التىن وردا داۋىرىندەگى يسلام ءدىنىنىڭ دامۋى
ءارتۇرلى حالىقتار، دىندەر مەكەندەگەن دەشتى قىپشاق دالاسىن جوشى اۋلەتىنىڭ ءبىر مەملەكەتكە بىرىكتىرۋى جانە ونداعى قاۋىپسىزدىك پەن تىنىشتىق، دامىعان كانوندارى مەن يدەولوگيالارى بار الەمدىك مونوتەيستىك دىندەردىڭ وسى جەردە تامىر جايۋىنا مۇمكىندىك بەردى.
باتۋ حان ولىمىنەن كەيىن، ونىڭ ورنىنا حريستيان ءدىنىن ۇستانۋشى سارتاقتىڭ كەلۋى، ورداداعى مۇسىلمانداردىڭ ابىرجۋىنا سەبەپ بولدى. ويتكەنى سارتاق حاننىڭ مۇسىلماندارعا دەگەن وشپەندىلىگى بۇكىل ۇلىسقا بەلگىلى ەدى.
ونىڭ ۇستىنە ول يسلامدى ۇستانۋشى ءوزىنىڭ نەمەرە اعاسى بەركەنى «سەن مۇسىلمانسىڭ، ال مەن حريستيانمىن، سوندىقتان مەن ءۇشىن سەنىڭ ءجۇزىڭدى كورۋدىڭ ءوزى جيىركەنىشتى» [1] - دەپ قابىلداماي تاستاۋى جانە باتۋ حان كەزىندە ماڭىزدى مەملەكەتتىك لاۋازىمدا وتىرعان مۇسىلمانداردى شەتتەتۋگە تىرىسۋى، سونداي-اق ۇلكەن جەڭىلدىكتەرگە يە بولىپ وتىرعان مۇسىلمان ساۋداگەرلەرىن قۋدالاۋى جانە وسى ىستەردىڭ بارىندە ونىڭ ورىس كنيازى الەكساندر نيەۆسكييگە جانە باسقا دا حاريستياندارعا يەك ارتۋى، كوپشىلىكتىڭ بەركە حاندى قولداۋىنا سەبەپ بولدى.
اسىرەسە، باقۋاتتى مۇسىلمان ساۋداگەرلەرى مەن سارتاقتىڭ تىم حريستيانشىلدىعىنا نارازى اقسۇيەكتەردىڭ قولداۋىنا يە بولعان بەركە، قىسقا ۋاقىتتا بيلىككە يە بولادى. وسىلايشا جوشى ۇلىسىنىڭ حان تاعىنا شىڭعىس اۋلەتىنەن شىققان العاشقى مۇسىلمان وتىردى.
بيلىككە شامامەن 1256-1257 -جىلدارى كەلگەن بەركە(بەرەكە) جايلى ءارتۇرلى دەرەكتەر مەن اڭىزدار بار. [2] بەلگىلى عالىم دجۋدجاني ونىڭ مۇسىلمان بولعاندىعى جايلى: «بەركە تۋىلعاندا، ونىڭ اكەسى(جوشى) : «بۇل بالامدى مەن مۇسىلمان ايەلگە عانا ەمىزۋگە بەرەمىن، سەبەبى ول مۇسىلمان بولىپ تۋىلدى جانە ول تەك مۇسىلمان ايەلدىڭ ءسۇتىن ىشەدى»...
ال ءبىلىم الاتىن جاسقا جەتكەندە ول ەلدەگى ەڭ بىلگىر دەگەن يمام- فاكىحتاردان ءبىلىم الدى. حودجەنتتە ءبىلىمىن اياقتاعاننان كەيىن، ۇلىستاعى بۇكىل مۇسىلمان اسكەرلەرىنىڭ قولباسشىسى بولىپ تاعايىندالدى». [3] كوپشىلىك عالىمدار بەركەنى شامامەن 1240 -جىلدارى يسلامدى قابىلداعانىن ايتادى. [4] سەبەبى 1246 -جىلى بۇكىلمونعولدىق قۇرىلتايعا اعاسىنىڭ ورنىنا بارعان بەركەنىڭ، ءوز وتاۋىندا استى مۇسىلمانشا سويعاندىعى ايتىلادى. [5]
ال 1253 -جىلى باتىيدىڭ ورداسىندا بولعان ساياحاتشى، گييوم دە رۋبرۋك بەركەنىڭ ءوز ورداسىندا شوشقا ەتىنە تىيىم سالعاندىعىن جەتكىزەدى. [6] جالپى، مۇسىلمان دەرەكتەرىنىڭ بارلىعى ونىڭ وتە ءدىندار بولعاندىعىن، بەس ۋاقىتىن قازا قىلماعاندىعىن جەتكىزەدى. كەيىننەن بۇحارا قالاسىنداعى بەلگىلى سوپى، شەيح سايف- اد- دين بوحارزيدىڭ ىقپالىمەن، وعان ءمۇريد بولىپ، حانافي ءمازھابىن ۇستانا باستايدى. [7]
ونىڭ كەزىندە مۇسىلماندار باتۋ حاننىڭ ۋاقىتىندا يە بولعان، بۇكىل لاۋازىمدى مەملەكەتتىك ورىنداردى ساقتاپ قالدى. وسىدان باستاپ، بۇل جاعداي التىن وردانىڭ سوڭعى كۇندەرىنە دەيىن جالعاسىن تاپتى. مەملەكەت قازىناسىنىڭ نەگىزىن قۇرايتىن ساۋدا ىسىندە دە، بەركە تولىقتاي مۇسىلمان ساۋداگەرلەرىنە ەركىندىك بەرىپ قويدى.
سىرتقى ساياساتتا دا، يسلامدىق باعىتتى ۇستانعان ول، 1260/61 -جىلدارى حۋلاگۋ مەن سوعىسىپ جاتقان ماملۇك سۇلتانى بەيبارىسقا ەلشى جىبەرىپ، ونىمەن حۋلاگيدتەرگە جانە ولاردىڭ وداقتاسى ۆيزانتياعا قارسى اسكەري وداق قۇردى. [8] سول جىلى ۇلكەن اسكەرمەن كاۆكازعا باسىپ كىرىپ، كۋرا وزەنىنىڭ ماڭىندا حۋلاگيلەردىڭ ارمياسىن تولىقتاي دەرلىك جويىپ جىبەردى. [9] بۇل ارەكەت ءوز كەزەگىندە حۋلاگۋدىڭ بۇكىل كۇشىن ەگيپەتكە جۇمىلدىرۋىنا مۇمكىندىك بەرمەي، ونىڭ ەكى مايداندا سوعىسۋىنا الىپ كەلدى. وسىلايشا ول ءوزىن حالىقارالىق ارەنادا يسلام الەمىن قورعاۋشى رەتىندە كورسەتە باستادى.
بەركە حاننىڭ مۇنداي مۇسىلماندىق ساياساتى تەز ارادا ءوز ناتيجەسىن كورسەتە باستادى. جوشى ۇلىسىنداعى قالالاردا مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەر سالىنىپ، ولاردىڭ بەينەسى ورتاازيالىق ستيلدەگى مۇسىلماندىق قالالارعا اينالا باستادى. بەركەنىڭ جاقىن تۋىستارى مەن ونى قولداۋشى اقسۇيەكتەر جانە جەكە اسكەرى تۇگەلدەي دەرلىك مۇسىلماندىققا ءوتتى.
ءوزىنىڭ ۇستازى سوپى بوحارزيگە جانە باسقا دا سوپىلارعا، بۇكىل جوشى ۇلىسىنىڭ اۋماعىندا، ءدىن ۋاعىزداۋعا ەركىندىك بەرىپ، ولاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن ءوز موينىنا الدى. ءسويتىپ، بەركە حاننىڭ حان تاعىنا وتىرۋى، التىن ورداداعى يسلامنىڭ تەز ارادا تارالۋىنا ىقپال ەتكەن نەگىزگى فاكتورلاردىڭ بىرىنە اينالدى.
بەركە حاننان كەيىن تاققا كەلگەن مەڭگۋ- تەمىر(1266-1280) مۇسىلمان بولماسا دا، بەركە سالىپ كەتكەن، مەملەكەت ساياساتىندا ەشقانداي وزگەرىستەر ەنگىزگەن جوق. مۇسىلماندار بيلىكتەگى ءوز ورىندارىن ساقتاپ قالدى، ءبىراق سوندا دا بەركە حان كەزىندەگىدەي قولداۋ بولماعاندىقتان، يسلامنىڭ تارالۋى ءبىراز باسەڭدەپ قالدى.
ال وسىدان كەيىن تاققا كەلگەن تۋدا- مەڭگۋ(1280-1287) مۇسىلمان بولدى جانە ول ءوزىنىڭ اسقان دىندارلىعىمەن ەرەكشەلەندى. ءوزىنىڭ اينالاسىنا سوپىلار مەن ءدىن ادامدارىن جيناپ العان ول، مەملەكەت ءىسىن تولىقتاي بەدەلدى تۇمەنباسى، التىن وردانىڭ باتىس بولىگىنىڭ بيلەۋشىسى نوعايعا بەرىپ قويدى. ال سوڭىندا ءتىپتى حان تاعىنان ءوز ەركىمەن باس تارتىپ، سوپىلىق جولعا ءتۇسىپ كەتتى.
ونىڭ ورنىنا حان بولعان ءىنىسى تولە-بۇقا(1287-1292) نوعايدىڭ جانە بەدەلدى اقسۇيەكتەردىڭ قۋىرشاعى بولعىسى كەلمەي، وعان قارسى سوعىس باستايدى. ءبىراق بۇل سوعىستا نوعاي جەڭىسكە جەتىپ، حان تاعىنا توقتانى(1292-1312) وتىرعىزادى. [10] وسىلايشا XIII عاسىردىڭ سوڭىندا، بيلىكتى تۇمەنباسى نوعاي تولىقتاي ءوز قولىنا الدى. [11]
ونىڭ بۇلايشا ەلدەگى ەڭ ىقپالدى ادامعا اينالۋىنىڭ بىرنەشە سەبەپتەرى بولدى. بۇعان دەيىنگى حانداردىڭ مەملەكەتتىك بيلىكتى تولىقتاي ءوز قولدارىنا الىپ، ەلدى ورتالىقتاندىرۋعا تىرىسىپ، كوشپەلى تايپا اقسۇيەكتەرىنىڭ قۇقىعىن شەكتەي باستاۋى، ءارى بۇل جولدا ۇلىستاعى مۇسىلماندارعا يەك ارتۋى، سونداي- اق مۇسىلماندىق ساياساتتى ۇستانىپ، بيلىكتە دە مۇسىلمانداردىڭ كوپ بولۋى، ءالى دە بولسا ىقپالى ۇلكەن، تاڭىرشىلدىكتەن باس تارتا قويماعان، ءداستۇرشىل توپتاردىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىردى. ولار نوعايدىڭ اينالاسىنا جينالىپ، حاندىق بيلىكتى السىرەتۋگە تىرىستى جانە بۇل ولاردىڭ قولىنان كەلدى. الايدا نوعاي باسشىلىعىنداعى فەودالداردىڭ بيلىگى، ۇزاققا سوزىلمادى. بۇل ورىن العان جاعداياتقا بيلىك ۋىسىنان شىعىپ بارا جاتقان مۇسىلماندار دا، يسلامدى قابىلداعان اقسۇيەكتەر دە، بىرەۋدىڭ قۋىرشاعىنا اينالعان باتۋ ۇرپاقتارى دا نارازى بولدى. ءسويتىپ، ولاردىڭ ءبارى توقتا حاننىڭ اينالاسىنا جينالىپ، نوعايعا قارسى اشىق كۇرەس باستادى.
بۇل سوعىس 1299-1302 -جىلدارى ارالىعىندا بولىپ، ناتيجەسىندە توقتا تولىقتاي جەڭىپ شىقتى. [12] توقتا حاننىڭ دىنىنە كەلسەك ول العاشىندا تاڭىرشىلدىكتى ۇستانعانىمەن حاندىققا قۇرعانعا دەيىن، يسلامعا وتكەنى انىق. 1293 -جىلى سوعىلعان تيىندا ونىڭ اتى ناسير- اد- دين اللاح(اللانىڭ دوسى) دەپ بەرىلەدى. [13]
توقتا حان ءوز بيلىگى كەزىندە السىرەپ قالعان حاندىق بيلىكتى كۇشەيتىپ، التىن وردانى ءارتۇرلى ۇلىستارعا ءبولىنىپ كەتۋدەن ساقتاپ قالدى. وسىلايشا ول وزىنەن كەيىن بيلىككە كەلەتىن، وزبەك حانعا مىقتى ىرگەتاس قۇرىپ بەرەدى. جالپى، مۇسىلماندىقتى اشىق قولداعان بەركەدەن كەيىن كەلگەن بۇل حاندار، يسلامدى اشىق تۇردە قولداماعانىمەن، ونىڭ تارالۋىنا بارىنشا جاعداي جاساپ بەردى.
ەل بيلەۋدە ولار ءارقاشان مۇسىلماندارعا يەك ارتتى. سىرتقى ساياساتتا دا ءارقاشان ماملۇكتىك ەگيپەتپەن دوستىق قارىم- قاتىناستا بولىپ، ءوزىن يسلامدى قورعاۋشى رەتىندە تانىتتى. سوندىقتان بولار، سول كەزدەگى مۇسىلمان اۆتورلارىنىڭ ەشقايسىسى، جوشى ۇلىسىن «دار- ۋل حارب» (كاپىر مەملەكەتى) -قا جاتقىزباعان.
جالپى، يسلام ءدىنى التىن وردا اۋماعىندا العاشقى كەزدەرى، تەك حورەزم مەن بۇلعاريادا جانە سىردىڭ تومەنگى اعىسىندا تولىقتاي ۇستەمدىك ەتكەنىمەن، قالعان كوشپەلىلەر جايلاعان دالالى ايماقتاردا تاڭىرشىلدىك پەن شامانيزم ىقپالى، ال قارا تەڭىز جاعالاۋلارىندا حريستياندىقتىڭ ىقپالى باسىمىراق بولدى. تاڭىرشىلدىك دەپ اتالاتىن تۇركىلەر مەن موڭعولداردىڭ ءداستۇرلى دىندەرى بۇل كەزەڭدە دەشتى قىپشاق دالاسىن جايلاعان كوشپەلىلەردىڭ نەگىزگى ءدىنى بولدى. اينالاسىندا دامىعان قالالىق مادەنيەتى بار مۇسىلماندىق جانە حريستياندىق مەملەكەتتەر بولعانىمەن، قىپشاق تايپالارى ولاردىڭ ىقپالىنا تۇسە قويمادى.
جوشىنىڭ بۇل اۋماقتى جاۋلاپ الۋىمەن، ونىمەن بىرگە ەرىپ كەلگەن ءداستۇرلى ءدىندى ۇستاناتىن كوشپەلى تۇركى جانە موڭعول تايپالارى دا السىرەي باستاعان تاڭىرشىلدىككە جاڭا ءبىر كۇش اكەلگەندەي بولدى. ال باتىس ولكەلەردە پراۆوسلاۆيەنىڭ العاشقى كەزدەرى ىقپالىنىڭ زور بولعانى سونشا، 1263 -جىلى بەركە حان ولارعا سارايدا ەپارحيا قۇرۋىنا مۇمكىندىك بەرىپ، [14] ولاردى مەملەكەت قورعاۋىنا الىپ، سالىقتان بوساتادى.
ال ورىس كنيازدەرىنە شىركەۋ يەلىگىنە تيىسۋگە قاتاڭ تۇردە تيىم سالىپ تاستايدى. سونداي-اق جوشى بيلىگىنىڭ العاشقى كەزىندە موڭعوليادان كەلگەن اقسۇيەكتەر اراسىندا بۋدديستەر دە كەزدەستى. وسىنداي جاعداياتتارعا قاراماستان جوشى ۇلىسىندا يسلام ءدىنى بۇل الەمدىك جانە جەرگىلىكتى سەنىمدەردىڭ اراسىنان سۋىرىلىپ شىعىپ، ۇستەمدىككە يە بولدى جانە مەملەكەتتىك دەڭگەيگە دەيىن كوتەرىلە الدى. بۇل ءدىنىنىڭ از ۋاقىتتىڭ مۇنداي ىقپالدى كۇشكە اينالۋىنا بىرنەشە فاكتورلار اسەر ەتتى. سوعان توقتالىپ كەتسەم:
بىرىنشىدەن، التىن وردا پايدا بولعان اۋماقتا، يسلام ءدىنى بۇرىننان قالىپتاسقان ەكى ءوڭىر - حورەزم مەن بۇلعاريا بولدى. ءبىرى جوشى ۇلىسىنىڭ قيىر تۇستىگىندە، ال ءبىرى قيىر تەرىسكەيىندە ورنالاسقان بۇل ايماقتار، وزدەرىنىڭ اينالاسىنداعى كوشپەلى تايپالارعا ءدىني جانە مادەني تۇرعىدان قۋاتتى تۇردە ىقپال ەتە باستايدى.
ال، ەكىنشى فاكتور - سوپىلىق پەن حانافي ءمازھابى. قانشاما عاسىر بويى يسلامدى قابىلداماي كەلگەن دەشتى قىپشاقتىڭ كوشپەلى تايپالارى، سوپىلاردىڭ ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىندە، اينالدىرعان جارتى عاسىر ىشىندە، مۇسىلماندىقتى قابىلداپ شىعا كەلدى. سونداي-اق شاريعات مەكتەپتەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ جۇمساعى، ءارى جەرگىلىكتى داستۇرلەرگە بەيىمدەلە الاتىن، حانافي ءمازھابى دا مۇندا از ءرول وينامادى. ۇشىنشىدەن، مۇسىلمان ءدىنباسىلارى مەن ساۋداگەرلەرى ءارقاشان، قاي حاننىڭ تۇسىندا بولماسىن، ولاردىڭ ورتالىقتاندىرۋ ساياساتىن قولداپ وتىردى. ال سەپاراتيزمگە بەيىم كوشپەلى اقسۇيەكتەر ءوز كۇرەسىندە ءارقاشان داستۇرشىلدىككە(تاڭىرشىلدىك) يەك ارتتى. سوندىقتان حاندار ءوز بيلىگىن نىعايتۋ ءۇشىن، ءارقاشان دا يسلام ءدىنىن جانە ونى تاراتۋشىلاردى قولداپ- قۋاتتاپ وتىردى. تورتىنشىدەن، سول كەزدە سىرتقى ساياساتتا بولىپ جاتقان وقيعالار دا، التىن وردانىڭ يسلام ەلدەرىمەن دوستاسىپ، حريستياندىقتى ۇستاناتىن ەلدەرمەن سوعىسۋعا يتەرمەلەدى. بۇل دا ءوز كەزەگىندە جوشى ۇلىسىن مەكەندەيتىن حالىقتاردىڭ يسلامعا دەگەن جىلى ويدىڭ قالىپتاسۋىنا سەبەپ بولعانىن جانە يسلام ەلدەرىمەن مادەني جانە رۋحاني قارىم- قاتىناستىڭ جاندانۋىنا نەگىز بولعانى انىق.
سونىمەن، توقتانىڭ ولىمىنەن كەيىن، ونىڭ بيلىگى كەزىندە قاتتى السىرەپ قالعان دالانىڭ كوشپەلى فەودالدارى، سوڭعى قالعان قۋاتتارىمەن، وزدەرىنىڭ قان ارقىلى بەرىلگەن قۇقىقتارىن قايتارىپ العىسى كەلىپ، تاعى دا تاڭىرشىلدىكتى تۋ ەتىپ، ەلباسمىشتى حان ەتۋگە تىرىستى. حان تاعىندا مۇسىلماندى كورگىسى كەلگەن، بۇل ۋاقىتتا ءبىراز كۇش جيناپ العان مۇسىلمانداردا، اسىرەسە، حورەزم ءامىرى تەمىر-قۇتلىق، حان تاعىنان ۇمىتكەر وزبەكتى قولداپ شىقتى. قىسقا مەرزىمگە سوزىلعان بۇل ارازدىقتا وزبەكتى جاقتاۋشىلار جەڭىسكە جەتىپ، ونى حان كوتەردى. ونىڭ تاققا كەلۋىمەن، ياعني 1312 -جىلى يسلام مەملەكەتتىك دارەجەگە كوتەرىلدى. [15]
بۇل كەزدە يسلامنىڭ ىقپالدى دىنگە اينالعانى سونشالىق، وزبەك حان اشىق تۇردە تاڭىرشىلدىك جانە شامانيزم قالدىقتارىمەن كۇرەسە باستادى. بۇل ارەكەتكە سەبەپ ءبىر جاعىنان ءالى مۇسىلماندىقتى مويىندامايتىن كوشپەلى تايپالارعا يسلام ءدىنىن قابىلداتۋ بولسا، ەكىنشىدەن ۇنەمى سەپاراتيزمگە ۇمتىلىس جاسايتىن دالا فەودالدارىنىڭ يەك ارتار كۇشىن جويۋ بولدى. ارينە، بۇل ارەكەتكە قارسى ۇلىستىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندە قۋاتتى كوتەرىلىس باستالعانىمەن، وزبەك حان ولاردى وڭاي ءارى قىسقا ۋاقىتتا باسىپ تاستادى.
حان تاعىنا يە بولعان وزبەك حان التىن وردانى تۇبىرىمەن وزگەرتە باستادى. بۇل وزگەرىستى ول الدىمەن مەملەكەتتىك باسقارۋ مەن سوت ىسىندە ەنگىزدى. مەملەكەتتى ۇلىستارعا ءبولىپ، ونى مۇراگەرلىكپەن قالدىرۋعا رۇقسات بەردى. مەملەكەتتىك ماسەلەلەردى الدىڭعى حاندار سياقتى بۇكىل اۋلەتتىك قۇرىلتايلاردا ەمەس، ءوزى تاعايىنداعان ادامداردان تۇراتىن ديۆان دا قاراي باستايدى. سوت ىستەرىندە دە ياسا زاڭدارىمەن ەمەس، شاريعات ۇكىمدەرىمەن جۇرگىزۋگە بۇيرىق بەردى. شاريعات زاڭدارى بويىنشا ەلدەگى سوت ءىسى جۇرگىزىلگەندىكتەن، ونىڭ ماڭىزدىلىعىنىڭ ارتقانى سونشا، وزبەك حان ءتىپتى ەگيپەت سۇلتانىنا ارنايى ەلشى جىبەرىپ، ودان فيكھ جايلى كىتاپتار جىبەرىۋىن سۇرايدى. وسىلايشا وزبەك حاننىڭ تۇسىندا التىن وردا بيۋروكراتيالىق باسقارۋ جۇيەسى بار، ناعىز مۇسىلمان مەملەكەتىنە اينالدى.
ەندى «التىن وردا مەملەكەتىندە يسلام قانداي جولمەن تارالدى؟» - دەگەن ساۋالعا كەڭىرەك توقتالساق. جالپى، التىن وردا اۋماعىندا يسلامنىڭ بىرنەشە تارماقتارى مەن ءمازھابتارى تارالدى. كاۆكازدا شافيي ءمازھابى كەڭ تارالسا، ال ورتا ازيانىڭ كەي جەرلەرىندە شييتتەردىڭ ىقپالى بولدى. ال حورەزم مەن بۇلعاريادا حانافيتتىك ءمازھاب ۇستەمدىك قۇردى.
دەگەنمەن بۇلاردىڭ اراسىنان، جوشى ۇلىسىندا يسلامنىڭ ورنىعۋى مەن التىن وردا مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋىندا حانافيتتىك ءمازھاب ۇلكەن ءرول اتقاردى. اسىرەسە، سول كەزدەگى ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ ورتالىعى بولىپ تابىلاتىن حورەزم وڭىرىنەن شىققان حانافيتتىك عالىمدار مۇندا ۇلكەن ءرول وينادى. ولاردىڭ ارقاسىندا بۇكىل دەشتى قىپشاقتا حانافيتتىك ءمازھابتىڭ ۇستانىمدارى مەن داستۇرلەرى كەڭ تاراپ، بەركەنىڭ كەزىنەن باستاپ مەملەكەتتىك قولداۋعا يە بولدى. وسىلايشا ۇلىستىڭ استاناسى سارايدا حانافيتتىك ءمازھابتىڭ وزىندىك ءبىر مەكتەبى قالىپتاسا باستادى.
بەلگىلى ورىس عالىمى بارتولد يسلامنىڭ دەشتى قىپشاق دالاسىنداعى تارالۋ سەبەبىن، بىرىنشىدەن سوپىلاردىڭ بەلسەندى ءىس- ارەكەتىمەن، ال ەكىنشىدەن مۇسىلماندىق وتىرىقشى اۋدانداردىڭ بارىنشا كورشىلەس كوشپەلى تايپالارعا ىقپال ەتۋىنەن دەپ تۇسىندىرەدى. [16]
شىنىندا دا، دەشتى قىپشاق ولكەسىنە مۇسىلماندىقتىڭ جايىلۋىندا، يسلامداعى سوپىلىق اعىمىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. سوپىلىق- بۇل يسلامداعى ميستيكالىق- اسكەتتىك اعىم بولىپ تابىلادى. سوپىلاردىڭ كىتاپپەن جۇرەتىن جانە ونىمەن سويلەيتىن فاكىحتاردان ايىرماشىلىعى، بەكىتىلگەن ءبىر ءدىني نورمالاردىڭ بولماۋى. ياعني ءاربىر سوپىنىڭ اقيقاتقا جەتەتىن ءوز جولى بولادى. ءاربىر سوپىنىڭ مىندەتتى تۇردە شاكىرتتەرى(مۇريدتتەرى) بولدى جانە ول مۇريدتەر مىندەتتى تۇردە بارلىق ىستە سوپىلارعا باعىنۋى ءتيىس ەدى.
اتاقتى سوپىلاردىڭ مۇريدتەرىنىڭ سانى بىرنەشە مىڭعا جەتىپ وتىرعان. سوندىقتان وزىنە تولىقتاي باعىنعان مۇريدتەرى بار سوپىلار وتە ۇلكەن ساياسي جانە رۋحاني ىقپالعا يە بولدى. دەشتى قىپشاقتىڭ كوشپەلى تۇركىلەرىنىڭ اراسىندا نەگىزىنەن ورتا ازيالىق سوپىلارى ماڭىزدى ورىن الدى. اسىرەسە، ازىرەت سۇلتان اتىمەن تانىمال تۇركىستاندىق قوجا احمەت ياسساۋي نەگىزىن سالعان ياسساۋيا تاريقاتى، بۇحارالىق باحا- اد دين ناقشباندي نەگىزىن سالعان ناقشبانديا تاريقاتى جانە حورەزمدىك ءناجىم- اد دين كۋبرا نەگىزىن سالعان كۋبراۆيا تاريقاتتارى كەڭ تارالدى. [17] وسى ءۇش تاريقاتتىڭ سوپىلارىنىڭ ارقاسىندا دەشتى قىپشاق دالاسىندا يسلامدى قابىلداماعان ءبىر- دە ءبىر تۇركى تايپاسى قالمادى.
بۇحارا مەن سامارقاندتا جانە حورەزمدە ءدىن ۇيرەنگەن سوپىلاردىڭ كوپشىلىگى، ءوز ءومىرىن كوشپەلى تۇركىلەر اراسىندا يسلامدى ناسيحاتتاۋعا ارنادى. اسىرەسە، سوپىلاردىڭ دۇنيەنى تارك ەتىپ ءومىر ءسۇرۋى، ولاردىڭ توزاق جايلى اڭگىمەلەرى كوشپەلىلەرگە قاتتى اسەر ەتتى. كوپتەگەن تاريحي دەرەكتەردە جانە ءوزىمىزدىڭ حالىق اۋىز ادەبيەتىمىزدە، ءبىر عانا سوپىنىڭ بۇتىندەي ءبىر رۋدى يسلامعا كىرگىزگەندىگى جايلى مالىمەتتەر كوپتەپ كەزدەسەدى. مۇنداي اقپاراتتار مۇسىلمان جازبا دەرەكتەرىنەن دە تابىلادى.
مىسالى، تۇركمەنيا جەرىنەن شىققان ياسساۋي تاريقاتىنىڭ وكىلى حۋسەين بەك اتتى سوپى، باشقۇرت تايپالارىنىڭ تولىقتاي يسلامدى قابىلداۋىنا سەبەپشى بولدى. [18] بۇل سوپىنىڭ بەدەلىنىڭ جوعارى بولعانى سونشا، ونىڭ ولىمىنەن كەيىن جانىبەك حاننىڭ ءوزى وعان ارناپ قازىرگى ۋفانىڭ ماڭىنان ۇلكەن كەسەنە سالادى.
مۇنداي اۋليەلەر جەرلەنگەن كەسەنەلەر كوپ ۇزاماي كوشپەندىلەر اراسىندا يسلامنىڭ تارالۋىنىڭ ورتالىقتارىنا اينالدى. سوپىلار قاراپايىم حالىقپەن قاتار، التىن وردانىڭ حاندارىنا دا ۇلكەن ىقپال ەتىپ وتىردى. بەركە حاننىڭ سايف- اد دين بوحارزيگە ءمۇريد بولۋى، وزبەك حاننىڭ بارلىق ىستەردە ءوزىنىڭ ۇستازى، شەيح ەل- ميسكاريدىڭ كەڭەستەرىنە قۇلاق ءتۇرۋى كوپ نارسەنى اڭعارتسا كەرەك.
ءسويتىپ، سوپىلىق بىرتىندەپ ۇلى دالاداعى كوشپەندىلەردىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالا باستادى. جالپى سوپىلىق دۇنيەتانىمنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى دىندەگى نەگىزگى سەنىمدەرگە قايشى كەلمەيتىن، جەرگىلىكتى داستۇرلەردى ترانسفورماتسيالاي الۋىندا ەدى. وسىنىڭ ناتيجەسىدە بۇرىن ءارتۇرلى تاۋ- تاستان، اعاشتاردان جانە ت. ب نارسەلەردەن كومەك سۇرايتىن حالىق، ەندى يسلامدى تاراتقان اۋليەلەردەن بارىپ كومەك سۇرايتىن بولدى.
ال شاماندار بولسا، ەندى ءوز ريتۋالدارىندا قۇران اياتتارىن وقۋ ارقىلى، ءارۋاقتارىن شاقىرىپ، ادامداردى ەمدەي باستايدى. وسىلايشا يسلام ءدىنى، تاڭىرشىلدىكتىڭ قالدىقتارىن اقىرىنداپ بولسا دا، ىعىستىرىپ، اياعىنان نىق تۇرا باستادى. XIV عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ يسلام ءدىنى التىن وردا حالىقتارى ءۇشىن جاڭادان كەلگەن ءدىن تۇسىنىگىن جوعالتىپ، مادەنيەتىنى مەن تۇرمىسىنىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالدى.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
تاباكات ي- ناسيري // سبورنيك ماتەريالوۆ، وتنوسياشيحسيا ك يستوريي زولوتوي وردى. - م.: ناۋكا، 1941.
لاۆرەنتيەۆسكايا لەتوپيس. (پولنوە سوبرانيە رۋسسكيح لەتوپيسەي) . - ل. ,1926-1928. - ت. 1.
تيزەنگاۋزەن ۆ. گ. سبورنيك ماتەريالوۆ.. . ت.2. م. -ل. , 1941. س. 17
گرەكوۆ ب. د. , ياكۋبوۆسكيي ا. يۋ. چاست I. وبرازوۆانيە ي رازۆيتيە زولوتوي وردى ۆ XIIى-XIV ۆۆ.// زولوتايا وردا ي ەە پادەنيە. - م. -ل. , 1950.
راشيد اد- دين. سبورنيك لەتوپيسەي. - م. , ل.: يزداتەلستۆو ان س س س ر، 1960. - ت. 2. - س. 133.
پۋتەشەستۆيە ۆ ۆوستوچنىە سترانى … س. 102-106
تيزەنگاۋزەن ۆ. گ. سبورنيك ماتەريالوۆ.. . ت.1. سپ ب. 1884. س. 379-380
زاكيروۆ س. ديپلوماتيچەسكيە وتنوشەنيا زولوتوي وردى س ەگيپتوم. - م. , 1966. - س. 39.
راشيد اد- دين. راسسكاز و پرويسشەستۆي رازنوگلاسي مەجدۋ حۋلاگۋ- حانوم ي بەركەەم.. . // سبورنيك لەتوپيسەي. - م. , ل.: يزداتەلستۆو اكادەمي ناۋك س س س ر، 1946. - ت. 3. - س. 58-60.
ج. م. سابيتوۆ. گەنەالوگيا دجۋچيدوۆ ۆ 13-18 ۆەكاح.. گەنەالوگيا ي حرونولوگيا پراۆيتەلەي زولوتوي وردى
ۆەسەلوۆسكي ن. ي. حان يز تەمنيكوۆ زولوتوي وردى نوگاي ي ەگو ۆرەميا. - س. 3.
ج. م. سابيتوۆ. گەنەالوگيا دجۋچيدوۆ ۆ 13-18 ۆەكاح.. گەنەالوگيا ي حرونولوگيا پراۆيتەلەي زولوتوي وردى.
مۋحاماديەۆ ا. گ. بۋلگارو- تاتارسكايا مونەتنايا سيستەما ۆ XII- XV ۆۆ. م. , 1983. س. 46-49
گۋميلەۆ ل. ن. پويسكي ۆىمىشلەننوگو سارستۆا. - م.: ايريس- پرەسس، 2002. - س. 208. - 432 س.
رودوسلوۆيە تيۋركوۆ. شادجارات ال- اتراك
بارتولد ۆ. ۆ. دۆادتسات لەكسي پو يستوري تۋرەتسكيح نارودوۆ سرەدنەي ازي // سوچ. ت. 5. م. , 1968. س. 118-120
بارتولد ۆ. ۆ. يسلام // سوچ. ت.4. م.: 1966. س. 117
مالوۆ ن. م. , مالىشيەۆ ا. ب. , راكۋشين ا. ي. رەليگيا ۆ زولوتوي وردە. ساراتوۆ، 1998
ۆاسيلەۆ د. ۆ. يسلام ۆ زولوتوي وردە(يستوريكو- ارحەولوگيچەسكيە يسسلەدوۆانيە)
يسلام ي ۆلاست ۆ زولوتوي وردە. سبورنيك ستاتەي / پود رەد. ي. م. ميرگالەيەۆا، ە. ت. سايفەتدينوۆوي.
جاراس احان، تاريح عىلىمىنڭ ماگيسترى