمايدى.

-ءيا، سەن ۇزاقتى بۇرىننان كوزدەپ جۇگەنسىڭ.

ءاي، قاۋقارى ءمالىم عوي،

جات-جالاعا ءسوز بوپ جۇرمەسىن، -

دەپ اناۋ تارتىندى.

ءبىراق، ساۋىسقاننىڭ ساۋداسى بارىنەن ارتىلدى.

سۋبۇركىتتىڭ كوزى جەتپەي

تۇرعاندا، كوپپشاعىمعا،

ۇزاقتى ماقتاعان مانەزدەمەگە،

توعىسايدىڭ تۇياعىن ءتوندىردى.

قارشىعانىڭ جوق شاعىندا،

كۇشىگەندى كوندىردى.

قىسقاسى، بۇلبۇل ۇشقان بۇتاققا،

كوكمويىن ۇزاقتى قوندىردى.

سوسىن سۋبۇركىتكە بارىپ،

قىران قۇستى قولدايتىنداي،

ءبىرتالاي ىسكە كوڭىلى تولمايتىنداي،

سايقال عانا شىقىلىقتادى.

قىسىلعان راي تانىتىپ،

كوزى شىلعي وتىرىك جىپىلىقتادى

وسىنشاما قازاقتىڭ اسىل ءسوزىن جۇرەگىمەن سەزىنىپ، ورىندى جەرگە قولدانىپ، زامان شىندىعىن تولعانىپ جازعان شىنشىل اقىنعا اللانىڭ راقىمى پايعامبارىمىزدىڭ (س. ع. س) شاپاعاتى بولعاي.

اۆتورى ايگۇل ءىسىماقوۆا

«ادەبيەت پورتالى»