ابايدىڭ ءوز قولىمەن سەمەيدەگى مۋزەيگە تاپسىرعان جادىگەرلەرى جايلى نە بىلەمىز؟
كەمەڭگەر بابا وسىلايشا، ءوز ۋاقىتىندا مۋزەيدىڭ ماڭىزىن ءتۇسىنىپ، بولاشاق ۇرپاققا زور تاربيەلىك ءمانى بار، قازاق دالاسىنا بەيتانىس جاڭا باستاماعا اتسالىسۋدى ءجون كورگەن سەكىلدى. كوبى ساقتالماسا دا، قۇندى جادىگەرلەردىڭ ءبىرازىن قارت سەمەيدەگى ابزال بورىشتى اباي مۋزەيى بۇگىن دە كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ وتىر.
ابايدىڭ شىنايى ەكى فوتوسۋرەتى عانا ساقتالعان
اباي مۋزەيى ديرەكتورىنىڭ عىلىمي جۇمىستار جونىندەگى ورىنباسارى مەيرامگۇل قايرامبايەۆانىڭ سوزىنە قۇلاق اسساق، 1940-جىلدىڭ ساۋىرىندە سەمەيدە اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ مۋزەيىن اشۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدانعان. جادىگەرلەردى جيناۋ جۇمىسى دا سول ۋاقىتتا باستالىپتى. ابايدىڭ نەمەرە ءىنىسى ءارحام كاكىتاي ۇلى ىسقاقوۆ مۋزەيگە قىزمەتكە الىنىپ، اباي تۋىستارىنىڭ، ۇرپاقتارىنىڭ، زامانداستارىنىڭ قولدارىندا ساقتالعان ۇلى اقىنعا قاتىستى زاتتاردى جينايدى. زاتتاي جادىگەرلەرمەن قاتار ابايدى كوزى كورگەن ادامداردىڭ ەستەلىكتەرى، اقىننىڭ شىعارمالارى قاعازعا ءتۇسىرىلىپ، مۋزەي قورىنا قابىلداۋ جۇمىستارى قولعا الىنعان. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە مۋزەي ەكسپوزيتسياسى جاساقتالىپ، 16- قازاندا مۋزەي ءوزىنىڭ العاشقى كورەرمەندەرىن قابىلداي باستاعان.
«بۇل قازاقستان جەرىندە اشىلعان العاشقى ادەبي-مەموريالدىق مۋزەي ەدى. ال بۇگىنگى تاڭدا مۋزەيدىڭ نەگىزگى قورىندا 11 مىڭنان اسا ەكسپونات بار. سولاردىڭ اراسىندا ەكشەپ الار قۇندىلارى - ابايعا تىكەلەي قاتىستى جادىگەرلەر.
اتاپ ايتقاندا، ابايدىڭ بەينەسى بار ەكى فوتوسۋرەت، پ. د. لوبانوۆسكيدىڭ اقىننىڭ كوزى تىرىسىندە قارىنداشپەن سالعان پورترەتى، ابايدىڭ 1896-جىلى ۇلى ماعاۋياعا جازعان حاتى، 1885-جىلى ن. ي. دولگوپولوۆ ارقىلى سەمەيدەگى ولكەتانۋ مۋزەيىنە تاپسىرعان زاتتار، ماسكەۋ، لەنينگراد، ومبى، توم، قازان قالالارىنىڭ جانە قازاقستان مۇراعاتتارىنان تابىلعان ابايدىڭ ءومىرى، اتقارعان قىزمەتى، تۋىستىق جانە ونەر اينالاسىنا قاتىستى ارحيۆ دەرەكتەرى، اباي وقىعان مەدرەسەنىڭ اراب، تۇرىك، شاعاتاي تىلدەرىندەگى كىتاپتارى»، - دەيدى مەيرامگۇل قايرامبايەۆا.
ابايدىڭ بەينەسى ساقتالىپ قالعان ەكى فوتوسۋرەتتىڭ عانا بارى بەلگىلى. اتاپ ايتقاندا، 1896-جىلى ءدىلدادان تۋعان تۇڭعىش ۇلى اقىلباي، ايگەرىمنەن تۋعان تۇراعۇلمەن تۇسكەن فوتوسۋرەت مۋزەي قورىنا تۇسكەن العاشقى جادىگەرلەردىڭ ءبىرى. سەمەيدە ن. كۋزنەتسوۆ اتتى فوتوگراف تۇسىرگەن بۇل سۋرەتتى قايىم مۇحامەدحانوۆ 1940-جىلى مۇحتار اۋەزوۆتەن الىپ كەلگەن ەكەن.
ال ەكىنشى فوتوسۋرەت 1903-جىلى كيىز ۇيدە تۇسىرىلگەن. فوتوسۋرەتتە اباي، ۇلدارى ماعاۋيا مەن تۇراعۇل، نەمەرەلەرى پاكيزات، اۋباكىر، كەلىنى كاماليا (اۋباكىردىڭ ايەلى) جانە ايەلى ەركەجان بەينەلەنگەن. بۇل فوتوسۋرەت تە مۋزەي قورىنا مۇحتار اۋەزوۆ ارقىلى 1959-جىلى كەلىپ تۇسكەن ەكەن.
مەيرامگۇل قايرامبايەۆا مۋزەي قورىنداعى بەينەلەۋ ونەر تۋىندىلارىنىڭ ىشىندەگى ءوزىنىڭ كوركەمدىگىنەن گورى تاريحي قۇندىلىعى باسىم جادىگەردى دە ەرەكشە اتاپ ءوتتى. ايتۋىنشا، ول - ابايدىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە سالىنعان پورترەتى. پورترەتتىڭ اۆتورى سەمەيگە ساياسي قۋعىنعا ايدالعان پاۆەل دميتريەۆيچ لوبانوۆسكي. دونداعى روستوۆ قالاسىنان «ساياسي سەنىمسىز» رەتىندە دالا ولكەسى گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ قاراماعىنا ايداۋعا جىبەرىلگەن لوبانوۆسكيي 1884-جىلدىڭ تامىز ايىنان باستاپ سەمەيدە تۇردى. ول ابايمەن ءوزى سياقتى ساياسي سەنىمسىزدەر ارقىلى تانىسىپ، ارالاسقان.
«لوبانوۆسكي كاسىبي سۋرەتشى بولماسا دا، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ بەينەسىن سالىپ جۇرگەن. 1887-جىلى ورالدا وتكىزىلەتىن وندىرىستىك ساۋدا كورمەسىنە «سەمەي وبلىسى قازاقتارىنىڭ تيپتەرى» اتتى پورترەتتەر توپتاماسىن دايىنداعانى بەلگىلى. وسى توپتامادا «VІ» سيفرىمەن بەلگىلەنگەن سۋرەت - ابايدىڭ پورترەتى. ۋاقىتتان سارعايعان قالىڭ قاعازعا جاي عانا قارىنداشپەن سالعان پورترەتتىڭ ماڭىزى وتە زور، سەبەبى، ول ابايدىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە سالىنعان بىردەن ءبىر پورترەت»، - دەيدى اباي مۇراجايى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى.
جىلدار بويى جينالعان مۋزەيدىڭ قولجازبالار قورىندا 800 دەن اسا دەرەك كوزى ساقتاۋلى. قازاق ءۇشىن ابايعا، ونىڭ زامانىنا قاتىستى ءاربىر دەرەك وتە قىمبات. سونىڭ ىشىندە ابايدىڭ 1896-جىلى ۇلى ماعاۋياعا جازعان حاتىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋ قاجەت.
مۇساحان بالتاقاي ۇلى قولجازبالارىنىڭ ىشىنەن بۇل حات 1997-جىلى اراب گرافيكاسىنان قازىرگى ارىپكە اۋدارما جاساۋ كەزىندە تابىلعان. مۇساحان بالتاقاي ۇلى توبىقتى ىشىندەگى كوكشە رۋىنان. زامانىندا اباي كوكشە بوزانباي بالالارىنا قامقورلىق كورسەتىپ، ۇيلەندىرىپ، ۇلكەندەرىنە بەس جاستا اكەدەن جەتىم قالعان بوزانباي شوبەرەسى بالتاقايدى تاپسىرىپ، ۇمىتپاس جاقسىلىق جاساپتى. بوزانبايدىڭ ءتورتىنشى ۇرپاعى مۇساحان بالتاقاي ۇلى 1929-جىلى قىتايعا ءوتىپ، 1956-جىلى وتانىنا قايتىپ ورالعان.
حات جۇقا اق قاعازعا جازىلعان. ءتۇپنۇسقا. جوعارعى شەتىنىڭ وڭ جاعى، ورتا تۇسىنىڭ سول جاق شەتى جانە تومەنگى شەتىنىڭ سول جاعى ۇزاق ساقتالۋىنا بايلانىستى جىرتىلىپ قالعان. دەسە دە، اباي حاتىنىڭ دەنى جاقسى ساقتاۋلى.
اباي مۋزەيگە ءوز قولىمەن نە تاپسىردى؟
اباي قۇنانباي ۇلى سەمەي قالاسىنداعى 1883-جىلى اشىلعان ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ قورىن ەكسپوناتتارمەن تولىقتىرۋعا كومەكتەسكەنى بەلگىلى. 1885-جىلى ابايدىڭ سەمەيدەگى ورىس دوستارىنىڭ ءبىرى نيفونت دولگوپولوۆ جاز ايلارىندا اباي اۋىلىنا بارىپ، سوندا ەكى ايداي بولىپ قايتادى. قايتىپ كەلگەن سوڭ ول سەمەيدەگى ولكەتانۋ مۋزەيىنە قازاقتىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگىنە قاتىستى الپىسقا جۋىق تۇرمىستىق زات تاپسىرعان.
«بۇل زاتتاردىڭ بارلىعى اباي اۋىلىنان اكەلىنگەن ەدى. ول تۋرالى مۋزەيدىڭ سول كەزدەگى تىركەۋ جۋرنالىنا دا جازىلىپ، باسپا سوزگە دە جاريالانعان. ءتىزىمدى قاراپ وتىرساق، زاتتاردى ارنايى قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگىنەن جان-جاقتى حابار بەرەتىندەي، عىلىمي تۇرعىدا جۇيەلى تاڭدالعانى كوزگە تۇسەدى. ولار ءۇي-ءىشىنىڭ جابدىقتارى: اسادال، كەبەجە، سابا، سۇيرەتپە، جەزمويناقتى تورسىق، پىسپەك، تاباق، شىنىاياققاپ، اشەكەيلى قۇتىلار، بەسىك، ۇرشىق، توعىزقۇمالاق؛ قارۋ- جاراقتاردان: ايبالتا، نايزا، شوقپار؛ ۇستا سايماندارىنان: كورىك، ءتوس، قىسقاش؛ مۋزىكا اسپاپتارىنان: قوبىز، سىبىزعى، اساتاياق، دومبىرا. قازاق اۋىلىندا سۇتتەن دايارلاناتىن تاعام تۇرلەرى، ءتىپتى قارا سابىنعا دەيىن بار. بۇلاردىڭ بارلىعى قازاق حالقىنىڭ ەتنوگرافيالىق بولمىس-بەينەسىن كورسەتۋدى ماقسات ەتىپ، جۇيەلى تۇردە جيناقتالعان ەكسپوناتتار»، - دەيدى مەيرامگۇل قايرامبايەۆا.
ونىڭ ايتۋىنشا، 1963-جىلى «ەرتىس» گازەتىنىڭ 8- قىركۇيەكتەگى سانىندا اباي مۋزەيىنىڭ العاشقى ديرەكتورلارىنىڭ ءبىرى، ابايتانۋشى عالىم قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ «ابايدىڭ قوسقان ۇلەسى» اتتى ماقالاسى جارىق كورەدى. بۇل ماقالادا ۇلى اقىننىڭ 1885-جىلى ولكەتانۋ مۋزەيىنە ەكسپوناتتار تاپسىرعانى تۋرالى جازىلعان ەدى. عالىم ارنايى اباي مەن دولگوپولوۆ تاپسىرعان زاتتاردى ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ ەكسپوزيتسياسىنان، قويماسىنان مۋزەي قىزمەتكەرلەرىنىڭ كومەگىمەن ىزدەپ، انىقتاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن. قايىم مۇحامەدحانوۆ اباي تاپسىرعان زاتتاردىڭ 23 ءىن عانا تاپقان ەكەن. ولاردىڭ «...كەيبىرەۋى جاقسى ساقتالعان، كەيبىرەۋى كۇتىمسىزدىكتەن توزعان» دەپ جازادى قايىم مۇحامەدحانوۆ. وسى ىزدەنىستىڭ ناتيجەسىندە 1964-جىلى قىركۇيەك ايىندا مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ ارنايى بۇيرىعىمەن اباي تاپسىرعان زاتتاردىڭ 17 ءى اقىننىڭ ءوز مۋزەيىنە بەرىلدى. قازىرگى ۋاقىتتا بۇل ەكسپوناتتار اباي مۋزەيىنىڭ باعا جەتپەس اسىلدارى قاتارىندا.
كىسە بەلبەۋ. ۇلى اقىن تاپسىرعان زاتتار تۋرالى ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ ەسكى كىرىس كىتاپتارىندا وسى كىسە بەلبەۋدى كىم بەرگەن دەگەن گرافادا: «دار يبراگيما كۋنانبايەۆا. چينگيزسكايا ۆولوست، سەميپالاتينسكاگو ۋەزدا» دەپ جازىلعان ەكەن.
بەلبەۋدىڭ ۇزىندىعى 110 س م، ءبىر كىسە، ەكى وقشانتايى بار دەلىنگەن.
قۇرساۋلانعان كەسە. ساقتالعان كەسەنىڭ سىرتىندا: «رازلوماننايا كيتايسكايا چاشكا، پوچينەن. پو كيرگيزسكومۋ سپوسوبۋ. ەتنوگر. وتد. 79№» دەپ جازىلعان. دەمەك، مۋزەيگە جادىگەر جيناعان ن. دولگوپولوۆقا وسى جوندەۋ شەبەرلىگى قىزىقتى بولعان.
كەسەنىڭ ءبىر جاق شەتى 4 ۇلكەن، 1 كىشى بولشەككە سىنعان ەكەن. وسى سىنعان بولشەكتەر ورىن-ورنىنا جەلىمدەنىپ قويىلعان.
كەسەنىڭ جوعارعى جيەگىن قۇرساۋلاعان مەتالل پلاستينانى دوڭگەلەي ورناتقانداعى جىگى كورىنبەيدى، ءتىپتى قولعا دا بىلىنبەيدى. ال كەسەنىڭ ەرنەۋىنە قۇرساۋ تەمىر تۇتاسىپ كەتكەندەي اسەر الاسىز، سەبەبى، ۇستا مەتالدى كەسەنىڭ جيەگىنە سونشالىقتى شەبەر جاپسىرا بىلگەن. ءبىر-بىرىمەن قوسىلماستاي ەكى دۇنيەنى ءبىرتۇتاس زات ەتە بىلگەن بەلگىسىز ۇستانىڭ شەبەرلىگىنە تاڭداي قاعىپ، باس يمەۋ مۇمكىن ەمەس.
اساتاياق. اساتاياق - قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى مۋزىكالىق اسپابى. اساتاياقتى ەرتەدە ابىزدار مەن باقسىلار قولدانعان.
قازاقستان مۋزەيلەرىندە ساقتالعان اساتاياقتاردىڭ ىشىندەگى كونەسى دەپ مۋزىكا زەرتتەۋشىلەرى سەمەيدىڭ اباي مۇراجايىنداعى اساتاياقتى اتايدى.
اساتاياقتىڭ ۇزىندىعى 128 س م. سابى جۇمىر اعاشتان جاسالعان. اسپاپتىڭ باسى سوپاقشا جاپىراق ءپىشىندى، شەتى يرەك جاسالعان. ەكى بەتى دە اشەكەيلەنگەن. بەتىندە اعاشقا ارنايى سەگىز ويىق جاسالىپ، ولارعا جەز قاڭىلتىردان جاسالعان ورنەكتى، ويۋلى اشەكەيلەر، تاستار ورناتىلعان.
سىبىزعى. سىبىزعى - قازاقتىڭ ۇرلەمەلى كونە مۋزىكا اسپابى. قۋرايدان، اعاشتان، كەيدە جەزدەن دە جاسالادى.
ويىلعان اعاشتان جاسالعان اسپاپتىڭ ۇزىندىعى 64 س م. ورتاسى ويىلعان ەكى اعاشتى ءبىر-بىرىنە جەلىمدەپ، الدىمەن جىپپەن وراپ، ونىڭ سىرتىنان مالدىڭ ىشەگى كيىلگەن. ءبىر جاق باسىنىڭ ديامەترى - 1,7 س م، ەكىنشى جاعى - 2,2 س م. ۇرلەيتىن جاعىنان اراسى 5 سانتيمەتردەن 3 ويىعى بار.
ايبالتا. ۇلى اقىنىمىز ولكەتانۋ مۋزەيىنە تاپسىرعان ءار زاتتىڭ قولدانىستا كوپ ۋاقىت بويى بولعانى ءبىر قاراعاننان-اق كورىنەدى.
ايبالتا اشەكەيسىز، قارا مەتالدان جاسالعان، ءجۇزى ۋاقىت وتە ءمۇجىلىپ، سابى قولدانىستا كوپ بولعاندىقتان اعاشى جارىلا باستاعان. ايبالتانىڭ ۇزىندىعى - 98 س م، جالمانى - 7,2 س م، ءجۇزى باس جاعىنان مۇجىلگەن، شۇيدەسى - 10,9 س م، جالمانىنىڭ ۇڭعىسى جاعىنان ولشەمى - 2,5 س م. ساعاعىنان سىنىپ كەتپەس ءۇشىن ايبالتا ۇڭعىسىنىڭ شۇيدە جاعى ۇزىنىراق جاسالعان جانە ەكى جاعىنان دا بەكىتپە تەمىر ورناتىلعان.
شوقپار. اباي تاپسىرعان شوقپار قايىڭنان جاسالعان. ۇزىندىعى - 86 س م. شوقپاردىڭ باسى سوپاقشا فورمالى. ولشەمى:12x7 س م. سابىنىڭ ۇزىندىعى - 74 س م، تۇبىنەن 6 س م مولشەردە اعاشتا بۇلدىرگى وتكىزۋ ءۇشىن ارنايى تەسىك جاسالعان، ءبىراق بۇلدىرگىسى ساقتالماعان. شوقپاردىڭ ساعاعى - 4,5 س م، سابى تۇبىنە قاراي جىڭىشكەرگەن.
سونداي- اق، مۋزەيدە ابايدىڭ ءوزى تاپسىرعان اعاش قۇتى، ەت تاباق، تەرى تورسىق، تۇمار دومبىرا، قوبىز، كەبەجە، شىنىاياققاپ، ساندىقشا، ابايدىڭ ەرى، بيىك اسادال، توعىزقۇمالاق ساقتاۋلى تۇر.
فوتو 12 دەن باستاپ فوتو 20 عا دەيىن...
اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ ولكەتانۋ مۋزەيىنە تاپسىرعان جادىگەرلەردى سەمەي قالاسىنداعى باس ەكسپوزيتسيا زالدارىنان جانە جيدەبايداعى ابايدىڭ مۇراجاي-ءۇيى ەكسپوزيتسياسىنان كورۋگە بولادى. مۋزەي قورىندا اباي وقىعان يمام احمەت ريزا مەدرەسەسىنىڭ شاتىرىنان تابىلعان 250 كىتاپ ساقتاۋلى. بۇل كىتاپتار الۋان ءتۇرلى تاقىرىپتاردى قامتيدى. ءدىني كىتاپتارمەن بىرگە الەم تاريحى، گەوگرافيا، استرونوميا، ماتەماتيكا، بيولوگيا، اناتوميا، ءتىل-ادەبيەتكە بايلانىستى وقۋلىقتار، شىعىس اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالار جيناقتارى دا كەزدەسەدى.
قور قۇرامىندا اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنىڭ بەلگىسىز بولىپ كەلگەن تالاي بەتتەرىنىڭ سىرىن اشۋعا كومەكتەسكەن ارحيۆ دەرەكتەرىن جەكە ءبىر قازىنا دەپ اتاۋعا بولادى. ماسكەۋ، لەنينگراد، ومبى، توم، قازان قالالارى مەن قازاقستان مۇراعاتتارىنان تابىلعان ارحيۆتىك قۇجاتتار ۇلى اقىن مەن ونىڭ تۋىستىق اينالاسى جايلى كوپتەگەن ماعلۇمات الۋعا كومەكتەسەدى.
فوتوسۋرەتتەر ابايدىڭ «جيدەباي-ءبورىلى» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني جانە ادەبي-مەموريالدىق قورىق-مۋزەيىنەن الىندى
