اياقتالماعان تۋىندى: سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ. «ايتىس پوەماسى»

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - «ايتىس» پوەماسى تولىق اياقتالماعان، وندا سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ قالا اقىنى مەن دالا اقىنىن ايتىستىرىپ، ەكى ورتانىڭ قايشىلىقتى جاقتارى مەن ادامعا پايدالى تۇستارىن قاتار الىپ سۋرەتتەيدى.

بار جوعى 27 جىل عانا عۇمىر كەشكەن اسا تالانتتى اقىننىڭ سوڭعى ءارى اياقتالماي قالعان، ءارقيلى پىكىرگە ۇشىراپ جۇرگەن شىعارماسىنىڭ ءبىرى - «ايتىس» پوەماسى ەدى. مۇندا ول دالا اقىنى مەن قالا اقىنىن ايتىستىرىپ، وزىنشە دالا مەن قالانىڭ ارتىقشىلىقتارى مەن قايشىلىقتارىن تالدايدى.

سۇلتانماحمۇت دالا اقىنىنىڭ ءسوزىن باسىمىراق ۇستاپ، ونىڭ سوزىمەن ەلىن- جەرىن، قازاقتىڭ تابيعاتىن، سالت- ءداستۇرىن ماقتان تۇتا جىرلايدى. قازاقتىڭ ءتىلى مەن دۇنيەتانىمىن، بيىكتىگىن سۋرەتتەيدى. دالا مەن قالا ادامىن سالىستىرىپ، قالا ادامىنىڭ قىر ادامىنداي كەڭ پەيىل ەمەستىگىن، جىكشىلدىگىن، قالانىڭ ادىلەتسىزدىگىن اشىپ كورسەتەدى.

ءسىرا، قالادا كوپ تارشىلىق، قيىنشىلىق كورگەن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ جولى ءساتتى بولماعان بولۋى كەرەك، ول دالانى باسا جىرلايدى. سونىمەن بىرگە قالا اقىنىنڭ اۋزىمەن دە قالانىڭ ونەرىن، بولاشاعىن ماقتان تۇتادى.

ايتىس پوەماسىن مانسۇقتاۋشىلار كەزىندە ونى «فەودالدىق جىر» دەپ اتاعان. «ايتىس» پوەماسىندا كوتەرىلگەن كۇرەتامىر تاقىرىپتىڭ ءبىرى -  ءتىل تاعدىرى. جالپى ءتىل ماسەلەسى -  سۇلتانماحمۇتتىڭ ازاماتتىق مۇرات- ماقساتىنىڭ نەگىزگى ۇستانىمى. ول تۋعان ءتىل تاعدىرىنا وتە قاتتى ءمان بەرۋمەن بىرگە، ونىڭ ءوز ونەر تۋىندىلارىنداعى قولدانىسىنا اسا كىرپيازدىقپەن قاراعان. اقىن انا ءتىلىن سۇيە دە بىلگەن، ول ءۇشىن كۇيە دە بىلگەن.

دالا اقىنىنىڭ اۋزىمەن ايتىلعان مىنا سوزدەر سونىڭ ناقتى كۋاسى.

«سۇيەمىن تۋعان ءتىلدى -  انام ءتىلىن،

بەسىكتە جاتقانىمدا-اق بەرگەن ءبىلىم.

شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەن مينۋتىمنەن،

قۇلاعىما سىڭىرگەن تانىس ءۇنىم» سۇلتانماحمۇتتىڭ «اداسقان ءومىر»، «كەدەي» پوەمالارى مونولوگقا قۇرىلعان بولسا، «تانىستىرۋ» مەن «ايتىس» ديالوگ تۇرىندە جازىلعان. اقىننىڭ مونولوگ، ديالوگ تۇرىندەگى تۋىندىلارى سول كەزدەگى ادەبيەتتەگى ۇلكەن شىعارماشىلىق جاڭالىق بولدى. ولار فيلوسوفيالىق ماسەلەلەردى سۋرەتتەيتىن، زاماننىڭ ءتۇيىندى پروبلەمالارىن قوزعايتىن، تەرەڭ پىكىرلى، جاڭا مازمۇندى ليريكالىق- فيلوسوفيالىق شىعارمالار.

سونىمەن قاتار ولار اقىننىڭ قوعام، تابيعات ومىرىنەن تۇيگەنى، العان اسەرى، ىشكى دۇنيەسى، جۇرەگىنىڭ سىعىندىسى. سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ ليريكالىق- فيلوسوفيالىق پوەمالارى وسىلاي تۋعان دەۋگە بولادى. قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتىندە سۇلتانماحمۇتتان بۇرىن، ول ءومىر سۇرگەن كەزەڭدە مۇنداي پوەمالار بولا قويعان جوق ەدى.

«ايتىس» پوەماسىنىڭ اياقتالماۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى اقىننىڭ قۇرت اۋرۋمەن بايلانىستى. سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ ءومىر جولىنا كوز جۇگىرتسەك اقىن 1917 -جىلى سەمەيدە الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ ورناۋىنا ات سالىسقان. «الاش ۇرانىن» جاريالاعان. ءبىراق اۋرۋى اسقىنىپ كەتكەندىكتەن وقۋدى دا، جۇمىستى دا تاستاپ، 1918 -جىلى ساۋىردە ەلىنە ءبىرجولا ورالعان ەكەن. مىنە، سودان كەيىن ءوزى عاشىق بولعان، م- عا دەپ ولەڭ ارناعان ماليكە سۇلۋعا ۇيلەنبەك نيەتى بولعان. سۇلتانماحمۇت پەن ماليكەنىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن سەزىمدەرى تۋرالى قوس عاشىقتىڭ كوزىن كورگەن ناعيما (ماليكەنىڭ ءسىڭلىسى) مۇقتار قىزىنىڭ دا ەستەلىگى بار. وندا بىلاي دەلىنگەن: «سۇلتانماحمۇتتى تاعى ءبىر جاقسى ءبىلۋ سەبەبىم -  1919 -جىلدىڭ جاز سالىمىندا شوقاڭ مەنىڭ اپام ماليكەگە قۇدا ءتۇستى -  سۇلتانماحمۇتقا ايتتىردى. قالىڭعا ءتورت-بەس قارانىڭ رەتىن بەردى...

سۇلتانماحمۇت قاتاڭ جاتقاندا دا ءجيى باراتىن مەن بولدىم. ونى جەرلەگەندە باسى- قاسىندا ءجۇردىم. تەك قالىڭدىق اتالعان اپام عانا جەرلەۋگە جۇرت كوزىنەن يمەنىپ، قاتىسا المادى. سۇلتانماحمۇت جيىرما سەگىزگە قاراپ تۇرعاندا وكپە اۋرۋىنان دۇنيە سالدى».

قورىتا ايتقاندا، اقىننىڭ «ايتىس» پوەماسى ناعىز پسيحولوگيالىق، ۇلتتىق شىعارما. ناعىز پوەزيا اۋەلى حالقىنا، ۇلتىنا، سول ارقىلى ادامزاتقا قىزمەت ەتۋى كەرەك. سەبەبى ول ادامزاتتى سۇيۋگە، بولاشاققا سەنۋگە ۇيرەتەدى. مۇندا دا ادال، شىنشىل، ىزدەنىمپاز، درامالىق شيەلىنىسكە تولى، قۋانىش-قايعىسى ارالاس اقىن تاعدىرى سۋرەتتەلگەن. «ايتىس» پوەماسى وسىنىسىمەن دە اياقتالىپ تۇر دەۋگە بولادى. 

Massaget.kz