ديدار امانتاي. «باقىتسىز جامال» - رومان با، پوۆەست پە؟
«قازاقتا بۇرىن رومان جوق ەدى. ءبىزدىڭ ارامىزدا قازاقشا ءبىرىنشى رومان جازىپ شىعارعان
ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ بولدى.» - احمەت بايتۇرسىنوۆ
باس قاھارمان تاعدىرى سول كەزدەگى الەۋمەتتىك ورتا، قوعام تانىم-تۇسىنىگى شەڭبەرىندە ءورىلىپ وتىرادى. باسىندا باقىتىن تاپقاندا، شىعارما اتاۋى جاڭساق قويىلعان شىعار دەگەن وي دا كەلەدى. ءبىراق، ۋاقيعا دامۋى ءبىزدى باسقا جاقتارعا، كۇتپەگەن جاعدايلارعا بۇرىپ اكەتەدى.
قازاق اراسىندا تارتىس تۋدىرعان «حۇسۋسا ءجاديد»، «ۇسىل جاديد» ءتارتىبى دە ءسوز بولادى. ءىلىم-بىلىمگە سۇيرەگەن كوزقاراس الاش تاعدىرىنا وڭ اسەر ەتكەنى بەلگىلى.
رومان ون ءۇش بولىمنەن تۇرادى. توعىزىنشى تاراۋى - ۇزاق. اڭگىمە بايانى نىعىز، تەز اۋىسىپ وتىرادى، ءبىر-ەكى ساعات ىشىندە وقىپ تاستايسىز. ەسكى سوزدەر، كونە ۇعىمدار كوپ، قالامساپپەن قاراپ وتىرىپ وقىعان جاقسى. ۇناعان جەرىن ءتۇرتىپ قوياسىز. ءتىلى جاتىق، ادەبي، ناق.
«بولاتىن ماقسۇت حاسىل جول تابىلسا»، «ايتار ما جاقسى جىگىت جۇرتقا سىر فاش»؟
كورنەكى مەتافورالار دا، ءساتتى وبراز سوزدەر دە جەتكىلىكتى: «ءشارباتىن عاشىقتىقتىڭ تاتپاعاندار انت بەرىپ ايتساڭ داعى ءسىرا نانباس»، «شاھبازلار سۇيگەن ءۇشىن ىزدەنۋدەن»، «ەكى تاراپتان دا ءبىر-بىرىنە ماحاببات بايلاندى».
ەندى ادەپكە بايلانىستى. ءبىز قازاق دالاسىندا عاسىرلار بويى قاتاڭ ءتارتىپ ورناپ، قىز بالانى شەكتەن تىس تىيىپ ۇستاعانداي كورەمىز. مەنىڭشە، تۇزدە، ەركىندىكتى سۇيگەن كوشپەلى ەلدىڭ سالت-ءداستۇرى اياسىندا، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە بوستاندىق ۇستەمدىك قۇردى.
دەسەك تە، وسى ەپيزود قالاي بولادى ەكەن (؟): «لاكىن ەكەۋى وڭاشا جولىعۋعا ەشبىر رەتى بولماي ءجۇردى. دالاعا شىعىپ-كىرىپ جۇرگەندە عالي جامالعا ادەيى ءبىر جولىعۋ ءۇشىن كەلگەندىگىن سەزدىرىپ قويعاندا، جامال تۇندە عاليدىڭ قاسىنا كەلۋىن ءشۇباسىز دەپ ويلاپ قويدى. ءھام بۇل ويى دا تەرىسكە كەتپەي ءۇي ءىشى ۇيىقتاعان ۋاقىتتا ەكى جاس ءبىر توسەكتە ەدى».
بۇل جەردە قولدانىلعان لاكىن، فاش ءسوزى تۇسىنىكسىزدەۋ كورىندى. مىناداي جاقسى مەتافورا دا بار: «ولسەك شۇڭقىر ءبىر بولسىن، شىقساق - توبە»...
ايتا كەتەر جايت، روماندا ەكەۋارا قۇسني حاتتار ولەڭ تۇرىندە كەلتىرىلەدى. كەيبىر اۆتورلىق كوزقاراس تا جىر كۇيىندە جازىلىپ، ۋاقيعانى تولىقتىرىپ وتىرادى.
ءبىراق، ءفاھىم، ءحاستا، ماحبۋبا، بيحيساپ (تومەندە) سوزدەرىن ءبىرىنشى رەت كەزدەستىردىك: «جامالجان، پاراساتلۋ ەتەر ءفاھىم… زورايادى كۇننەن-كۇنگە ءبىزدىڭ ءحاستا». «عاليدان - پاقىرىڭىز جازىلدى حات ماحابباتلۋ ماحبۋبا جامال دوسقا»…
ءبىر جەرىندە: «بۇل جىگىت حاتتى سول كۇنى-اق عاليعا جەتكىزىپ بەرگەن سوڭ اشىپ وقىسا، جازىلعان ءسوز مىناۋ ەكەن: عاليجان، ءبىزدىڭ قولعا ءتيدى قاعاز، جازعانىن قابىل الدىم سىزدەي شاھباز. ماقساتقا مۋافيقلى ءسوز شىققان سوڭ، ءوڭىم بە، ءتۇسىم بە دەپ تۇردىم ءبىراز»…
ءمىرجاقىپتىڭ بولىمدەرى تاراۋ سەكىلدى نارسە، كولەم تۇرعىسىنان شىعارما - شاعىن… شامامەن، الپىس بەت. تىلگە باي، ءسوز قورى اعىل-تەگىل. تۇندە جولىعىپ، ۋاعدا بايلاسقان ءساتتى بىلاي بەينەلەيدى: «ماي جۇلدىزى، تاڭ قىسقا، اي جارىق، دۇنيە تىپ-تىنىش، جەل جوق، ھاۋا جاقسى، جاڭا قونعان جۇرت، كوكوراي شالعىن، جاپىراق گۇلدەردىڭ ءيىسى اڭقىپ، ءبىزدىڭ جاستاردى كورىپ تۇرعان جالعىز اللا، ەكىنشىسى اسپانداعى اي مەن جۇلدىز ەدى»، نەمەسە «جان-جانۋار كۇندىزدەن شارشاعان سەكىلدى تىنىعىپ، جىلقى جۋساپ، قارا مال كۇيسەپ، اندا-ساندا قوي ۇرىككەندە ۇيقىسى ساق توبەتتىڭ ماڭقىلداپ ۇرگەنى، كەمپىر-شالدىڭ ايتاقتاعان داۋىسى عانا ەستىلۋشى ەدى»، نەمەسە «بۇعان عالي دا بيحيساپ قۋانىپ، ەكەۋى ەندىگى جەكسەنبىگە وسى سايدى بەلگى قىلىپ، ۋاعدا بايلاستى»…
قوس عاشىقتىڭ ەل ورتاسىنان قاشار ءساتىن جاقسى، انىق سۋرەتتەگەن. اۆتوردىڭ سۋرەتكەر جازۋشى ەكەندىگى كورىنىپ تۇر: «جەكسەنبى كۇنى دە بولىپ، ەل جاتقان ۋاقىتتا عالي، ءجۇنىس، نۇرماش ۇشەۋى، ەرلەگەن ءبىر ات جەتەگى بار، جولىقپاقشى بولعان سايدا دايار بولعان ەدى. بۇلارعا ءار ءبىر وتكەن مينۋت سۇرلەنگەن جىلداي بولىپ: «قاشان كەلەدى، قاشان كەلەدى»، - دەپ قاراپ تۇرعاندا، بۇركەنگەن ەكى ايەل كورىندى»...
ءارى قاراي وقيعالار تەز داميدى. «ءبىر قونعاننان كەيىن عالي فاتيحوللا بايمەن اقىلداسىپ، قۇر مۇندا كەلىپ قاراپ جاتقاننىڭ ءمانىسى بولماس، «ۇلىقتان جامالدىڭ باسىنا ەرىك الالىق»- دەپ ادۆكاتقا ارىز جازدىرىپ، كرەستيانسكي ناچالىشككە جامالدى كىرگىزدى. ارىزىندا: «مەنى جەتى جاسىمدا اتام قازاق عۇرپىنشا ءبىر قازاققا مالعا ساتقان ەكەن، بۇل كۇندە كامىل جاسقا تولىپ كورسەم، كۇيەۋىم وزىمە ۇناماعاندىعى سەبەپتى ءھام مەنى اتام ىقتيارسىز بەرمەكشى بولعان سەبەپتى، ءوزىمنىڭ سۇيگەن جىگىتىممەن قاشىپ كەلدىم. ءمارحاماتشىلىق جۇزىنەن مەن مازمۇنانىڭ كوز جاسىن قۇرعاتىپ، باسىما ەرىك بەرىپ قياناتتان قورعاساڭىز ەكەن»، - دەگەن سوزدەر جازىلعان ەدى».
«بۇل ارىزدى ءىلتيفاتقا الىپ، ناچالنيك جامالدىڭ قولىنا: «كىمگە بارساڭ دا ىقتيار»، - دەگەن قاعاز بەرىپ، بولىسقا ءھام بىلايشا قاعاز شىعاردى: «جامال سارسەنباي قىزىنا ەشكىم قيانات، ءجابىر قىلماسىن! سۇيگەن كۇيەۋىنە بارۋعا وزىنە ەرىك بەرىلدى. قالىڭمال حاقىندا داۋ بولسا، ۆولوستنوي سەزگە سالارسىڭ»، - دەپ.
«بۇل كۇن وسىلاي حابارلارمەن ءوتىپ، ەكىنشى كۇندە بايجان، جيىرما جىگىت ەرتىپ، «بالەمنىڭ شاڭىراعىنا قوبىز تارتايىن»، - دەپ، سارسەنبايدىڭ اۋلىنا كەلىپ ءتۇستى»…
بايجان، جامال ايتتىرىلعان جۇماننىڭ اكەسى، دەمەك، باس قاھارمانىمىزدىڭ قايىن اتاسى، ىقپالدى جۋان اتا، بي.
«بولىستىڭ بۇل قاعازدارى ناچالنيككە تيگەن ۋاقىتتا دۇيسەبەك، سارسەنباي، نۇرماشتار دا قالاعا كەلىپ جەتىپ، عارىزلارىن كىرگىزدى. وز ىكتيارلارىمەن ءبىرىن- ءبىرى ءسۇيىپ قاشقان قىز بەن جىگىتتى ءبىز قاشىردى دەپ، قانشا مالىمىزدى بارىمتا الىپ بەرمەي، ءوزىمىزدى تاۋىپ بەرۋگە مىندەتتى قىلىپ، تاۋىپ بەرمەسەڭ ەكى ايداي تۇرمەگە بۇيىرىپ، ءۋا ءھام ۋكازنوي مولدامىز نەكە وقىدىم دەپ وتىرىك كۋالىك بەرىپ، بولىس-بيلەر ءھام بايلار ءبىرىڭعاي بولىپ قيانات ەتىپ تۇر. بىرنەشە مارتە بارعاندا بيلىكتەن كوپيا دا بەرمەدى، دەپ، نەندەي بولعان ۋاقيعانى بايان ەتتى. ناچالنيك بۇلاردىڭ عارىزىن ءىلتيپاتقا الىپ، بولىستان جاۋاپ سۇراعان قاعاز جىبەردى»…
روماندا عاليدىڭ ناۋقاستان دۇنيە سالۋى توسىن، شىعارما جەلىسىندە بۇل تۋرالى ەمەۋرىن دە جوق ەدى. ءبىراق، اۆتور كەيىپكەرلەرىنىڭ قۋانىشتى كۇندەرىنە بۇلت قاپتاتىپ، قارا اسپان توندىرەدى. ەشقانداي جاساندىلىق جوق، تۋرا ومىردەگىدەي، اجال كۇتپەگەن جەردەن كەلەدى، عاليدى اياقاستىنان الىپ كەتەدى. جامال جىلاپ جالعىز قالادى. قازا جايلى قارالى حاباردى قىردا جاتقان تۋعان-تۋىستارىنا جەتكىزەدى.
جاعداي وزگەرەدى. باقىتسىز جامال قايتا جۇمانعا تابىس ەتىلەدى.
«بۇلار ءۇش كۇن قونىپ، قايتاتىن كۇنى عاليدىڭ زيراتىنا دۇعا قىلماقشى بولىپ كەلگەن ەدى. مولدا قۇران وقىپ بولعان سوڭ، جامال عاليدىڭ قابىرىنىڭ باسىن قۇشاقتاپ وتىرىپ، كوزىنەن جاس اعىزىپ سويلەدى: عالي! عالي! باقىتسىز جامالىڭ قاسىڭا كەلىپ تۇر، اللا تاعالا ماعان سەنىڭ قابىرىڭدى كورسەتكەنشە، مەنى العانى جاقسى بولاتىن ەدى، ءبىراق بۇيرىقسىز جان شىقپايدى ەكەن. دۇنيەدە بىرگە راقات عۇمىر وتكەرەمىن، عالي تۇرعاندا ەش جامانعا قور بولمايمىن دەگەنىم تاكاپپارلىق ەكەن»…
ءبىز كۋرسيۆپەن بەلگىلەگەن ءسوز - كەرەمەت ءسوز! تاكاپپارلىقتىڭ مۇنداي ءتۇرى بولاتىنىن بىلمەپپىز. پەندە ارمانداعاندا، اۋزىنا قۇدايدى الماسا، ول دا اسىلىق ەكەن. عاجاپ ءتۇيىن.
قورلىققا شىداماعان جامال قىستىڭ كوزى قىراۋدا، قالاعا قاشىپ شىعامىن دەپ دالادا بوراندى ءتۇنى ءۇسىپ ولەدى. اۆتور ونى بىلاي كورسەتەدى: «جامال دا جان ۇشىرىپ، تۇلابويى قىزىپ بارا جاتقان سەكىلدى بولىپ، ۇستىندەگى كيىمدەرىن ءار جەرگە شەشىپ لاقتىرىپ، بار داۋسىمەن: عالي، عالي، قينالدى جانىم، قايداسىڭ؟ - دەپ، اقىرعى تىرشىلىگىنىڭ مينۋتى وسى بولىپ، ءبىر ويازداي ەلگە اڭگىمە بولعان سۇلۋ جامال ماقساتىنا جەتە الماي، جاپان دالادا، دەكابردىڭ راقىمسىز بوراندى تۇنىندە جان ءتاسىلىم قىلدى»...
رومان نەسىمەن قۇندى؟ ءبىرىنشى، اۆتور قازاق رومانىن جازۋدىڭ كىلتىن تاپتى، ەكىنشى، ۇلگىسىن كورسەتتى، ءۇشىنشى رومان جانرىنىڭ ءتىلىن، فورماسىن، جازۋ مانەرىن قالىپتاستىردى.
سوناۋ 1910 -جىلدان بىزگە جەتكەن ونەگە- وسيەت وسىنداي.
«ادەبيەت پورتالى»