عاريفوللا ەسىم: ادامنىڭ جەكە بايلىعى بولمايدى، ول حالىقتىڭ دۇنيەسى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلامالىق ماقالاسى ەل دامۋىنىڭ جارقىن ۇلگىسى مەن ناقتى قادامدارىن كورسەتەتىن كەلەلى وي، ساليقالى پىكىر، باتىل شەشىمدەرگە قۇرىلعان ماڭىزدى قۇجات.

بۇل ماقالادا سانانى جاڭعىرتۋ، ۇلتتىق بولمىستان، ۇلتتىق كودتان ايىرىلىپ قالماي، ونى الەمدىك قۇندىلىقتارمەن ۇيلەستىرىپ، قازاقستاننىڭ يگىلىگىنە جاراتۋ جولىنداعى ماقسات- مۇددەلەر تۋرالى وزەكتى ماسەلە كوتەرىلگەن. ماقالادا «جاڭعىرۋ اتاۋلى بۇرىنعىداي تاريحي تاجىريبە مەن ۇلتتىق داستۇرلەرگە شەكەدەن قاراماۋعا ءتيىس. كەرىسىنشە، زامانا سىنىنان سۇرىنبەي وتكەن وزىق داستۇرلەردى تابىستى جاڭعىرۋدىڭ ماڭىزدى العىشارتتارىنا اينالدىرا ءبىلۋ قاجەت. ەگەر جاڭعىرۋ ەلدىڭ ۇلتتىق- رۋحاني تامىرىنان ءنار الا الماسا، ول اداسۋعا باستايدى. سونىمەن بىرگە، رۋحاني جاڭعىرۋ ۇلتتىق سانانىڭ ءتۇرلى پوليۋستەرىن قيىننان قيىستىرىپ، جاراستىرا الاتىن قۇدىرەتىمەن ماڭىزدى. بۇل - تارلان تاريحتىڭ، جاسامپاز بۇگىنگى كۇن مەن جارقىن بولاشاقتىڭ كوكجيەكتەرىن ۇيلەسىمدى ساباقتاستىراتىن ۇلت جادىنىڭ تۇعىرناماسى» دەلىنگەن. وسى ورايدا اكادەميك، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عاريفوللا ەسىممەن سۇحباتتى ۇسىنامىز.

- يزرايل ەلىندەگى مىنا ءبىر داستۇرمەن بولىسسەم. جاستارى زەينەتكە جاقىنداعان ەۆرەيدىڭ مىقتى ازاماتتارى: دەپۋتات، مينيستر كرەسلوسى نەمەسە ءىرى كورپوراتسيا مەن مەكەمەدەگى باسشىلىقتان ءوز ەركىمەن كەتىپ، وقۋشىلار مەن ستۋدەنتتەرگە ءدارىس بەرۋدى تاڭدايتىن بولىپتى. ونىسى الەمدەگى ۇلى ۇلتتىڭ دەڭگەيىن وسىلايشا تۇراقتى تۇردە جالعاستىرامىز دەگەن ۇعىم. وسىعان نە دەيسىز؟

- بۇل عاجاپ نارسە. ءتالىم الار دۇنيە. وسىدان ۇيرەنۋىمىز كەرەك. قازىرگى كۇنگى ۇلتتىق اسقىنعان دەرتىمىز تاق پەن اتاق مانسابىنان شىعا الماي ءجۇرمىز. مۇسىلمان بالاسى كورگەنى مەن بىلگەنىن ءتالىم ەتۋى پارىز. وسى مۇسىلماندىق پارىزدى وتەي الماي ءجۇرمىز. اقساقال جاسىنا كەلسە دە، كوپ زامانداستارىم پورتفەلدەن ايرىلعىسى كەلمەيدى. ولار بىلگەنىن جاستارعا ۇيرەتۋى مىندەت. ول سەنىڭ، مەنىڭ، ءبارىمىزدىڭ بولاشاعىمىز. بۇل ەرەجەگە اينالۋى قاجەت. ءاربىر سانالى ازامات بۇگىنگىنى ەمەس، ەرتەڭگىنى ويلاۋى مەملەكەتتىلىك مۇددەلىككە اينالۋى ءتيىس. وسى جاعى بىزدە كەندە قالىپ جاتىر. قازىرگى كەزدە كەزەك كۇتىرمەيتىن ماسەلە كوپ. سوندىقتان بەلسەندىلىك اركىمنەن كەرەك- اق دۇنيە.

- ءسىز سەناتور بولدىڭىز. سۇرايىن دەگەنىم، قازاق قوعامىن دامىتۋعا سەناتور عاريفوللا ەسىم، الدە عالىم- فيلوسوف عاريفوللا ەسىم پايدالىراق بولدى؟

- اشىق سۇراعىڭا مەنىڭ انىق جاۋابىم مىنانداي. سەناتورلىققا سايلانۋعا نەمەسە تاعايىندالۋعا بولادى. ال ۇستازدىق ول قۇدىرەتتى قاسيەت. مەن ۇستازدىعىمەن ءوز ۇلتىما، ءوز ەلىم مەن قوعامىما كوبىرەك پايدالى ەكەنىمدى بىلەمىن.

- ۇزاق جىلدار جاستارعا ءدارىس وقيسىز. «قازىرگى جاستار جاسىق، تەك تامىر- تانىستىق ارقىلى عانا جۇرەدى» دەگەن سوزدەرگە ايتارىڭىز بار ما؟

جاستاردىڭ دا جاستارى بار. مەن بىلەتىن ستۋدەنتتەردىڭ باسىم بولىگى جىگەرلى. ەرتەڭگى كۇنى قانداي بولارى تىكەلەي وزدەرىنە قاتىستى ەكەندەرىن بىلەتىندەر. ۇستازدىق جاسايتىن ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىندە «وتىرار» كىتاپحاناسىنان ارنايى اۋديتوريا اشىپ قويدىق. سول اۋديتورياعا ستۋدەنتتەر ءتيىستى ساباقتارىنان قولدارى بوس كەزدە كەلىپ ءدارىس تىڭدايدى. كوردىڭىز بە؟ جاستار بىلگىسى كەلەدى. ماسەلە - بىرەۋ. سول ۇيرەنگىسى، وقىعىسى كەلگەن جاستارىمىزعا جوعارى دەڭگەيدە ءتالىم بەرە الامىز با؟ وسى ساۋال مەنى مازالايدى.

شاكارىم قاجىنىڭ وسيەتى بار. «جاستاردىڭ وبالىنا قالماۋ كەرەك» دەگەن. ءبىز قاشاندا جاستاردىڭ وبال- ساۋابىن ارقالاۋمەن كەلەمىز. ءبىز جاس بولعانىمىزدا كوممۋنيستىك جالاڭ يدەولوگيامەن الداپ، ۇلكەندەر بىزدەردىڭ وبالىمىزعا قالدى. سونى بىزدەر سول قالپىنشا جالعاستىردىق. ەندى ەگەمەندى ەلدىڭ جاستارىنا قيانات جاساۋ كۇساپىرلىك بولادى. مىسالى، قازىر اراق- شاراپ ىشپەۋگە جاستار جاعى ونەگە بولا باستادى. قوعامىمىزدىڭ دىنگە قاراي بەت بۇرۋىندا دا جاستاردىڭ ىقپالى زور ەكەنىن ايتۋىمىز كەرەك.

ءبىز جالعان سويلەپ، وتىرىك ايتاتىن قوعامدا عۇمىر كەشتىك. الەمدە ەكى لاگەر بولدى. سوتسياليستىك جانە كاپيتاليستىك. «قايعى شىعار ىلىمنەن» دەپ، حاكىم اباي ايتقانداي، ادامنىڭ دامۋى مەن وسۋىنە ەشقانداي قاتىسى جوق ىلىمدەردى وقۋ زارداپتارى وسىعان اكەلدى. ۇستاز دەگەندەر سۇمىراي، زالىم بولىپ شىقتى. جالعان دۇنيە، الدامشى ورتا. كەزىندە دۇرىس ءبىلىم الماعانداردىڭ اداسۋى زاڭدى قۇبىلىس. سونىڭ زاردابىن شەگىپ وتىرمىز.

- وعان ءوزىمىز دە كۋا بولدىق. ەندىگى ساتتە شەكارامىزدى بەكىتكەن تاۋەلسىز ەلمىز. الەمنىڭ ءار جەرىنەن وتانىمىزدىڭ ىرگەسىن سوگىپ، زۇلىمدىق ارەكەتتەرىن زىمياندىقپەن ەنگىزۋگە ۇمتىلعان جولبيكەلەر مەن سونى جاقتاۋشىلاردىڭ ءتۇپ - تامىرىن قازاق جەرىنە جەتكىزبەي تيىپ تاستاۋدىڭ جولى بار ما؟

- جاماندىق اتاۋلىعا تەمىر قاقپا قويۋ مەملەكەتتىك مۇددە. ءبىراق ونى تولىق شەشۋ مۇمكىن ەمەس. ول قانشا جەردەن قاقپان قويساڭ دا سىنالاپ وتەدى. ونى كىرگىزەتىن ارنايى حالىقارالىق ينستيتۋتتار بار. ولار اشىقتان- اشىق ايعايلاپ كەلمەيدى. ءوز ءتارتىبى مەن جولىن سالىپ بىلدىرمەي وتەدى. سانانى ۋلايتىن بۇل باعىتتارعا قارسى ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق يممۋنيەتەتىمىز بولۋى مىندەت. سول يممۋنيتەتتى قالىپتاستىراتىن ءوز ينستيتۋتتارىمىز جۇمىس ىستەۋى ءتيىس. تاۋەلسىزدىك ينستيتۋتى. سوتسياليستىك سانادان، كەشەگى يدەولوگيادان ارىلماي ناقتى تاۋەلسىزدىككە جەتە المايمىز. زامان كىمدىكى؟ ماعجان جۇمابايەۆ ايتقانداي، زامان جاستاردىكى! جاستارعا سەنۋمىز كەرەك. بىلگەنىمىزدى ۇيرەتۋىمىز كەرەك. وركەنيەتتى ەلدەر وزدەرىنىڭ ەرتەڭگى ەرەجەسىن قالاي قالىپتاستىرۋدا، سولاردىڭ تاجىريبەسىن ۇلتتىق مەنتاليتەتىمىزگە سايكەستەندىرىپ قالىپتاستىرۋىمىز شارت.

- «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن شەتەلدەردەن كوپتەگەن جاستارىمىز وقىپ كەلدى. الدى اكىم- مينيستر بولىپ جاتىر. قوعام دامۋىن سولار تۇپكىلىكتى وزگەرتە الا ما؟

- شەتەلدەن ءبىلىم العان جاستارىمىز ەلدى بىردەن باسقارىپ كەتەدى دەگەنگە كەلىسپەيمىن. جاپونيادا دا شەتتەن وقىپ كەلگەندەردى قايتادان ورتاعا بەيىمدەيدى. شەتەل مەن ءبىزدىڭ شىندىعىمىز ەكى ءتۇرلى. وزعان ەلدەردەن ءدارىس الۋ، تاجىريبە الماسۋ زاڭدىلىق. سول ۇيرەنىپ كەلگەندەردى ورتامىزعا اقىلمەن ەنگىزۋ كەرەك. بىردەن بەلدەن باسسا ول كەرەعارلىققا اكەلەرى انىق. جاقسىسىن ىرىكتەپ، ۇلتتىق داستۇرىمىزگە كەلەتىندەي جاقىنداتىپ، كۇشتەپ - نىعىزداماي ەل ءوز ەركىمەن حوش الاتىنداي ساياسات جۇرگىزۋ كەرەك.

الدىمىزدا ۇلكەن عالامدىق وزگەرىستەر تۇر. 2050 -جىلى ءۇشىنشى يندۋستريالىق ريەۆوليۋتسيا جۇزەگە اسادى. ادامزات الدىنداعى قاتاڭ ەرەجەلەر ورنىعادى. ءبىرىنشى يندۋستريالىق مەملەكەت ەرەجەسى - ليبەرالدىق باعىت. ەكىنشىسى - الەۋمەتتىك قوعام. ءۇشىنىشىسى - ەكولوگيالىق تۇجىرىممەن قالىپتاسۋ. ءۇشىنشى جولعا ءالى دامىعان مەملەكەتتەر دە جەتە قويعان جوق. مىقتى دەگەن ەلدەر الەۋمەتتىك مەملەكەت اتالىپ ءجۇر.

- ءبىز جان- جاقتى قالىپتاسقان مەملەكەت بولدىق دەيمىز. تۇرپاتىمىز ليبەرالدىق پا، الدە الەۋمەتتىك پە؟

- قازاقستاندى الەۋمەتتىك مەملەكەت دەپ جاريالادىق. بالكىم، الەۋمەتتىك مەملەكەتتىڭ بازاسىن قالىپتاستىرماي جاتىپ، اسىعىستىق جاساعان شىعارمىز دەپ ويلايمىن. الەۋمەتتىك مەملەكەتتىڭ ءوز ەرەجەسى بار. مىسالى، ا ق ش- تى الساق. ون ادامنىڭ ۇشەۋى وندىرىستە جۇمىس جاسايدى. ال، جەتى ادام وعان قىزمەت كورسەتەدى. بۇل ەكونوميكالىق قاعيدا. ودان اسىپ كەتە المايسىز. كەيىنگى كەزدەگى جۇرتشىلىق تاراپىنان بولىپ جاتقان الەۋمەتتىك نارازىلىقتاردىڭ تۇيتكىلى دە وسى زاڭدىلىقتاردىڭ ورىندالماۋىنان تۋىنداپ وتىر. ول ءۇشىن ءوزىمىزدىڭ وتاندىق ونەركاسىپتى دامىتۋىمىز كەرەك. الەمدى بيلەيتىن ەكونوميكا ەكەندىگى بەلگىلى. مىنە سول سۇراپىل شاقىرۋلارعا دايىن تۇرۋىمىزدىڭ تەتىگى بۇگىنگى جاستارىمىزدىڭ بيىك دەڭگەيدە ءبىلىم الۋىنا قاتىستى ەكەندىگى وسى تۇستا انىق كورىنەدى.

- ادامدى العا جەتەلەيتىن ارمان. قازاق قوعامى دا ءبىرسىپىرا ارماندارىن جارقىلداتىپ كورسەتتى. استانا ارمان قالا. تاۋەلسىزدىك ارمان. ماڭگىلىك ەل ارمان. ءبارى ورىندالدى. ەندى امەريكالىق ارمانداردى جۇزەگە اسىرۋعا نە كەدەرگى. امەريكا - الەمدەگى ءبىرىنشى ەل. ەڭ مىقتى اسكەرى بار. ەكونوميكاسى جاھاننىڭ قوجايىنى. ۆاليۋتاسى التىنان قىمبات. ءبىزدىڭ دە ىشكى مۇمكىندىكتەرىمىز از ەمەس. تابيعي بايلىعىمىز كەرەمەت. الپاۋىت بايلار دا كوپتەپ شىعۋدا. مىسالى سول امەريكانى الساق. باي ادامدارى ءسات سايىن بيلىكتەرىنە سالىقتى كوبەيتىڭدەر دەپ جاتادى. قايىرىمدىلىق شارالارى كوپتەپ وتەدى. ءوز ەلدەرىنە جۇمسايدى. سونى ماقتانىش ەتەدى. قازاق ساناسىنا سونى قالاي قالىپتاستىرا الامىز؟

- ادامدا جان بايلىعى جانە جان جومارتتىلىعى دەگەن بولادى. جان بايلىعى مەن جان جومارتتىلىعى قالاي قالىپتاسادى. ونى قازاقتىڭ قانىنا «امەريكالىق ارمان» سىڭىرە المايدى. گولليۆۋد كينولارىن كورىپ، كەز كەلگەن قازاقتىڭ بويىندا قازاققا جاقسىلىق جاساۋعا قۇشتارلىق ەشقاشان ويانبايدى. ول ءۇشىن قازاق قازاقشا سويلەپ، قازاقشا ويلانۋى كەرەك. اباي مەن شاكارىمدى، جامبىلدى انا تىلىندە وقىپ، بويىنا توقۋى كەرەك. ءبىزدىڭ اۋقاتتى ازاماتتار حالىقتان الىستاپ كەتكەن. ولار وزدەرىن حالىقتان جوعارى قويادى. «جامان اتقا جال بىتسە، جانىنا تورسىق بايلاتپاس» دەگەن. اتا- تەگىندە بايلىق پەن اقسۇيەكتىك بولماعانداردان ادامي قاسيەت تە، قايرىمدىلىق تا كۇتۋ بەكەرشىلىك. ادامنىڭ جەكە بايلىعى بولمايدى. ول حالىقتىڭ دۇنيەسى. زامانعا وراي ساعان بۇيىرعان نەسىبە. ءبىزدىڭ بايلاردىڭ باسىنا وسى ۇعىم- تۇسىنىك جەتپەيدى. قازاق ەلى مەن جەرى بولماسا، ونداي بايلىق وزدەرىندە ەشقاشان بولماسىن ولار تۇسىنبەيدى. بۇل بۇگىنگى تراگەديا. وسىدان ءوتۋىمىز كەرەك.

- حاكىم اباي ايتقان ەكەن «كوپ ايتسا كوندى، جۇرت ايتسا بولدى، ادەتتى نادان ادامنىڭ» دەپ. تۇلعا دەيمىز، حالىق دەيمىز، توبىر دەيمىز. اركىم ءوز دەڭگەيىندە باعالاپ جاتادى. قازاقي فيلوسوفيادان سونى ساراپتاپ بەرسەڭىز؟

- كوپتى حالىق تا دەيدى. توبىر دا دەيدى. جۇرت دەگەن دە بار. جۇمىكەن بىلاي دەيدى: «جۇرت ءسوزدى تۇسىنەتىن، دۇرىس پىكىردى قولدايتىن توپ». «جۇرتىم ساعان ايتام» دەگەن ءسوز سودان قالعان. ەكەۋىمىزدىڭ اڭگىمەمىزدى دە تۇتاس حالىق كەرەك قىلىپ وقىمايدى، ايتساق تىڭداماۋى ىقتيمال. مۇمكىن ولاردىڭ بارلىعىنا ونىڭ قاجەتتىلىگى دە شامالى بولار. ال سونى تىڭداپ، كەرەگىن الاتىن جۇرت تا بار. جۇرت ەشقاشان «توبىر» بولمايدى.

- مەملەكەتتىلىكتىڭ تىرەگى - مەملەكەتتىك قىزمەتكەر. مەمقىزمەتكەرلەردى وقىتۋدىڭ شەتەلدىك تاجىريبەسىن ءسوز ەتتىك. قازاقي بيلىك ءداستۇرىن، فيلوسوفياسىن زەردەلەگەن اكادەميك رەتىندە «قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتكەرى» دەگەن ۇعىمعا انىقتاما بەرىپ وتسەڭىز؟

- مەملەكەتتىك قىزمەتكەر يناباتتى بولۋ كەرەك. مۇسىلماندىق ادال قاعيداتتى ساقتاۋعا لايىقتى جان دەپ تۇسىنەم. پايعامبارىمىزدىڭ ءحاديسى بار: «ادامعا جاقسىلىق جاساعان جان عانا مۇسىلمان» دەگەن. قيانات دەگەن مەملەكەتتىك قىزمەتكەردە بولماۋى كەرەك. ادام بالاسىنا قياناتى جوق كىسىنى مەمقىزمەتكە تاعايىنداۋعا تالاسىم جوق. ەلدىڭ ۋاكىلى قياناتقا بارماۋى مىندەت. تاق بىتسە توبەدەگى قۇدايدى ۇمىتاتىندار كوپ. مەنىڭشە ءار مەمقىزمەتكەر ابايدىڭ ون ولەڭىن جاتقا بىلگەنى شارت. ابايدى وقىپ، قايتالاپ توقىساڭىز قياناتشىل بولمايسىز. اباي تاۋسىلمايتىن دانىشپاندىق ءداريا. جاماندىقتان الاستايتىن اسىلىمىز. ءوزىڭدى ويلاساڭ ابايدى وقى جانە توقى. قياناتتان قۇتقارادى، قاتەلىككە ۇرىندىرمايدى.

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

اۆتور: ماحات سادىق