قازاقشا اي اتتارىنىڭ سىرى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ناۋرىز - كوكتەمنىڭ العاشقى ايى. پارسىشا «جاڭا كۇن» دەگەن ماعىنا بەرەدى.

شىندىعىندا، ناۋرىز ايدىڭ اتى ەمەس، جىل باسى مەيرامىنىڭ اتاۋى. قازاقتار ناۋرىز مەرەكەسىن (ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى - جىل باسى رەتىندە تويلاۋ داستۇرىمەن اي اتىنا اينالدىرىپ جىبەرگەن. ناۋرىزدىڭ 22 سىندە كۇن مەن ءتۇن تەڭەلەدى.

ءساۋىر - كوكتەمنىڭ ەكىنشى ايى. ارابشا «وگىز» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. «وگىز» - كۇن جولىنداعى شوقجۇلدىزدىڭ اتى. قازاقتار ونى اي اتى رەتىندە قولدانىپ كەتكەن. ءساۋىردىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان قازاقشا اتى «كوكەك» بولاتىن. «كوكەك - ۇشقالاق، جەڭىلتەك قۇس، ءوز اتىن ءوزى شاقىرادى. سوندىقتان بۇل ءسوز جاعىمسىز ماندە ايتىلادى» دەگەن ويمەن ونى ساۋىرمەن الماستىرعان.

مامىر - كوكتەمنىڭ سوڭعى ايى. جىل قۇستارىنىڭ مامىعىن توگىپ، كول جاعاسىنا ۇيا سالىپ مامىرلايتىن، سەمىرەتىن كەزى. ەسكى تۇركى تىلىندە «مامىر» توقشىلىق، سەمىرۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. وسى ايدا مال دا وڭالا باستايدى.

ماۋسىم - جازدىڭ العاشقى ايى. ارابتىڭ «مەزگىل» دەگەن ءسوزى. ءشوپ شابۋ، پىشەن دايىنداۋ ماۋسىمىنا بايلانىستى اي اتى وسىلاي اتالعان. ءۇندى، ەۋروپا تىلدەرىندە «ماۋسىم» سوزىمەن توركىندەس «مۋسسوڭ» تەرمينى «جازدا مۇحيتتان قۇرلىققا، ال قىستا قۇرلىقتان مۇحيتقا قاراي سوعاتىن جەل» دەگەندى بىلدىرەدى.

شىلدە - جازدىڭ ەكىنشى ايى. پارسى تىلىندە (ءشىللا) «قىرىق» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. جازعى قىرىق كۇن شىلدەنىڭ نەگىزگى ىستىق كۇندەرى وسى ايدا وتەدى. ول اۋەلدە قىرىق كۇندىك مەزگىل رەتىندە ايتىلىپ، كەيىن وتىز كۇندىك اي رەتىندە قولدانىلىپ كەتكەن. شىلدەدە كۇننىڭ ۇزاقتىعى قىسقارا باستايدى.

تامىز - جازدىڭ سوڭعى ايى. «كۇيدىرۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. تامىزدىق ءسوزى دە وسى ماعىنادان تۋىنداعان. تامىز ايىندا اپتاپ ىستىقتان ءشوپتىڭ باسى سارعايىپ، قۋراي باستايدى. پىسكەن ەگىن ورىلادى. وسى قۇبىلىستارعا بايلانىستى بۇل ايدى كەيدە «سارشا- تامىز» دەپ قوسارلاپ ايتادى. ياعني «سارشا» ءسوزىنىڭ ارعى تەگى - «سارى شاق»، ەجەلگى تۇركى ءسوزى.

قىركۇيەك - كۇزدىڭ العاشقى ايى. وسى ايدا قوي مەن ەشكىنىڭ تولدەۋ ۋاقىتىن كوكتەم ايىنا كەلتىرۋ ءۇشىن قوشقار مەن تەكەگە كۇيەك بايلايدى. بۇل شارۋا قىردا، ءورىس باسىندا وتكىزىلەدى. سول سەبەپتى «قىر» جانە «كۇيەك» سوزدەرىن بىرىكتىرىپ، ايدى «قىركۇيەك» اتاپ كەتكەن.

قازان - كۇزدىڭ ەكىنشى ايى. پارسى تىلىندە «كۇز» دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل ايدا ەگىن ورىلىپ، جەمىس-جيدەك جينالىپ، قامباعا، قازانعا تۇسەدى. جەردە قالعانىن سۋىق سوعىپ، ۇسىك شالادى. «قازان سوعۋ» دەگەن وسى ماعىنانى بىلدىرەدى.

قاراشا - كۇزدىڭ سوڭعى ايى. جەردىڭ وتى كەتىپ، بەت- بەدەرى قوڭىرقاي تارتا باستايدى. اي اتىنىڭ «قاراشا» دەپ اتالۋى دا وسىنى مەگزەيدى. قاراشادا قار تۇسە باستايدى، مۇنى حالىق «قاراشانىڭ قارى» دەپ اتايدى.

جەلتوقسان - قىستىڭ العاشقى ايى. «جەل» جانە «توقسان» دەگەن تۇركى سوزدەرىنىڭ بىرىگۋىنەن شىققان. ياعني، ءۇش اي جەلدى جانە بوراندى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ءبىر توقساندا ءۇش اي بولاتىنى كوپكە بەلگىلى. ەجەلگى تۇرىكتەر جەل ايى نەمەسە توقسان دەپ تە اتاعان. جەلتوقساننىڭ 22 سىندە كۇن بارىنشا قىسقارادى.

قاڭتار - قىستىڭ ەكىنشى ايى. قاڭتار - ەسكى تۇركى ءسوزى. كۇننىڭ بارىنشا قىسقارىپ، بايلانعانداي قاڭتارىلىپ تۇرىپ قالۋىنا وراي «قاڭتار» دەپ اتاعان. بۇدان كەيىن كۇن ۇزارا باستايدى، «قاڭتاردا كۇن قارعا ادىم ۇزارادى» دەيدى حالىق.

اقپان - قىستىڭ سوڭعى ايى. «اقپان» - قازاقتىڭ «اق ىقپا»، ياعني بوران دەگەن سوزىنەن شىققان. وسى ايدا كەلەتىن امالدى «اقپان-داقپان التى كۇن، ايازىمەن جەتى كۇن» دەگەن. بۇل جەتى كۇن ناعىز قىس ورتاسىنا كەلەدى. قار جاۋىپ، جەل تۇرىپ، بوران، بۇرقاسىن بولادى. اياز كۇشەيەدى. مالدىڭ جۇتقا ۇشىراۋى وسى ايدا باستالادى. ولار تاۋدى ىقتاپ، اعاشتى پانالايدى. ايدالادا اداسىپ، اشتىق پەن سۋىقتان قىرىلىپ قالادى. جۇت دەگەنىمىز - وسى.

كۇندەلىكتى تىرشىلىگىمىزدە قولدانىپ جۇرگەن كۇن قايىرۋدىڭ جۇيەسىن «ازاماتتىق اي» نەمەسە «ءداستۇرلى اي» دەپ اتايدى. وسىمەن بىرگە، كەيدە شوقجۇلدىزدىق ايدى دا قولدانامىز. شوقجۇلدىزدىق ايدىڭ ەسەبى كوكتەگى جۇلدىزدار بويىنشا جۇرگىزىلەدى جانە اراسى ءبىر ايعا تەڭ. ياعني، كۇن جەردى 365 تاۋلىكتە اينالىپ شىققاندا ون ەكى شوقجۇلدىزدى باسىپ وتەدى.

bilim-all.kz