جۋالىداعى «شاقپاق اۋليە» ۇڭگىرىنىڭ سىرى نەدە؟

تاراز. قازاقپارات - جامبىل وبلىسى جۋالى اۋدانىنداعى «شاقپاق اۋليە» ۇڭگىرى تۋرالى ەل اۋزىندا تاراعان ءتۇرلى اڭىزدار بار. بۇگىندە مۇندا كەلىپ ءتاۋ ەتىپ، تابيعاتتىڭ تاڭعاجايىپ جاراتىلىسىن تاماشالاۋشىلار از ەمەس.

جەر ءجانناتى اتانعان جۋالى اۋدانىڭدا قاسيەتتى مەكەن سانالاتىن، تابيعاتتىڭ تىلسىم سىرى تۇنعان ايرىقشا ورىندار از ەمەس. رۋحاني جاڭعىرۋ باعدارلاماسى اياسىندا قازاقستاننىڭ سوكرالدى گەوگرافياسى كارتاسىنا اتالعان اۋداننان بىرنەشە نىسان ەنگەن دەسەك، سونىڭ ءبىرى - وسى «شاقپاق اۋليە» ۇڭگىرى.

بۇل ۇڭگىر شاقپاقاتا ەلدىمەكەنىنىڭ وڭتۇستىگىنە قاراي600 مەتردەي جەردە، شاقپاق قالاشىعىنىڭ شىعىس بەتكەيىندە، شوعىر تاۋ جىنىستارىندا ورنالاسقان. تەرەڭدىگى 5,5 - 6, بيىكتىگى 2,5 مەتردەي بولادى. وسى ايماقتاعى جۇرت ونى «شاقپاق اۋليە» اتاپ، ول جەرگە بارىپ زيارات ەتەدى. وندا ەلىمىزدىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىنەن دەرتىنە شيپا ىزدەپ، كيە تۇتىپ، قىزىقتاپ كەلەتىندەردە دە بارشىلىق. كەلگەندەر ۇڭگىر الدىنداعى شەتىككە ىرىم ەتىپ شۇبەرەك بايلاپ بارىپ، ىشكە ەنەدى. اۋليەنىڭ باسىنا كۇتىم جاساپ وتىراتىن شىراقشىسى بار. شاقپاق اتا اۋليە جەرىنەن 200 مەتردەي جەردە بۇيىرىنەن بۇلكىلدەي قايناپ شىعاتىن باستاۋ بار. حالىق ونى «شاقپاق اتا اۋليەنىڭ باستاۋى» دەپ قۇرمەت كورسەتەدى، سۋىن ەمگە پايدالانادى.

ەل ىشىندە، شاقپاق اۋليەگە بايلانىستى ءارتۇرلى اڭىز اڭگىمەلەر ايتىلادى. سونىڭ بىرىندە شاقپاق اۋليە شاق جانە پاق دەگەن ەگىز كىسى ەكەن. وسى جەردە ولاردى قاراقشىلار ءولتىرىپ كەتىپتى. ولاردىڭ ءارۋاقتارى تۇيە بولىپ، تازى بولىپ وسى ماڭدا جۇرەدى ەكەن دەلىنەدى.

 تاعى ءبىر دەرەكتەردە شاقپاق اۋليە ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ شاكىرتى بولعان دەسەدى. ول قاشقاريادان شىعىپ بۇحارا، سامارقاند جەرىنەن ءوتىپ، وسى وڭىرگە كەلگەندە قايتىس بولىپتى. ونىڭ جەرلەنگەن جەرى تاڭىرلىك نانىمعا بايلانىستى «اۋليە» اتالىپ كەتكەن. تاريحشى ادىلبەك بايباتشا: «ب. د. د زاماننىڭ سوڭىندا ءومىر سۇرگەن شاقپاق اۋليە مەكەندەگەن جەر شاقپاق اتا بولدى» ، - دەپ جازادى ءوز زەرتتەۋلەرىندە.

 ال، جازۋشى، ءتىل مامانى س. دۇيسەباي ۇلىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا «شاقپاق» ءسوزى قازاقتىڭ ارحايزم سوزىنە جاتادى. شاقپاق ءسوز تىركەسى «بيىك» ، «شوقتىقتى» دەگەندى بىلدىرەدى. بۇرىنعى ات باپتاۋشى سىنشىلار «اتتىڭ ءۇش شاقپاعى بولادى» - دەيدى ەكەن؛ باسى، شوقتىعى، ساۋىرى.

 وسى بەلگىلەرىنە قاراپ اتتىڭ جۇيرىكتىگىن بولجاعان دەپ تۇسىندىرەدى. دەمەك، «شاقپاق» ءسوزى سول جەردىڭ باسقا جەرلەرگە قاراعاندا بيىك ەكەندىگىن، بيىككە ورنالاسقاندىعى تۋرالى مالىمەت بەرىپ تۇر دەپ بولجام جاساۋعا بولادى.

ىرگەدەگى اۋىل تۇرعىندارى «شاقپاق اۋليە» ۇڭگىرى ماڭىنداعى بارلىق تاستاردىڭ ءوز اتتارى بار ەكەندىگىن ايتادى. ونداعى تاستاردى پىشىنىنە قاراي «جىگىت پەن قىز» ، «ارىستان تاس» ، «باسىن كەسكەن ادام» ، «ءتورت بۋرا» ، «ەكى باستى ايداھار» ، «بۇركىت اۋليە» ، «قۇماي تازى» تاعى باسقا دەپ اتاپ كەتكەن. راسىندا دا تاستار ەرەكشە ءبىر مۇسىندەر مەن كەسكىندەر سەكىلدى كوزدى اربايدى. ولارعا قاراپ تابيعاتتىڭ تىلسىم جاراتىلىسىنا قايران قالارىڭ داۋسىز.

 

«شاقپاق اۋليە ۇڭگىرىنىڭ توڭىرەگىندەگى تاستاردا اپپاق، ءبىر- بىرىنە ۇرعىلاسا وت شىعاتىن شاقپاق تاستارى كوپ. بۇرىنعى كەزدە وسى تاستاردىڭ ورتاسىنا ماقتا قويىپ ۇرعىلاۋ ارقىلى وت تۇتاتقان ەكەن. كەزىندە شىڭعىس حان وتىراردى جاۋلاۋعا اتتانعاندا وسىندا كەلىپ سايات قۇرعان دەسەدى. سوندا قاعان اسكەرى وسىنداعى شاقپاق تاستارىن وتتىق رەتىندە قورجىندارىنا كەرەگىنشە جيناپ الىپتى. بۇل تۋرالى ليەۆ. گۋميلەيەۆتىڭ دەرەكتەرىندە كەزدەسەدى» ، - دەيدى ولكەتانۋشى داۋلەتجان بايداليەۆ.

 بۇل ايماقتا «شاقپاق» سوزىنە قاتىستى كوپتەگەن اتاۋلار بار. ولار: «شاقپاق اسۋى» ، «شاقپاق تەمىر جول بەكەتى» ، «شاقپاق وزەنى» ، «شاقپاق اتا اۋىلى» ، «شاقپاق قالاشىعى» ، «شاقپاق اۋليە ۇڭگىرى» ، «شاقپاق جەلى» ، «شاقپاق قۇستارعا ساقينا سالۋ ورتالىعى» . ارينە، بۇل اتاۋلار عالىمداردىڭ قىزىعۋشىلىعىن كۇننەن- كۇنگە ارتتىرا تۇسۋدە. ويتكەنى بۇل اتالعان اتاۋلاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ءوز ەرەكشەلىكتەرى، ءوز تاريحى، وزدەرىنە ءتان قاسيەتتەرى جەتەرلىك.

 ەندەشە، شاقپاق ءوڭىرى ءتۋريزمدى دامىتۋ ءۇشىن جاعىمدى جاعدايلار تۋعىزا الاتىن ايماق بولىپ تابىلادى دەسەك ارتىق ايتپايمىز. تابيعاتىنىڭ كوركەمدىگى، ەكولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى، جەرىنىڭ شۇرايلىلىعى، تازا اۋاسى، ءمولدىر، تۇنىق سۋى، مۇنار تاۋلارى، كەڭ دالاسى ءتۋريزمدى دامىتۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن تابيعات ەڭ ءبىر قاجەتتى رەسۋرستار بولىپ تابىلادى. اسىرەسە ءتۋريزمنىڭ تانىمدىق، ەكولوگيالىق، ەكزوتيكالىق تۇرلەرىن دامىتۋعا كوپتەگەن مۇمكىنشىلىكتەر بار.