ادامنىڭ قولىنان قىرىلىپ كەتكەن الىپتار
ولاردىڭ قاناتتارى بولمادى، سول سەبەپتى بايىرعى ماوريلەر ولاردى وڭاي قىرىپ-جويدى. بۇل قۇستار جويىلىپ كەتكەن تۇرلەر تىزىمىنە ەنگىزىلسە دە، ءالى كۇنگە دەيىن ولاردى ⅩⅩ عاسىردا جاڭا زەلانديانىڭ سولتۇستىك ارالىنىڭ وقشاۋ بۇرىشىنان كورگەندەرى جايلى سەنىمدى اڭگىمەلەر ايتىلۋدا.
ادامنىڭ قولىنان قىرىلعان الىپتار
XVIII عاسىردىڭ سوڭىندا جاڭا زەلانديادا موا الىپ قۇستارىن كەزدەستىرۋگە بولاتىن ەدى، بۇگىنگى كۇنى ولار جويىلىپ كەتكەن تۇرلەردىڭ تىزىمىنە ەنگىزىلگەن، الايدا ەنتۋزياستتار ەكى ءىرى ارالدىڭ شالعايداعى قۋىستارىنان وسى بىرەگەي قاۋىرسىندىلاردى كەزدەستىرۋگە ءالى دە ۇمىتتەنەدى.
ءبىر كەزدەرى، ادامدار كەلگەنگە دەيىن، جاڭا زەلانديا ناعىز قۇستاردىڭ «قورىعى» بولعان، بۇل جەردە سۇتقورەكتىلەر (جارقاناتتى ەسەپكە الماعاندا) بولماعان، قاۋىرسىندىلار پاتشالىعى داۋىرلەگەن جانە كوبەيىپ تۇرعان، ولاردىڭ ەڭ ءىرى وكىلدەرى - موا قۇستارى ءۇشىن تەك الىپ قىران عانا ۇلكەن قاۋىپ توندىرەتىن.
الىپ موالاردان باسقا سالماعى 20 ك گ- نان اسپايتىن ولشەمى بويىنشا كىشىرەك تۇرلەرى دە بولدى. موانىڭ ەڭ ىرىلەرىنىڭ بيىكتىگى 3,5-4 مەترگە جەتەتىن جانە شامامەن سالماعى 250 ك گ-داي تارتاتىن. سونىمەن بىرگە انالىعى اتالىعىنان ەكى ەسە اۋىر بولاتىن.
«ارينە، مۇنداي ۇشا المايتىن جانە تىستەمەيتىن جەۋگە جارامدى قۇنارلى «تاۋىقتار»، سونشالىقتى تاۋداي مول ەتتىڭ ەكى اياقتى يەگەرلەرى، ارالدى العاش اشۋشىلاردىڭ قۇرمەتىنە ماوري اتاۋىن العان، پولينەزيا ارالىنان قونىس اۋدارعاندار ءۇشىن وڭاي ءارى ءدامدى تابىس بولدىعان. موالاردىڭ جويىلۋىنا ارالعا پولينەزيالىق قونىس اۋدارۋشىلار الىپ كەلگەن يتتەر مەن ەگەۋقۇيرىقتار دا ءبىرتالاي ۇلەس قوسقان. عالىمداردىڭ باعامداۋى بويىنشا، موالاردى قىرىپ-جويۋ كەزەڭى Ⅸعاسىردان XIV عاسىرعا دەيىن سوزىلعان.
قاڭقالار نە جايلى ايتادى
ⅩⅨ عاسىردىڭ ەكىنشى شيرەگىندە ەۋروپالىق عالىمدار ەكزوتيكالىق قۇسقا سونشالىقتى قىزىعۋشىلىق تۋدىردى. موالاردىڭ قاڭقالاردى ارالداردا وتە كوپ بولاتىن، ال ءتىرى نۇسقاسى كوزگە تۇسپەيتىن. امان قالعان قۇستاردى تابۋعا تىرىسىپ، عالىمدار ارالداردىڭ وڭاشا ەڭ شالعاي بۇرىشتارىنا ءبىرقاتار ەكسپەديتسيالار ۇيىمداستىرادى. زەرتتەۋشىلەردىڭ ىنتاسى ماوريلەردىڭ باكاپۋناكا تاۋىنىڭ قۇزار باسىندا امان قالعان ءبىر موا تىعىلىپ ءجۇر ەكەن دەگەن اڭىزىن ودان ءارى ءورشىتىپ جىبەردى. وكىنىشكە وراي، تاۋدا ەشكىم تىعىلماعان، ءبىر دە ءبىر ءتىرى قۇس تابىلمادى.
موا قۇسىنىڭ قالدىقتارى
موالاردى العاش زەرتتەۋشى پالەونتولوگ ريچارد وۋەن بولدى، ءدال وسى ادام 1839 -جىلى جاڭا زەلانديادان تابىلعان الىپ سۇيەك، قانداي دا ءبىر اڭنىڭ ەمەس، قۇستىڭ سۇيەگى ەكەنىن دالەلدەگەن. عالىم ءوز ءومىرىنىڭ 45 جىلىن موالاردى زەرتتەۋگە ارناعان.
ونىڭ ءوتىنىشى بويىنشا، ناتۋراليست ۋولتەر مەنتەلل 1847 -جىلدان 1850 -جىلعا دەيىن وعان الىپ قۇستىڭ شامامەن مىڭعا تارتا سۇيەگى مەن ولاردىڭ جۇمىرتقالارىنىڭ قابىعىنىڭ قالدىعىن جيناپ بەرگەن. وۋەن ءارتۇرلى موالاردىڭ تۇرلەرىن سيپاتتاعان جانە مۇراجايلارعا الىپ قۇستىڭ بىرنەشە قاڭقاسىن جيناپ بەرگەن. ⅩⅨ عاسىردىڭ ورتاسىندا كرومۆەلگە جاقىن جەردەن موانىڭ ەڭ ۇلكەن جۇمىرتقاسى تابىلعان: ونىڭ ۇزىندىعى 30 س م-گە، ال ديامەترى - 20 س م-گە تەڭ بولعان.
موالاردى زەرتتەۋ قازىرگى ۋاقىتتا دا جالعاسۋدا.
مىسالى، جۋىردا عالىمدار موالاردىڭ پوپۋلياتسيالارىندا انالىقتارى اتالىقتارىنان بەس ەسە كوپ بولعاندىعىن انىقتادى. بۇل قۇستاردىڭ وزدەرىنە ءتان انالىق ءداۋىرى، عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، انالىقتارىنا اتالىقتارىنا قاراعاندا الدەقايدا ءىرى بولعان، اگرەسسيۆتى اۋماقتىق ساياسات جۇرگىزە وتىرىپ، سوڭعىسىن بارىنشا ازىققا باي قاتىسۋشىمەن ىعىستىرىپ وتىرعان.
2009 -جىلى جويىلىپ كەتكەن الىپ قۇستىڭ ءتۇسىن قۇراستىرىپ شىعۋعا جول جەتكىزگەندەرىن جاريالادى.
عالىمداردىڭ قولىندا 2,5 مىڭ جىلدىق جاسى بار قاۋىرسىن بار بولاتىن، ولاردىڭ د ن ق- سىن زەرتتەي وتىرىپ، عالىمدار موالاردىڭ ءتورت تۇرىندە رەڭسىز قوڭىر قاۋىرسىن بولعانىن، تەك كەيبىر جەكە داراباستارىندا عانا قاۋىرسىندارىنىڭ ۇشى اق بولعانىن انىقتاعان. عالىمداردىڭ ەسەپتەۋىنشە، قوڭىر ءتۇستىڭ نازىك سارعىش رەڭكتى قاۋىرسىندارى موالار ءۇشىن الىپ حااست قىرانىنان جاسىرىنۋ ءۇشىن وتە جاقسى بۇركەمە بولعان. ءدال وسى قىران قۇس موالاردىڭ جالعىز جاۋى جانە الەمدەگى ەڭ ءىرى قىران قۇس بولاتىن.
سونىمەن، الەمدەگى ەڭ ءىرى قۇس قانداي ەدى؟ موا ستراۋستارعا جاقىن تۋىس بولىپ سانالادى، ولار وسى قۇستارعا ۇقسايتىن. ەكى «شىنىققان» اياقتارى، قاناتسىز دەنەسى ۇزىن مويىنعا جالعاسقان، باسى ازداپ سوپاقتاۋ، تۇمسىعى تومەن قاراي يمەكتەۋ. قۇستىڭ بۇكىل دەنەسىن قاۋىرسىن جاپقان. ەڭ قىزىعى، موالار دا قازىرگى قاۋىقتار ءتارىزدى، اسقازاندارىنداعى ازىقتى ۇنتاقتاپ وتىراتىن، ۇساق تاستار جۇتىپ وتىرعان. ەندى وسى تەگىستەلە وڭدەلگەن تاستار موالاردىڭ سۇيەكتەرىنىڭ قاسىنان تابىلۋدا.
پاتشا-قۇستى ىزدەۋ كەزىندە
تىپتەن، قازىردىڭ وزىندە جاڭا زەلانديادا موالاردىڭ جاقسى ساقتالعان قاڭقالارى جانە دە تەك سۇيەكتەرى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قاۋىرسىندارى جانە بۇلشىق ەتتەرى مەن سىڭىرلەرىنىڭ كەۋىپ قالعان بولىكتەرى دە تابىلۋدا. تابىلعان وسىنداي ولجالاردان كەيىن، كوپشىلىك ادامدارعا ارالداردىڭ وڭاشا قالعان بۇرىشتارىنان ءتىرى قۇستاردى ىزدەۋ تۋرالى وي كەلۋى دە عاجاپ ەمەس. مۇنداي ىزدەنىستەرگە كۋاگەرلەردىڭ ايعاقتارى دا تۇرتكى بولادى. ⅩⅨ عاسىردا كەي كەزدەرى الىپ قۇستارمەن كەزدەسىپ قالۋ وقيعالارى ورىن العان.
مىسالى، ءبىر كۇنى يتبالىق اۋلاۋشىلار كۋكا بۇعازىنىڭ قاسىنداعى ايماقتا ورماننان جاعالاۋعا قاشىپ شىققان الىپ قۇستاردىڭ تۇرىنەن قورقىپ كەتكەن. 1860 -جىلى الىپ قۇستىڭ تاباندارىنىڭ ىزدەرىن جەر تەلىمدەرىن بەلگىلەپ جۇرگەن باسشىلار كورگەن. قۇستاردىڭ ىزدەرى شاتقالداردىڭ اراسىنداعى توعايعا الىپ كەلگەن، سول اۋداندا اكتاستى ۇڭگىرلەر از ەمەس، ءدال سول ۇڭگىرلەردە سوڭعى موالار تىعىلعان بولۋى مۇمكىن.
1959 -جىلى عىلىمي ورتادا كىشىگىرىم دۇرلىگۋ ورىن الدى: ۇشاقتان ءتىرى «جويىلىپ كەتكەن» موالاردى سۋرەتكە تۇسىرۋگە قول جەتكىزىلگەن ءتارىزدى. تۇسىرىلگەن سۋرەت «لوندون يلليۋسترەيتەد نيۋس» اعىلشىن جۋرنالىندا جاريالاندى، ودان قاۋىرسىندى الىپتاردىڭ انىق ەمەس سۇلبالارىن كورۋگە بولاتىن. كەيىننەن بەلگىلى بولعانداي، بۇل گازەتتىك «جالعان حابار» بولىپ شىقتى. قانداي جاعداي بولسا دا، ۆەللينگتونداعى جاڭازەلانديالىق مۇراجايدىڭ ديرەكتورى روبەرت فالل مالىمدەگەندەي: «مەن تولىقتاي ناقتىلىقپەن، ءتىرى موالاردى ەشكىم دە كورمەگەنىن جانە سۋرەتكە تۇسىرمەگەندىگىن حابارلايمىن».
الايدا، جاڭا مىڭجىلدىقتا ءتىرى قالعان موالار تۋرالى اڭگىمەلەر قايتا جانداندى. اۆستراليالىق تابيعات زەرتتەۋشىسى رەكس گيلروي، جاڭا زەلانديانىڭ سولتۇستىك ارالدارىنداعى شالعاي جەرلەردە، جانە دە ۋريەۆەرا ۇلتتىق قورىعىنىڭ اۋماعىندا ءتىرى موالار تىرشىلىك ەتىپ جاتقانىنا سەنىمدى. شىندىعىندا، بۇلار الىپ قۇستار ەمەس، تەك كىشكەنتاي بۇتا موالارى، ءبىراق كەز- كەلگەن جاعدايدا، ولاردى تابا الساق، وندا بۇل عىلىمي تاڭعالارلىق وقيعا بولماق.
«گيلرويدىڭ ايتۋىنشا: «مەن بۇتا موالارى ءالى دە ءتىرى ەكەندىگىنە سەنىمدىمىن. مەندە ۋريەۆەردە قۇستاردىڭ شاعىن توبىنىڭ بار ەكەندىگىنە بەلگىلى ءبىر دالەلدەر بار. جانە مەن ءۇشىن ولاردىڭ سول جەردە بار بولعاندىعى شىنىمەن دە ماڭىزدى». 2001 -جىلى قورىقتا بولعان ۋاقىتىندا زەرتتەۋشى قۇستاردىڭ ءىزىنىڭ 35 تاڭباسىن تابۋعا قول جەتكىزگەن.
كۇدىكشىل ادامدار گيلرويدىڭ مالىمدەۋلەرىن كەلەكە ەتە قابىلداپ، موالاردىڭ بارلىعى 500 جىل بۇرىن جويىلىپ كەتكەندىگىن جانە قازىرگى ۋاقىتتا ولاردىڭ تەك سۇيەكتەرىنىڭ قالدىقتارىن تابۋعا بولاتىندىعىن ايتۋدا.