قاسىم- جومارت توقايەۆ جوشى حاننىڭ ەسىمىن ۇلىقتاۋ قاجەت دەپ نەگە ايتتى
مەملەكەت باسشىسى بۇل ماسەلەنى نەگە كوتەرىپ وتىر، جوشى حاننىڭ تاريحتا الار ورنى قانداي؟ وسى تۋراسىندا قازاقپارات ءتىلشىسى مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، تاريحشى، ساياساتتانۋشى بۇركىتباي اياعانمەن تىلدەسكەن ەدى.
«بۇل وتە ريەۆوليۋتسيالىق ماڭىزداعى اڭگىمە. بىرىنشىدەن، وسى كۇنگە دەيىن التىن وردا تاريحى كەرەعار پىكىردە وركەنيەتكە كىرمەگەن جابايىلاردىڭ مەملەكەتى رەتىندە كورسەتىلىپ كەلدى. ال، شىن مانىندە التىن وردا رۋس، فرانسۋزدار تاريحى سىندى ادامزات وركەنيەتىندەگى ماڭىزدى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. ەكىنشىدەن، التىن وردانى موڭعولداردىڭ مەملەكەتى دەيتىن قاتە پىكىر بار. بۇل تۇركىلەردىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاق، تاتار، نوعاي، وزبەك سىندى حالىقتاردىڭ قۇرعان مەملەكەتى بولاتىن. باسقا حالىقتار ءوز مەملەكەتىن ايتىپ وتىرعاندا نەگە التىن وردادان قاشۋىمىز كەرەك؟ التىن وردا، اق وردا، قازاق حاندىعى ءبىر- بىرىنە جالعاسىپ جاتىر» ، - دەيدى تاريحشى.
ونىڭ ايتۋىنشا، التىن وردا مەملەكەتىنىڭ مۇراگەرى رەتىندە جوشى حاننىڭ كەسەنەسىن اباتتاندىرۋ - ءبىزدىڭ ادامي جانە عىلىمي پارىزىمىز.
« ۇلىتاۋداعى كەسەنەنىڭ جوشىعا تيەسىلى ەكەنى كۇمانسىز. سول تۇجىرىمعا توقتاۋىمىز كەرەك. سەبەبى، التىن وردا حاندارى ورىس حان، ونىڭ شىن ەسىمى اقنياز، شايبانيدتەر، ءابىلقايىر، جانىبەك پەن كەرەي جوشى حاننىڭ باسىنا بارىپ تۇرعان. وندا وردا بازار دەگەن قالا بولعان. ءامىر تەمىر ەۋروپاعا جورىققا شىققاندا ۇلىتاۋدان وتەدى، جازبالاردا سول كەسەنە تۋرالى ايتىلادى. ورتا عاسىرداعى ەۋروپالىق ساياحاتشىلاردىڭ جازبالارىندا، پارسى- شاعاتاي تىلىندەگى ەڭبەكتەردە ۇلى حاننىڭ كەسەنەسى دەپ كورسەتىلگەن. ولار تەكتەن- تەك بارماعان شىعار. قالاي دەگەنىمەن، جوشىنىڭ اڭ اۋلاپ جۇرگەندە مەرتىگىپ، قازاق دالاسىندا جەرلەنگەنى راس. ءدال سول جەردە بولماسا دا، سول ماڭايدا جاتۋى مۇمكىن» ، - دەدى ب. اياعان.
شىڭعىس حاننىڭ ۇلىستارىن بورتەدەن تۋعان ءتورت ۇلىنا ءبولىپ بەرگەنى تاريحتا بەلگىلى. ولاردىڭ بىرەۋى موڭعوليادا قالدى، بىرەۋلەرى يران مەن ازەربايجاندى باسقاردى. ال جوشى قازاق دالاسىن باسقاردى.
«جوشى حاننىڭ بالالارى كوپ بولعان. باتۋ، وردا ەجەن، توقاي تەمىردەن قازاق حاندارى جانىبەك پەن كەرەي تارايدى. مەن قازىر ۇلىتاۋدان سىعاناق پەن تۇركىستانعا كەلدىم. مەنىڭ ماقساتىم التىن وردا، اق وردا، قازاق حاندىعىنا قاتىستى ماتەريالدار جيناۋ ەدى. قىزىلوردا وبلىسىنداعى سىعاناقتىڭ جانىندا كوك كەسەنە دەگەن زيرات بار. جوشىنىڭ ۇرپاقتارى جاتىر. ودان بولەك، تورە تۇقىمدارى تۇركىستاندا، كوكشەتاۋداعى سىرىمبەتتە جاتىر، جانىبەك حاننىڭ ۇلى قاسىم حان اتىراۋداعى سارايشىقتا دامىلداعان» ، - دەپ اتاپ ءوتتى ول.
سونىمەن بىرگە، عالىم كەسەنەدەگى سۇيەككە گەنەتيكالىق تالداۋ جۇرگىزۋدى ۇسىندى.
«قازىر پوپۋلياتسيالىق گەنەتيكا سالاسى دامىپ جاتىر. بىزدە ونىمەن جاقسىلىق ءسابيتوۆ دەگەن عالىم، ورازاق يسماعۇلوۆ دەگەن اكادەميك اينالىسىپ ءجۇر. ءتىپتى مىسىرداعى پەرعاۋىنداردىڭ سۇيەگىن انىقتاپ جاتقاندا، جوشى حان بەرىرەكتە ءومىر سۇرگەن ادام. قازاقستاندا تورە تۇقىمدارى جەتكىلىكتى، ابىلايدىڭ ۇرپاقتارى، شوتا امان ءۋاليحانوۆتار بار. گەنەتيكالىق ساراپتاما جاساپ، كەسەنەدەگى سۇيەكتىڭ كىمدىكى ەكەنىن انىقتاۋعا بولادى. تاريحشى عالىمداردى كوپتەگەن جاڭالىق كۇتىپ تۇر دەپ ويلايمىن» ، - دەدى ب. اياعان.
سپيكەر جوشى حان كەسەنەسىنىڭ مۇشكىل حالدە تۇرعانىن جاسىرمادى.
«جوشى حاننىڭ كەسەنەسى تەمىرمەن عانا قورشالعان. ماڭايىندا جەرگىلىكتى تۇرعىندار زيرات كوتەرىپ جاتىر. ول ۇلكەن قىلمىس. پرەزيدەنتتىڭ تۋريستىك ورتالىعى تۋرالى تاپسىرماسى وتە ورىندى. ايتۋعا ۇيات، وسى كۇنگە دەيىن جوشى حان مەن الاشا حان كەسەنەسىنە جول جوق. ۇلىتاۋ اۋدانىنان جوشى حانعا جەتۋ ءۇشىن شامامەن 15 شاقىرىم مي دالامەن ءجۇرۋ كەرەك. ءبىز ەگەر جوشى حان كەسەنەسىن كوتەرسەك، توقتايتىن قوناق ءۇي، مۋزەي اشساق، قازاقستان عنا ەمەس، ورتا ازيا، تۇركى ەلدەرى، ءتىپتى الەم حالقى جينالاتىن جەر بولار ەدى. ادامزات تاريحىندا ناپولەون سىندى يمپەراتورلارعا قاراعاندا شىڭعىس حان مەن جوشى حاننىڭ ەڭبەگى وراسان. بۇل - الەمگە تاراعان برەند. سوندىقتان، جوشى حان كەسەنەسى الەمدىك دەڭگەيدەگى ورتالىق بولا الادى» ، - دەدى بۇركىتباي اياعان.
ايتا كەتەيىك، جوشى حان (1187- 1227) - شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى، التىن وردا حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى. جوشى الدىمەن كوپتەگەن باسقىنشىلىق اسكەري جورىقتارعا قاتىسقان اسا ءىرى اسكەري باسشى رەتىندە تانىلادى. ول شىڭعىس اسكەرلەرىنىڭ جورىقتارىنا بەلسەنە ارالاستى. 1206 -جىلى شىڭعىس حان كەرەي، نايمان، مەركىت تاعى دا باسقا تايپالاردى ءبىر ورتالىققا بىرىكتىرگەننەن كەيىن، جوشى اكەسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا جاساعىمەن 1207-1212 -جىلدار ارالىعىندا وڭتۇستىك ءسىبىردى، التايدى، شىعىس تۇركىستان جەرلەرىن وزىنە باعىندىردى. 1211-1215 -جىلدارى قىتايدى جاۋلاۋ جورىعىنا قاتىستى.
1218 -جىلى جوشى جاساعى شىڭعىس حانعا باعىنعىسى كەلمەگەن مەركىتتەردى قۋا وتىرىپ، ىرعىز وزەنىنىڭ بويىندا حورەزم شاھى مۇحاممەدتىڭ الپىس مىڭ اسكەرىمەن شايقاسادى. جوشى ءوزىنىڭ شەبەر قولباسشىلىق دارىنى ارقاسىندا شايقاستى تەڭ اياقتادى. وسى شايقاستان كەيىن مۋحاممەد شاھ اسكەرلەرى جوشىعا قارسى سوعىس ارەكەتتەرىنەن باس تارتتى. وسى شايقاستان كەيىن جوشى جەتىسۋداعى بارلىق قالالاردى وزىنە باعىندىردى. 1220-1222 -جىلدارى سىرداريا بويىنداعى وتىرار، سىعاناق، ۇزكەنت، بارشىنكەنت، جانكەنت قالالارىن باعىندىردى.