بالاڭىز ەرەكشە قابىلەتتى بولسا

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - وتباسىندا بالانىڭ پايدا بولۋى - عاجاپ دۇنيە، ال «عاجاپ» بالانىڭ پايدا بولۋى (نەمىس تىلىنەن «ۆۋندەركيند» ءسوزى ءدال وسىلاي اۋدارىلادى) اتا-انا ءۇشىن سىناق بولىپ وتىر.

ويتكەنى بالانىڭ ەرەكشە قابىلەتىنەن اتا-انا ۇنەمى تاڭقالىستا جۇرەدى. العاشقىدا جاس ءوسپىرىمنىڭ قىزىقتى قىلىقتارى مەن دامۋىنداعى ەرەكشەلىكتەر قۋانتاتىن بولسا، كەيىنىرەك، «ۋاقىت وتە قالاي بولار ەكەن؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىنداۋى مۇمكىن.

ءداستۇرلى تاربيە كورگەن ەرەسەكتەرگە مۇنداي عاجاپ بالانىڭ ءتىلىن تابۋ قيىنعا سوقپاق. «گەنيي» بالانى قالاي انىقتاۋعا بولادى؟ «ەرەكشە» بالانى تاربيەلەۋدە قالاي قاتە جىبەرمەۋ كەرەك؟

دانىشپاندىلىقتىڭ بەلگىلەرى

عىلىمنىڭ الدەقايدا ىلگەرىلەگەنىنە قاراماستان، دانىشپاندىلىقتىڭ قىر- سىرى ءالى كۇنگە دەيىن انىقتالماي وتىر. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ءومىر سۇرگەن دانىشپانداردىڭ ەسىمى بەلگىلى. سوندىقتان تانىلعان دانىشپان 50 ميلليون ادامعا ءبىر تۋادى دەپ ايتساق بولادى، ال تانىلماعاندارى قانشاما؟ الايدا مۇندا دا گەنەتيك ماماندار ناقتى جاۋاپ بەرۋدە: بەلگىلى گەنەتيك حاردي- ۆاينبەرگتىڭ مالىمەتىنشە، ءاربىر دۇنيەگە كەلگەن 100000 ءسابي دانىشپان بولىپ تۋىلادى. سوندا بۇل بالالار قايدا؟ قالايشا «دانىشپاندىلىقتى» انىقتاپ، ءارى قاراي دامىتۋعا بولادى؟ كەڭەستىك گەنەتيك ۆ. پ. ەفرويمسوننىڭ پىكىرىنشە، دانىشپاندىلىقتىڭ فيزيولوگيالىق بەلگىلەرى بار كورىنەدى:

1. كەڭ ماڭداي. يا، ماڭداي ۇلكەن بولعان سايىن، ادام اقىلدىراق بولادى.

2. گيپەرۋريكەميا. ياعني قانداعى نەسەپ قىشقىلىنىڭ جوعارى بولۋى. نەسەپ قىشقىلى - حيميالىق قۇرامىنا كوفەين نەمەسە تەوبرومينمەن تەڭ كەلەدى، ميدىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرادى. ەگەر ادام سەرگۋ ءۇشىن كوفە نەمەسە ءشاي ىشەتىن بولسا، دانىشپان ۇنەمى سەرگەك جۇرەدى.

3. مارفان سيندرومى. بويى ۇزىن، ارىق، قول-اياعى ۇزىن ادامدار. ادەتتە ولاردىڭ جۇرەگىندە اقاۋ بولادى جانە قان قۇرامىندا ادرەنالين مولشەرى شامادان تىس كەلەدى.

4. سيكلوتيميا. كوڭىل-كۇيدىڭ كۇرت وزگەرىسىمەن سيپاتتالاتىن پسيحيكالىق اۋىتقۋشىلىق.

5. مورريس سيندرومى. بۇل پاتولوگيا جىنىستىق دامۋدىڭ اۋىتقۋشىلىعىمەن سيپاتتالادى.

اتالعان گەنەتيكالىق ەرەكشەلىكتەر مەن دانىشپاندىلىقتىڭ بايلانىسى %100 ەمەس. دجوناتان سۆيفت: «الەمدە شىنايى دانىشپان دۇنيەگە كەلگەندە، بارلىق اقىماقتار وعان قارسى تۇرادى،» دەگەن ەكەن. راسىمەن، ۆۋندەركيند بالالار ءوز قۇرداستارىنان وقشاۋلانىپ تۇرادى. سونداقتان، ەرەكشە بالالار ەرەسەكتەرمەن ارالاسقاندى ۇناتىپ، ناقتى سۇراق قويىپ ولارعا تياناقتى جاۋاپ العاندى جاقسى كورەدى.

ۆۋندەركيند كىشكەنتايىنان بىلمەككە قۇمار، ءارى ەستە ساقتاۋ قابىلەتىمەن ەرەكشەلەنەدى. وعان مىسالدار دا كوپ، ماسەلەن، مىسىرلىق بالا سايەد مۋستافا شەريف جارتى جىلدا قۇراننىڭ بارلىق سۇرەلەرىن جاتتاپ العان. قاراپايىم ءدىن مەكتەبىنىڭ ستۋدەنتىنە بۇل ماقساتقا جەتۋى ءۇشىن 8 -جىل كەرەك. مۇنداي مىسالدار وتە كوپ. دانىشپان بالالاردىڭ قىزىعۋشىلىقتارى وتە كەڭ. سول سەبەپتى اتا- اناعا شىدامدىلىق تانىتىپ، جەكە ءبىلىم دەڭگەيىن جوعارىلاتۋعا تۋرا كەلەدى. نەگىزى، بالاڭىزدىڭ سىزدەن اقىلدى بولعانىنا كونۋ كەرەك. كىشكەنتاي دانىشپاندى تىڭداي ءبىلۋ، ونىڭ مازالاعان سۇراقتارىنا جاۋاپ تابۋىنا كومەكتەسۋ ماڭىزدى.

بالانىڭ ەرەكشە قابىلەتتەرىن قالاي دامىتۋعا بولادى؟

كىشكەنتاي ۆۋندەركيندتەردىڭ جوعالۋ فەنومەنىنىڭ سەبەبى نەدە؟ عالىمدار بارلىق ماسەلە بالانىڭ پسيحوسوماتيكالىق قۇرىلىسىندا نەمەسە اتا- انانىڭ تاربيەلەۋدەگى قاتەلىكتەرىندە دەيدى. وسىلايشا، قويىلعان تالاپتاردى وڭايلىقپەن شەشەتىن بالا، ەرەسەك كەزدە قيىنشىلىقتارعا توتەپ بەرە المايدى. كوپتەگەن دانىشپاندارعا تۇرمىستىق نەمەسە الەۋمەتتىك بەيقامدىلىق ءتان، بۇل ءوز كەزەگىندە ولاردى كوپتەگەن كۇندەلىكتى تىرلىك ماسەلەلەرىندە دارمەنسىز ەتەدى. ودان بولەك، مۇنداي بالالار كوپتەگەن سوماتيكالىق دەرتتەردەن زارداپ شەگەدى. تابيعات شامادان تىس كوپ اقىل بەرگەنىمەن، كوپ جاعدايدا فيزيكالىق دەنساۋلىعىندا كەمشىلىكتەر بولۋى مۇمكىن. وعان قوسا اتا-انانىڭ جىبەرەتىن قاتەلىكتەرى تاعى بار:

- ەرەكشە دارىننىڭ دامۋىنا عانا دەن قويۋ. ياعني، بالانىڭ وزگە دە قابىلەتىنە نازار اۋدارماۋ - ۇلكەن قاتە. ماسەلەن، بالاڭىزدىڭ ءسىز ويلاعانداي شاحماتيست بولار-بولماسى بەلگىسىز، ال بىرنەشە ءتىل ءبىلۋ نەمەسە كىتاپ وقۋ ەشكىمگە ارتىق ەتپەيدى.

- فيزيكالىق دەنساۋلىقتى ىسىرىپ، ينتەللەكتۋالدى دامۋدى كوزدەۋ. ادەتتە، شامادان تىس اقىلدى بالالاردىڭ فيزيكالىق جاتتىعۋلار مەن سپورتقا ىنتاسى بولمايدى. سول سەبەپتى بالانىڭ سپورتقا دەگەن ماحابباتىن وياتۋ ءۇشىن اتا-اناعا تىرىسىپ باعۋ كەرەك.

- كىشكەنتاي دانىشپاندى قۇرداستارىنان وقشاۋلاۋ. بۇل ناعىز وزەكتى ماسەلە: ءبىر جاعىنان بالا وزدىگىنەن قۇرداستارىنىڭ ورتاسىندا بولعىسى كەلمەسە، ەكىنشى جاعىنان، ماماندار بالانى ءوز جاسىنان الدەقايدا ۇلكەن بالالاردىڭ ورتاسىنا ەنگىزبەۋدى سۇرايدى. ولاردىڭ پايىمداۋىنشا، ەرەسەك بالالار ونىڭ ينتەللەكتۋالدى قابىلەتىنە قاراماستان، ءوز ورتاسىنا قابىلداي المايدى. مۇنداي كەزدە بالانى دارىندى بالالارعا ارنالعان مەكتەپكە بەرگەن دۇرىس.

- بالاعا شامادان تىس قامقورلىق جاساۋ. كەي اتا-انا بالانىڭ تالانتىن دامىتۋعا زەر سالادى دا، قاراپايىم تۇرمىستىق داعدىلاردى ۇمىتىپ كەتەدى. تاجىريبەدە، اقىلگوي دانىشپان بالانىڭ قاراپايىم اياق كيىم باۋىن بايلاي الماۋى كەزدەسەدى.

- كىشكەنتاي كەمەڭگەردى تانىمال قىلۋعا تىرىسۋ. ماسەلەن، قاراپايىم كورشىلەر نەمەسە ارىپتەستەرگە ارنالعان كورسەتىلىمدەردەن باستاپ تەلەۆيزيالىق تۇسىرىلىمدەرگە دەيىن جەتەدى. ءبىر قاراعاندا ەش ابەستىگى جوق ارەكەت بالانى «جۇلدىز اۋرۋىنا» شالدىقتىرۋى مۇمكىن.

الايدا كىشكەنتاي دانىشپاننىڭ تاعدىرى قانداي بولسا دا، ەلدەن ەرەك ويلاي ءبىلۋ ەشبىر ادامعا كەدەرگى كەلتىرگەن ەمەس. ال بۇل قابىلەتتى دامىتىپ وتىرۋ قاجەت. بۇل تۇستا اقىن- جازۋشى ۆالەنتين ءدوميلدىڭ «ۆۋندەركيندتەن دانىشپان جاسايمىن دەپ، ىشىندەگى بالاعا زيان كەلتىرمەڭىز» - دەگەن سوزدەرى باستى نازاردا بولسىن.

bilimland.kz