جەتىستىككە جەتۋ ادام جاسىنا بايلانىستى ما: عالىمدار پىكىرى
ەڭ ەلەۋلى جاڭالىقتار شىنىمەن جاس كەزدە جاسالا ما؟ The New York Times ءتىلشىسى وسى قاعيدانى زەرتتەپ كورۋگە تىرىسىپتى.
بەنەديكت كەري (BenedictCarey)
امەريكالىق عىلىمي ءتىلشى، «ءبىز قالاي ۇيرەنەمىز» كىتابىنىڭ اۆتورى.
تانىمال ادامداردىڭ جەتىستىكتەرىن ساراپتايتىن زەرتتەۋشىلەر قىزمەتتىڭ كوپتەگەن سالاسىندا ەڭ ەلەۋلى جاڭالىقتار جاس كەزدە جاسالعانىن بايقاعان. الايدا جاقىندا Science جۋرنالىندا جاريالانعان كوپتەگەن عالىمداردىڭ ءومىرى مەن مانسابى جايلى ساراپتاما مۇنىڭ جاسقا ەش قاتىسى جوق ەكەنىن انىقتاعان. شىن مانىندە، بۇل مىنەز، تاباندىلىق پەن ساتتىلىك سياقتى فاكتورلاردىڭ توعىسۋى. جانە بۇل مۋزىكا مەن كينەماوگرافيادان باستاپ عىلىمعا دەيىن قىزمەتتىڭ ءار سالاسىنا ءتان.
باستىسى - بەرىلمەۋ. بەرىلسەڭىز تاپسىرماعا شىعارماشىلىق تۇرعىدان قاراۋ قابىلەتىنەن ايىرىلاسىز.
- البەرت-لاسلو باراباشي (Albert-LaszloBarabasi)، بوستونداعى سولتۇستىك- شىعىس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تانىمال فيزيگى
باستاپقىدا زەرتتەۋشىلەر تەك فيزيكتەردى قاراستىرعان. ولار 1893 -جىلعا دەيىنگى ادەبيەتتى اقتارىپ، 20 جىلدان كوپ ۋاقىت بويى ءار 5 جىلدا كەم دەگەندە ءبىر جۇمىس جاريالاپ وتىرعان 2856 عالىم-فيزيكتى تاڭداعان. ونىڭ ىشىندە ءجيى قولدانىلاتىن ەڭبەكتەردى اسا ەلەۋلى دەپ قابىلداپ، عالىمنىڭ مانسابىندا مۇنداي ەڭبەكتەر قانشالىقتى كوپ بولعانىن ساراپتاعان.
شىنىندا دا، ەلەۋلى جاڭالىقتار كوبىنە جاس كەزدە جاسالعان. ءبىراق مۇنىڭ جاسقا بايلانىستى ەمەس ەكەنى ايتىلادى.
بار ماسەلە ونىمدىلىكتە: جاس عالىمدار بارىنشا كوپ ەكسپەريمەنت جاسايدى، ال بۇل شىنىمەن ماڭىزدى دۇنيە اشۋ مۇمكىندىگىن جوعارىلاتادى. ياعني، ەگەر بىردەي ونىمدىلىكپەن جۇمىس ىستەسەڭىز، 25 جاستا دا، 50 جاستا دا جاڭالىق اشۋعا بولادى.
ساتتىلىكتى دە ەلەمەۋگە بولمايدى. دۇرىس جوبا مەن ونىمەن جۇمىس ىستەۋگە دۇرىس ۋاقىت تاڭداي ءبىلۋ دە ماڭىزدى. الايدا مۇنداي ءساتتى تاڭداۋ عىلىمعا جاسالعان ۇلەس دەپ كوپشىلىكپەن قابىلدانادى ما - بۇل تاعى ءبىر كومپونەنتكە بايلانىستى، ونى عالىمدار Q دەپ اتاعان.
Q - ينتەللەكت دەڭگەيى، جىگەرلىگى، ىنتاسى، جاڭا يدەيالارعا اشىقتىعى جانە باسقا ادامدارمەن جۇمىس ىستەي الۋ قابىلەتتەرىنەن تۇرادى.
قىسقاشا ايتقاندا، بۇل جۇمىسىڭنان ماكسيمۋم پايدا كورۋ: قاراپايىم ەكسپەريمەنتتەن وزەكتىلىكتى بايقاۋ جانە ءوز يدەياڭدى ىسكە اسىرا الۋ.
«Q فاكتورى - وتە قىزىقتى قۇبىلىس، سەبەبى تەوريالىق تۇرعىدان ول ادام ءوز بويىنان بايقامايتىن نەمەسە باعالامايتىن قاسيەتتەردەن تۇرادى، - دەيدى زاك حەمبريك (Zach Hambrick)، ميچيگان شتاتى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پسيحولوگيا پروفەسسورى. - مىسالى، ءوز ويىن ناقتى جەتكىزە الۋ قابىلەتى. ماتەماتيكالىق پسيحولوگيا دەگەن عىلىمدى الايىق. ءسىز قىزىقتى زەرتتەۋىڭىزدى جاريالاي الاسىز، ءبىراق ەگەر ول قيىن ءارى تۇسىنىكسىز جازىلسا (كوبىنە سولاي جازىلادى دا)، عالىم رەتىندە مويىندالۋىڭىز ەكىتالاي. نە تۋرالى جازعانىڭىزدى جاي عانا ەشكىم تۇسىنبەيدى».
تاڭعالارلىعى، عالىمداردىڭ دەرەگى بويىنشا Q ۋاقىت وتە كەلە وزگەرمەيدى. كوپتىڭ پىكىرىنە قاراماستان، تاجىريبە اعىمداعى جۇمىسىڭنان جاڭا جانە ماڭىزدى بىردەڭە تابۋ قابىلەتىن ارتتىرمايدى. «بۇل تاڭعالارلىق، - دەيدى باراباشي. - ءۇش فاكتور - Q، ونىمدىلىك پەن ساتتىلىك - ءبىر-بىرىنە تاۋەلدى ەمەس» .
وسى ناتيجەلەردى جيناستىرا كەلە، زەرتتەۋشىلەر مىناداي قورىتىندىعا كەلگەن: تابىستى اشىلۋلار ءۇش فاكتوردىڭ ءبىر مەزەتتە توعىسقان ساتىندە تۋادى. ولار - عالىمنىڭ ايقىن ءبىر قاسيەتتەرى، Q مەن ساتتىلىك. ال جاس مولشەرى اسا ماڭىزدى ەمەس.
جاس ۇلعايعان سايىن ساتتىلىككە اسەر ەتەتىن ءبىر عانا فاكتور وزگەرۋى مۇمكىن، - مارتەبە. بەدەلدى عالىمعا تاۋەكەلگە بارۋ قيىن ەمەس.
مىسالى، بيولوگ جان باتيست لامارك، ەۆوليۋتسيا بويىنشا جۇمىستارىن العاش رەت 57 جاسىندا جاريالاعان، ال ەڭ ەلەۋلى «زوولوگيا ءپالساپاسى» جۇمىسىن 66 جاسىندا جازعان. بۇل مىسال ماسەلە جاستا ەمەس، الەۋمەتتىك فاكتورلاردا ەكەنىن كورسەتەدى. ادەتتە عالىمدار جاڭا ءبىر قاتارلى ەمەس تەوريالارىن ەسەيگەندە، ءبىلىم مەن ابىروي جيناعاندا جاريالاپ جاتادى.