تاماقتانۋ مادەنيەتى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - داستارقاننىڭ جالپى كورىنىسى، ونىڭ اسەم جاسالۋى، تاعامداردى ءبىر-بىرىمەن ۇيلەستىرىپ، رەت-رەتىمەن بەرۋ تابەتتىڭ اشىلۋىنا جاقسى اسەر ەتەدى، تابەت جاقسى اشىلسا تاعام دا جاقسى سىڭەدى.

مەرەكەلىك داستارقاننىڭ ءسان-سالتاناتى بارىمىزگە بەلگىلى بولار. ءيا، كوزدىڭ جاۋىن الاتىن، اسەمدەلگەن داستارقان! ءدامدى دايىندالىپ، اسەمدەپ قويىلعان تاعامدار. ال مەرەكەلىك داستارقاننىڭ قانداي تالاپتارعا ساي بولۋى كەرەك ەكەنىن ءبارىمىز بىردەي بىلەمىز بە؟

مەرەكەلىك داستارقان. ەڭ كۇردەلىسىنەن - مەرەكەلىك تاعامنان باستالىق. مەرەكەلىك داستارقان ۇستىندە قاجەتتىنىڭ ءبارى دە بولعانىمەن، ارتىق ەشنارسە تۇرماۋعا ءتيىس.

وعان قاجەتتى ىدىس-اياقتى قالاي ورنالاستىرۋ، ياعني سەرۆيزدەۋ كەرەك؟ داستارقان باسىندا وتىراتىن ءار ادامعا ەكى نالبەك (تارەلكا) قويادى: ونىڭ ۇلكەنىنە قويۋ تاعام، ال كىشىسىنە سالقىن تاعام سالىنادى. نالبەكتىڭ وڭ جاعىنا پىشاق ء(جۇزىن نالبەككە قاراتىپ) پەن قاسىقتى، سول جاعىنا ايىردى قويادى. قاسىق پەن ايىردىڭ ويىق بەتىن استىنا قاراتىپ توڭكەرەدى. دەسەرتكە ارنالعان قاسىقتى، جەمىسكە ارنالعان پىشاقتى نالبەكتەن ارىرەك، ستول جيەگىنە پاراللەل تاستايدى ء(بىر كەزدە ولارعا دا كەزەك كەلەدى). سالقىن تاعامدار، اشى تۇزدىقتار، تۇزدى تاعامدار بۇكىل داستارقان ۇستىنە بىركەلكى ەتىپ قويىلادى.

قولمەن اۋىز سۇرتەتىن ورامالداردى (قاعاز جانە ماتا) سالقىن تاعام سالىناتىن ءار نالبەكتىڭ ۇستىنە قويادى (قوناقتار وتىرعاننان كەيىن ءارقايسىسى ماتا ورامالمەن وزدەرىنىڭ تىزەسىن جابادى) . تۇزدى تاعامداردىڭ قاسىعى ەرەكشە بولەك بولۋى ءتيىس. ەگەر ارناۋلى قاسىق بولماسا، تازا پىشاقتىڭ ۇشىمەن الادى.

ءبىرقاتار سالقىن تاعامدارعا ارناپ ورتاق قۇرالدار - قالاقشا، قاسىق جانە ايىر بەرىلەدى.

قازى-قارتا، ءارتۇرلى شۇجىقتاردى جۇقالاپ كەسەدى دە قاتارلاستىرىپ جالپاق ىدىسقا سالادى. ولاردى داستارقانعا قويار الدىندا ءوز ىدىستارىنان نالبەكتەرگە اۋدارادى. مايعا قالبىرلانعان بالىق سالىنعان ىدىستىڭ جيەگىن اينالدىرا ليمون تىلىمدەرىن قويۋعا بولادى، بالىقتى جەر الدىندا وعان ليمون شىرىنىن قۇيىپ دامدەيدى. دۇكەننەن ساتىپ الىنعان ىرىمشىكتىڭ قابىعىن ارشىپ، جۇقالاپ تۋراپ قويادى.

سارى مايدى توڭازىتقىشتان تاماقتانۋدان بىرنەشە مينۋت بۇرىن شىعارىپ، ىدىسقا سالادى. اق نان مەن قارا ناندى جۇقالاپ تۋراپ، داستارقاننىڭ ءار جەرىنە قويادى. ناندى تىستەپ جەمەي از- ازدان ءۇزىپ جەگەن دۇرىس.

داستارقان باسىندا وتىراتىن ءار ادامعا ارناپ مينەرالدى سۋ نەمەسە جەمىس شىرىنىن ىشەتىن فۋجەر قويىلادى.

سالقىن تاعام ءۇشىن ادەتتە تابەت اشاتىن اشى بۇرىشتى تاعامدار بەرىلەدى. ولار - ءار ءتۇرلى تۇزدالعان ونىمدەر، مارينادتار، ىستالعان تاعامدار. بۇل تاعامداردى كوكتەرمەن (پەترۋشكا، اسكوك، پياز ت. س. س) اسەمدەيدى. سالقىن استى ازداپ جەپ، نەگىزگى تاعامنىڭ الدا ەكەنىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك.

مەرەكەلىك داستارقان جايعان كەزدە ءۇي بيكەسىنىڭ بەرىلەتىن تاعامدار ءمازىرىن قوناقتارعا الدىن الا ءبىلدىرىپ، ەسكەرتكەنى دۇرىس. سوندا قوناقتاردىڭ ءارقايسىسى قاي تاعامنان قانشا جەۋ كەرەك ەكەنىن وزدەرى شەشەدى.

مەرەكەلىك داستارقانعا قويىلاتىن سۇيىق تاعام ونشا اۋىر بولماۋى ءتيىس. ول ءمولدىر سۇيىق سورپا نەمەسە ازداعان قوسپاسى بار جەڭىل سورپا بولۋى كەرەك. وسىنداي سورپامەن بىرگە ادەتتە اراسىنا ەت، بالىق نە كوكونىس سالىپ پىسىرىلگەن بالىشتەر بەرەدى.

سورپانى ارناۋلى كەسەلەرگە نەمەسە شۇڭعىل شاعىن نالبەكتەرگە قۇيىپ بەرگەن دۇرىس. ونى اس ۇيدە الدىن الا جەكە كەسەلەرگە ءبولىپ قۇيۋعا بولادى. سول سياقتى سورپاعا ارنالعان ۇلكەن فورفور ىدىس بولسا، الدىمەن سوعان قۇيىپ، داستارقان باسىندا- اق جەكە كەسەلەرگە ءبولىپ قۇيادى.

سورپا قۇيىلعان كەسەنى نەمەسە نالبەكتى داستارقان باسىندا قيسايتىپ ءتۇبىن تاقىرلاپ ىشكەن ورىنسىز. ونىڭ ۇستىنە توگىپ داستارقاندى بىلعاپ الۋىڭىز مۇمكىن. ەگەر سورپا ىشىندە كەسەك تاۋىق ەتى نەمەسە مال ەتى بولسا، ونى سورپانى تاۋىسقاننان كەيىن عانا جەگەن دۇرىس. كەسەدەگى سورپا تاۋسىلماسا، ەتتى ودان الامىن دەپ كيىمىڭىزگە نەمەسە كورشىڭىزگە سورپا شاشىراتىپ الۋىڭىز مۇمكىن.

قويۋ تاعامدى بەرەر الدىندا ادەتتە ازداپ ءۇزىلىس جاسايدى، ءۇزىلىس كەزىندە قوناقتار تاماق جەۋدەن «تىنىعىپ»، بوي جازادى. ءار قوناقتىڭ سىباعاسىن ونىڭ وڭ جاعىنان، ورتاق تاباقتى سول جاعىنان بەرەدى. كەيدە ورتاق تاباقتى داستارقاننىڭ ورتاسىنا قويادى (ەگەر قوناق كوپ بولسا، وندا بىرنەشە جەردەن قويۋعا بولادى) دا، ونى سالىپ جەيتىن بىرنەشە قاسىق اكەلىنەدى.

تاماقتى پىشاقپەن جەۋگە بولمايدى - جازاتايىم ءجۇزى ءتيىپ، كەسىپ كەتۋى مۇمكىن. بالىقتى، كوتلەتتى، پىسكەن كوكونىستى پىشاقپەن كەسىپ جەمەيدى.

ولاردى ءبولىپ- ءبولىپ جەۋ ءۇشىن ايىردىڭ ءوزى- اق جەتكىلىكتى. بۇل تاعامداردى جەگەن كەزدە ايىردى وڭ قولمەن ۇستايدى دا، قاجەت بولسا، سول قولداعى نان تىلىمىمەن دەمەپ وتىرادى.

مال ەتى مەن قۇس ەتىن پىشاقپەن كەسەدى، ول ءۇشىن پىشاق وڭ قولدا، ايىر سول قولدا بولۋى ءتيىس. ايىردى نالبەك بەتىندە تىك ۇستاماي، كولبەۋ ۇستاعان دۇرىس. تىك ۇستاسا، ول نالبەك بەتىنەن تايىپ كەتۋى مۇمكىن. قويۋ تاعامنىڭ ءبارىن بىردەن ۇساقتاپ تۋراۋدىڭ قاجەتى جوق. ۇساقتالعان تاعام تەز سۋىپ قالادى.

ونى بىرتىندەپ شەتىنەن كەسىپ جەگەن دۇرىس، ول ءۇشىن ايىردى ەتتىڭ ورتاسىنا شانىشپاي شەتىن الا، كەسىپ جەيتىن بولىكتى عانا شانشىپ، پىشاقپەن كەسىپ جەپ وتىرۋ كەرەك. تاعامدى جەپ بولعاننان كەيىن ايىر مەن پىشاقتى (ەگەر پايدالانىلعان بولسا، قاسىقتى دا) داستارقان ۇستىنە قويماي، ءوزىنىڭ نالبەگىنە سالادى.

ءتاتتى تاعامدى بەرەر الدىندا دا ءبىرشاما ءۇزىلىس جاسايدى. كومپوت، كيسەل، سىلىكپە، كرەم سياقتى تاعامداردى ورتاعا قويادى. بۇل كەزدە المانىڭ ساعاق جاعىن تومەن قاراتىپ، المۇرتتىڭ ساعاق جاعىن جوعارى قاراتىپ سالادى.

شاي مەن كوفەنى قانتسىز بەرەدى. قانتتى اركىم ءوزىنىڭ قالاۋى بويىنشا سالىپ الادى. پيروجنىي مەن تورتتى شاي قاسىقپەن جەيدى، قۇرعاق پيروجنىي بولسا، ونى قولمەن جەۋگە دە بولادى. ودان كەيىن قولدى قاعاز ورامالمەن ءسۇرتىپ، ونى بوساعان نالبەككە تاستايدى. قوناقتارعا شاي بەرۋدىڭ ىڭعايلى ءبىر جولى - داستارقان شەتىنە قايناپ تۇرگان ساماۋرىندى نەمەسە ۇلكەن شاۋگىمدى قويىپ، شەتىنەن كەسەگە قۇيىپ ۇلەستىرىپ وتىرۋ.

وسى ارادا تاعى ءبىر كەڭەس بەرۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز. قازىرگى قولدىڭ قالت ەتۋى قيىن تىرشىلىگىمىزدە تاماق ءىشۋ - وتباسى بولىپ باس قوسۋدىڭ سىلتاۋى عانا سەكىلدى.

حال- جاعدايىمىزدى وسىنداي داستارقان باسىندا عانا اڭگىمە ەتۋگە تۋرا كەلەدى. سوندىقتان وتباسى بولىپ تاماق ءىشۋدى الگىندەي وتىرىسقا اينالدىرۋعا تىرىسقان ءجون. مۇمكىندىگىنە قاراي داستارقانعا وتباسىنىڭ بارلىق مۇشەسىنىڭ وتىرعانى دۇرىس.

بۇل كەزدە تەلەفون شىرىلى سەكىلدى بوگدە شارۋاعا كوڭىل بولمەۋ كەرەك. بارلىق وتباسى مۇشەسى باس قوساتىن وسىنداي 15-30 مينۋتتىق وتىرىستا تەك وتباسى- وشاق قاسىنىڭ عانا ماسەلەلەرى اڭگىمە بولادى. ولاي ەتپەي تەلەفونعا جارماساتىن بولساق، تاعام سۋىپ قالادى. وتباسى مۇشەلەرى تەلەفونمەن ايتىلىپ جاتقان اڭگىمەگە كوڭىل اۋدارادى.

ول اڭگىمەنى تەز دوعارىپ تاستاۋ دا قيىن. ويتكەنى تەلەفون شالعان كىسىنىڭ رەنجىپ قالۋى مۇمكىن عوي. ەگەر وتباسى مۇشەلەرى بەلگىلى سەبەپتەرگە بايلانىستى اپتانىڭ جۇمىس كۇندەرى جيىلا المايتىن بولسا، وندا سەنبى نەمەسە جەكسەنبى كۇندەرىنىڭ بىرىندە باس قوساتىنداي بولىپ، وتباسىلىق تاعامدى داستۇرگە اينالدىرۋ كەرەك.

وسىنداي دۇرىس ۇيىمداستىرىلعان وتباسىلىق تاعامنىڭ ماڭىزى ەرەكشە زور. ونىڭ ماڭىزى تاعامدى ءىشىپ- جەۋ تيىمدىلىگىندە عانا ەمەس، اسىرەسە وتباسىنىڭ ىشكى احۋالىنا، بىرلىگىنە جاقسى اسەر ەتەدى. تاربيەلىك ماڭىزى دا ۇلكەن ەكەندىگىندە ءسوز جوق. بارلىعى باس قوسىپ، بىرگە ىشكەن تاعام وتباسى بىرلىگىن شىڭداپ، ونىڭ مۇشەلەرىن جاقىنداستىرا تۇسەدى. ءداستۇرلى جاقسى ادەت قالىپتاستىرادى، بالالارعا دا پايدالى ۇلگى بولادى.

ە. رامامزانوۆ