ءىلياس جانسۇگىروۆ ءدىني ءبىلىمدى كىمنەن العان؟
بارشاسىنىڭ دىننەن كەم دەگەندە «ءالىپتى تاياق دەپ بىلەتىندەي» ساۋاتى بار. سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ 19 جاسىندا قۇراننىڭ 13 پاراسىن جاتقا بىلگەنىن وقىعاندا دا تاڭعالماسقا شارا قالماعان ەدى.
ءاليحان بوكەيحان ۇلى، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، بەيىمبەت مايليندەردىڭ الاشقا ەرەن ەڭبەك ەتۋلەرىنىڭ دە تۇبىندە ءدىني سانانىڭ جاتقاندىعى ما دەيمىز… سەبەبى، ءدىني سانا اللانىڭ الدىندا ەسەپ بارىن ەسكە سالىپ تۇراتىن جالعىز عانا قوزعاۋشى تەتىك.
وسى سانا عانا اقىرەتىڭدە ورىپ الاتىن استىعىڭدى بۇل دۇنيەدە ەككىزەتىن.
سول ءۇشىن دە كەڭەس ۇكىمەتى اۋەلى قازاقتىڭ ءدىني ساناسىنا بالتا شاپپاق بولدى. بۇل ساناعا بۇگىندە دە قاجەتتىلىك تۋىنداپ تۇر. ءدىنسىز قوعام ازعىندىققا ءبىر تابان جاقىن تۇراتىنىن ەش ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. قازاق سول ءۇشىن بالاسىنىڭ، ەڭ قۇرىعاندا، قۇران وقىرلىق ساۋاتىن اشاتىن بولعان. ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ تە مۇنداي مەدرەسەدەن وتكەنىنەن كوبىمىزدىڭ حابارىمىز بولماۋى مۇمكىن.
ءوزىنىڭ «ءومىربايانىم» اتتى ەستەلىك جازباسىندا ءىلياس جانسۇگىروۆ بىلاي دەيدى: «جانسۇگىر… اكەم. كوزى ءتىرى. جىلى - جىلان. بيىل 71 دە. جارىم كوشپەلى، جۇقانا شارۋا. قولىندا ءبىر شارۋا بالاسى بار. ءومىر جۇزىندەگى سۇيەنگەنى سول. نامازدى «دۇرىس وقىرلىق» مۇسىلمانشاسى بار. ەسكى پىكىرلى ادام. مەنىڭ جىلىمدى «جىلقى» دەيدى. ونىسى 1894 -جىل بولادى. جازعا سالىم تۋىپپىن. ەل ىشىندە تۋعان اي، كۇنىڭدى، ساعاتىڭدى قايدان تابارسىڭ! انامدى از بىلەم، 4 جاسىمدا جەتىم قالدىم. ءشۇۋ دەگەندە ءالىپ-بيدەن اكەم ءوزى وقىتتى. يمانشارت، اپتيەكتىڭ جىك-سۇرەسىندە سۇيرەتىپ ءجۇرىپ، قۇرانعا ءتۇسىردى. مەنەن باسقا بالا وقىتقان كىسى ەمەس. تەك قىستىڭ ۇزىن تۇندەرىندە بىلتەلى شامنىڭ جارىعىندا ءبىر شىبىقتى الا وتىرىپ، مەنى تىزەگە الۋشى ەدى. وقۋدان ماقسات - «بۇ دۇنيە ءۇشىن قولىندا قوي- سەركەشىكتىڭ قاتى بولسا، و دۇنيە ءۇشىن اۋزىندا يمانى بولىپ، بەس مەزگىل نامازى بولسا» - سول ەدى…».
ءىلياس جانسۇگىروۆ ءوزىنىڭ جازباسىندا قازاق بايلارىنىڭ دا وقۋ-اعارتۋعا، حالىقتى ساۋاتتاندىرۋعا ەرەكشە دەن قويعاندىعىن دا ەرەكشە اتاپ وتەدى: «ەل ىشىندە ساۋدا - كوتەرمە كاپيتال ورىس، نوعاي، سارت ساۋداگەرلەرى ارقىلى تارادى. قالا قازاققا نەسيە بەرەتىن. جاز جيىپ الاتىن. ولاردىڭ جيداشىلارى، نەسيەشىلەرى - قازاق بولاتىن. كەيىن وسىنداي جيداشى، نەسيەشى قازاقتاردان وزدەرى ساۋدا جۇرگىزىپ، بايىپ كەتكەندەرى بولدى. وندايدىڭ ءبىرى - ماتايداعى اتاقتى مامان، تۇرىسبەك تۇقىمى. بۇلار ساۋداعا اينالىسىپتى. ەلدىڭ قويىنا، تاي- تايىنشاسىنا، ءتىپتى «قىزىل قوزىعا» اقشا ناۋا الادى. ءار اۋلىنىڭ ءار ادامىنىڭ وبوروتقا اينالدىرعان سوماسى مولايدى. قالا-قالادان دۇكەندەر اشتى. قىرعا قىدىرما شىعاردى. جەردىڭ ءتاۋىرىن يەلەنىپ، كوك توبەلى ۇيلەر سالدى. دۋان ۇلىقتارىن، وياز ءتىلماشىن قولىنا الىپ، ءبىرى بولىس، ءبىرى بي، ءبىرى «جۇرت اقساقالى» بولىپ، ەل ءىشىنىڭ بيلەۋ ءتارتىبىنىڭ تىزگىنىن قولىنا ۇستادى.
بۇلار ءارى دالاشا - باي: اۋزى دۋالى، اتالى، جۋان اۋىل. اس-سۋلى مالدى اۋىل. قارا باۋىر، قوڭسى، قۇل-قۇتان، قويشى-قولاڭشىسى كوپ بولادى. جاز جايلاۋ شىعادى. سالقىنبەل، سارىتاۋعا، مۇزبالاققا، اقتاستىعا اق جۇمىرتقاداي وردالارىن جايىپ تاستايدى. ءارى قالاشا - ساۋداگەر، بايباتشا. قالا بايلارى نە قىلسا، سونى قىلادى.
بۇلار كاپيتالمەن قازاق ورتاسىنا وزگەرىس كىرگىزگەنى سياقتى، تاربيە، سالت-سانا جونىنەن دە وزگەرىس كىرگىزدى. مەشىت سالدى. يمام ۇستادى. مەكتەپ اشتى. بالا وقىتتىردى. بۇحارا، «شارىپتەن» وقىپ شىققان قاسەن مولدا دەگەن شالا قازاق مولدا «سۇتتىگەن» دەگەن جەردەگى تۇرىسبەك اۋلىندا يمام ەكەن.
مەنى وسى قاسەنگە اكەم اكەپ بەرگەنى، جاڭىلماسام، 1910 -جىلدىڭ مولشەرى. 15-16 نىڭ بىرىندە شىعارمىن. مۇندا ءبىر اي جارىمداي-اق وقىدىم. تۇرعان ورنىم كەلىسپەي، اۋىرىپ، اۋىلعا كەتتىم. وقىعانى قۇران - «ءشاروتسالا» دەگەن ارابتىڭ ناماز جايىن ۇيرەتەتىن ءبىر كىشكەنە كىتاپشىگى ەدى. بۇلار كەيىن تاتاردىڭ ءجاديتىن ۇستاپ، ونان كەيىن قازاقتىڭ مۇعالىمدەرىن ۇستاپ، جاڭا مەكتەپ سالىپ، توڭىرەككە نەداۋىر ءبىلىم- وقۋ تاراتۋعا وشاق بولدى».
مىنە، وسىناۋ شاعىن عانا جازبا سول كەزدەگى قازاقتىڭ ءدىني احۋالىنان مول حابار بەرۋدە.