قاۋسىلقان قوزىباي ۇلى. «ءسىلامنىڭ قۇرداسى» - اڭگىمە

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - نۇرتازا ۇستاز ساقال-مۇرتىن سايتان تايىپ جىعىلارداي جاپ-جالتىر قىپ قىرىپ تاستاپتى، مۇنى كورگەن ءسىلام تىنىش وتىرماي: - بالا-شاعا امان با؟ قۋ يەك، - دەپ ەدى، نۇرتازا ويلانباي: - اللاعا شۇكىر، ءجۇن يەك!- دەگەندە، ساقالى بار دا، جوعى دا دۋ كۇلدى.

ءسىلام ساقالىن سيپايىن دەگەن قولىن ەرىكسىز ءتۇسىرىپ جىبەردى. «ءجۇن يەك» دەسە دەگەندەي جاسى وتىزدار شاماسىنداعى ءسىلامنىڭ ساقالى ءارى ۇزىن، ءارى قويۋ بولاتىن. موللانىڭ قاسىندا توردە وتىرعان كوسە ورازبەك باي سەمىز دەنەسى سەلكىلدەپ راحاتتانا كۇلە بەردى.

***

ەكى اتتى ويعا قاراي ويىسقان سايىن، كوكتەم سامالى دەمىن ىشىنە تارتىپ تىنىپ بارادى. تەر باسقان اتتار دا ءجيى پىسقىرىپ، يزەكتەپ كەلەدى، كەيدە تۇرا قالىپ تاناۋلارىن تىزەسىنە ۇيكەيدى.

- اعاسى، اڭگىمەنى جاقسى ايتادى ەكەنسىز، قۇلاق قۇرىشىم ءالى قانباي كەلەدى، ايرىلىسار جەر دە از قالدى، ەستەلىك بولىپ ەستە قالسىن، تاعى دا اڭگىمەڭىزدى قوزعاي وتىرىڭىز!- دەپ ءوتىندى قايسا.

- ىنىشەك، اڭگىمە قۇمارلىعىڭا قاراعاندا، سەنىڭ جيىپ- تەرگەنىڭ از ەمەس بولۋ كەرەك، «بىرەۋدىڭ جاياسىن جەسەڭ، ۇشاڭدى سايلا» دەگەن بار، - دەدى تۇردىبەك.

- ارنالى وزەن اعىپ جاتسا، ونىڭ بويىنان قۇدىق قازۋدىڭ قانشا قاجەتى بولسىن، ايتا بەرىڭىز.

- بولادى، قولقالاي بەردىڭ عوي. «ءسىلامنىڭ قۇرداسى» دەپ اڭگىمە ەتىپ ايتا جۇرەرسىڭ، اڭگىمەنى تاعى دا سول ەكى قۇرداستان باستايىن.

ەل جايلاۋدان ءتۇسىپ كۇن سالقىن تارتا، سارى سۇزەكتىڭ بەتى قايتىپ، ەل ەسىن جيىپ، سەيىلە باستادى. مىنا بەلاعاش دەگەن جەردە اۋىل ءجيى قونىپ، ولگەندەرگە اس بەردى. بايقارانىڭ اسىن بەرگەن كۇنى مەن ءسىلام موللالار تۇسكەن ۇيدە بولدىم. ول ۇيگە قاسىندا بىرنەشە جاستار بار نۇرتازا كىردى. ۇيدە وتىرعان جاستار سىرىلىپ جوعارى جاقتان الا نۇرتازاعا ورىن بەردىك. ءتور الدىندا توبەدەي بولىپ شالقالاپ ءسىلام دا باسىن كوتەرىپ، سالەم الدى. نۇرتازا ۇستاز ساقال-مۇرتىن سايتان تايىپ جىعىلارداي جاپ-جالتىر قىپ قىرىپ تاستاپتى، مۇنى كورگەن ءسىلام تىنىش وتىرماي:

- بالا-شاعا امان با؟ قۋ يەك، - دەپ ەدى، نۇرتازا ويلانباي:

- اللاعا شۇكىر، ءجۇن يەك!- دەگەندە، ساقالى بار دا، جوعى دا دۋ كۇلدى. ءسىلام ساقالىن سيپايىن دەگەن قولىن ەرىكسىز ءتۇسىرىپ جىبەردى. «ءجۇن يەك» دەسە دەگەندەي جاسى وتىزدار شاماسىنداعى ءسىلامنىڭ ساقالى ءارى ۇزىن، ءارى قويۋ بولاتىن. موللانىڭ قاسىندا توردە وتىرعان كوسە ورازبەك باي سەمىز دەنەسى سەلكىلدەپ راحاتتانا كۇلە بەردى. ول نۇرتازانىڭ سوزىنە رازى بولعان سياقتى، الدىنداعى قىمىز شىنىسىن ۇسىنىپ جاتىپ:

- ءاي، ۇستاز، سەن قۇرداسىڭا قالجىڭداعان بولىپ، مىنا اقساقالداردى دا قىرقاي شالىپ الدىڭ با، قالاي؟ - دەپ نۇرتازاعا كوزىن قىسىپ قويدى.

- ولاي ەمەس، بايەكە، ات اينالىپ قازىعىن تاپقانداي، مەنىڭ دە وعىم تيەتىن نىسانام اشىق قوي، «قيسىقتى تۇزەيتىن - تەز» دەيتىن ماقال دا بار، سيلايتۇعىن ساقال دا بار، مەنىڭ ءسوزىمنىڭ ارناۋلى عانا يەسى بار، ىلگىشى جوق. ۇلكەندەردىڭ ءبىر ءسوزى بار عوي: «سوزگە ءسوز كەلگەندە ايتپاساڭ، ءسوزدىڭ اكەسى ولەدى» دەيتىن. مەنىكى سول عانا، - دەدى نۇرتازا جايدار عانا كۇلىپ. توردە وتىرعان ءبىر اقساقال ورازبەك بايعا قاراپ:

- «قۇرداس ەل دە ەمەس، جاۋ دا ەمەس» دەگەن بار عوي، قۇرداستاردىڭ ازىلىندە ءبىزدىڭ بۇيىمتايىمىز قانشا؟ - دەدى. ءسىلام نۇرتازانى نۇسقاپ:

- بارلىعىڭىز كورىپ وتىرسىزدار، بۇل ءبىر جۇگەنسىز، بەيپىل اۋىز، كەشكە دەيىن باققانى قۋ ءسوز، سوندىقتان ىشكەن-جەگەنى دە بويىنا قونىپ، شىرايىنا شىر جۇقپايدى، قاشان كورسەڭ، جۇرتتا قالعان قۋ قازىقتاي قۋرايدى دا جۇرەدى، - دەپ وسى ءسوزدى تاۋىپ ايتقان شىعارمىن دەگەندەي قارقىلداپ كۇلدى. وزىنەن باسقا ەزۋ تارتقان جان بولمادى، نۇرتازا ونىڭ ءۇش قالتالى قارا شاپانعا سيماي ىركىلدەپ وتىرعان دەنەسىنە قاراپ:

- ونىڭ راس، «جۇت جىلى قارعا سەمىز، ءولىمدى جىلى موللا سەمىز!» بيىلعى كەلگەن سارى سۇزەك ساعان جاقتى، ءار كۇنىڭ تايىنشادان تۇسپەيدى، قۇلىندايتىن بيەدەي قارنىڭ اناۋ سالاقتاپ تۇرعان، انا تۇيمەلەرىڭ قىسىلىپ تۇر عوي، بۇلىقپاي اعىتىپ قوي، - دەگەندە، وتىرعان جۇرت تاعى دۋ كۇلدى.

ءسىلام قايناعان سۋعا تۇسكەن وكپەدەي قانى تارتىلىپ:

- ەي، جىرىق ەرىن، جاپ اۋزىڭدى!- دەپ دە، كومەك سۇراعانداي كوزىن قاسىندا وتىرعان ورازبەككە توڭكەردى. نۇرتازا ءىلىپ اكەتىپ:

- باسىڭدا اقىل بولماسا، ەكى كوز مۇرىننىڭ ءۇستىن دە كورە المايدى، - دەگەندە، وت الىپ، قوپاعا تۇسكەن ءسىلام:

- ءاي، ءدىنسىز! ۇيات بولساشى سەندە، - دەدى سوزدەن ابدەن تۇرالاپ. مۇنىسى - سەندە ءدىن بولسا، موللامەن جاعالاسپاعان بولار ەدىڭ دەگەن سياقتى.

نۇرتازا سىقىلىقتاي كۇلىپ:

- موللا، سەن سۇزەتىن تەكە كوزدەنىپ اشۋعا باسپا، بۇرىن ەكەۋمىز سياقتى ءبىر موللا مەن ءبىر ۇرى كەز بولىپ قالىپتى. ولار اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا، كۇنى بىتكەندەردى الايىن دەپ «جان العىش ازىرەيىل» ەل ارالاپ ءجۇرىپ، بۇلارعا كەز بولىپتى. سوندا موللا تۇرىپ: «مەن جاسىمنان قۇدايعا قۇلشىلىق ەتىپ، ەكى تىزەم تەسىلگەنشە ناماز وقىدىم، ورنىم ۇجىماقتىڭ قاي جەرىندە ەكەن؟» دەپتى. ۇرى: «مەنىڭ ماڭدايىم جاينامازعا ءتيىپ كورگەن جوق، ىستەگەنىم ۇرلىق، سالاتىنىم زيان، مەنىڭ ورنىم توزاقتىڭ قاي جەرىندە ەكەن؟» دەپ سۇراپتى. كۇپىرلىك ەتكەن موللا توزاققا، ءوز قىلمىسىن تانىعان ۇرى ۇجىماققا كىرىپتى، - دەپ ەدى، سەمىز ءسىلام ماي باسىپ كەتكەن قىسقا موينىن ەكى جاققا بۇرىپ، ساقالدى يەگىن كوتەرىپ، بۋىنىپ بارا جاتقانداي اق كويلەگىنىڭ جاعاسىن اعىتىپ، تاعى دا كونە كۇشكە باسىپ:

- بايتاناستى نامازسىز كومگىزگەن كۇناڭ ءۇشىن شاريعات ۇكىمى بويىنشا سەنى 40 كەسەكپەن شالما كەسەك ەتىپ ءولتىرۋ كەرەك، - دەپ سەمىز باسى جوسامەن بوياعان شەلەكتەي قىزارىپ كەتتى.

- نامازسىز كومىلدى دەپ كىم ايتتى؟ - دەپ نۇرتازا دا قادالا ءتۇستى. نۇرتازا جىگىت قوي، سول كەزدە باي مەن بيلەردەن، ءتىپتى سول كەزدەگى ۇكىمەتتەن دە يمەنبەيتىن.

اشۋعا ابدەن سىزداپ العان ءسىلام:

- قانە، نامازىن كىم وقىدى؟ - دەگەندە، ءسىلامدى ودان ارى وتقا تۇسىرگىسى كەلگەن نۇرتازا:

- مەن وقىدىم، - دەدى ىركىلمەستەن. بايتاناسقا نۇرعالي موللانىڭ ناماز وقىعانىن كورگەندەر مەن ەستىگەندەر قايران قالدى.

- نە دەپ وقىدىڭ؟ - دەپ ءسىلام ەندى سۇرىنەرسىڭ دەگەندەي قوماقتانا قاقىرىنىپ قويدى.

- بىلاي وقىدىم:

«موللاسى جوق كەدەيمىز،

بۇل ومىرگە وگەيمىز.

بايتاناس قالىپ جايىندا،

ءسىلام كەتتى بايىنا.

شاقىرسام ءسىلام كەلمەدى،

جانازا وقىپ بەرمەدى.

ساۋاپ دەۋدى بىلمەدى،

كەدەيدى كوزگە ىلمەدى.

ەي، اللا! راقىم-شاپاعات ەتە گور،

بايتاناسقا جۇماقتان ورىن بەر.

اراپشانى بىلمەيمىز،

قازاقشا تىلەك تىلەيمىز.

قازاقشا دا اللا ۇعارسىز

بولماسا، ءسىلام بارعاندا سۇرارسىز!» دەپ وقىدىم دەگەندە، مۇنىڭ وتىرىك ەكەنىن، نامازىن نۇرعالي موللانىڭ وقىعانىن بىلەتىندەر مەن جاستار جاعى كۇلىپ جاتىر. نۇرعاليدىڭ جانازا شىعارعانىنان حابارسىز قارتتار ءبىر-بىرىنە قاراپ، تىكسىنىپ قالدى دا، ءسىلامعا قاراي بەردى. ءسىلام جاعاسىن ۇستاپ:

- ءتاۋبا، ءتاۋبا! و، كۇناحار پەندە! مىنانى قايتىپ مۇسىلمان دەۋگە بولادى، سەن دۇعا ورنىنا قازاقشا سويلەسەڭ، ول قايتىپ قابىل بولادى، كۇناكارسىڭ!- دەپ قالدى.

- ەي، موللا، «دۇعا» دەگەن «تىلەك» دەگەن ءسوز، مۇنى قايسى تىلمەن تىلەسەڭ دە بولىپ جاتىر. 18 مىڭ عالامدى جاراتقان اللا قازاق ءتىلىن بىلمەيدى دەسەڭ، الدىمەن سەن كۇناكارسىڭ، ءبىزدىڭ اقىلدى دەگەن شەشەمىز موللادان ناماز ۇيرەنەم دەپ، ءتىلى دە كەلمەي، ەشنارسە ۇعا الماپتى. سونان ءوزى قۇراپ «اق قويدىڭ كەۋدەسى، قارا قويدىڭ كەۋدەسى، مەن قۇدايدىڭ پەندەسى، جىلقىشىنىڭ قوسى، مۇقامبەت - قۇداي دوسى، بار بىلگەنىم وسى» دەپ وقيدى ەكەن. كەيىن تاتار قازىرەتتەن سۇراعاندا: «كوڭىلى ءتۇزۋ، نيەتى دۇرىس بولسا بولعانى» دەپتى. سەن سول قازىرەتتەن ارتىق بىلەسىڭ بە؟ - دەپ موللانىڭ اۋزىن اشتىرمادى. قىسىلىپ قالعان ءسىلام ەندى مىنا جاقتان سۇرىندىرمەك بولىپ:

- سەن اقىماق، قايۋان، نە بىلەسىڭ، مىنە، پايعامبار جاسىنا كەلدىڭ، ءالى ساقال-مۇرتتى قىرىپ، قۇدايعا كۇناكار بولىپ قارسىلىق جاسايسىڭ، ساقالدىڭ ءبىر تال تۇگىنىڭ تۇبىندە بىردەن پەرىشتە بولادى، - دەپ ەدى، نۇرتازا ساقىلداپ كۇلىپ:

- باسقاڭ راس بولسا دا، ءدال وسىنىڭ وتىرىك، مەن پەرىشتەنىڭ ۇياسىن بۇزعان-اق بولايىن، سوندا ورازبەك بايدا پەرىشتە بولماعانى ما؟!- دەپ ورازبەكتى وزىنە وداققا تارتتى، - «وتىرىكتىڭ وزىنە سەنبە، ەبىنە سەن» دەگەن، پەرىشتەلەر 18 مىڭ عالامنان مەكەن تابا الماي، ساقال مەن مۇرتتىڭ ءتۇبىن مەكەن ەتتى دەسەڭ، كىم سەنەدى؟ پەرىشتەنىڭ دە سانى بار شىعار. ورازبەك باي ەكەۋمىزدى شىعارىپ تاستاعسندا، ساقالدىلار از با!؟ ءتىپتى وزىڭدە نەشە مىڭ پەرىشتە قوناقتاپ وتىرعان جوق پا، بۇل بۇتىندەي وتىرىك، - دەدى. ىشتەي قۇسالانىپ وتىرعان ورازبەك موللاعا سىرتىن بەرىپ:

- قازاقتىڭ «ورتەيتۇعىن كىتاپ بار، ولتىرەتىن موللا بار» دەگەنى وسىنداي شالا موللاردىڭ وتىرىك شاريعاتىنان شىققان-اۋ، - دەدى تىرسىلداپ. وتىرعاندار وسى ءبىر ايتىلعان جۇيەلى سوزدەرگە دۋ كۇلدى. ءسىلام نۇرتازانى مۇقاتام دەپ ورازبەك بايدىڭ شابىنا شوق ءتۇسىرىپ العانىنا وكىنىپ وتىرعانداي كورىندى. انا جاقتان ءبىر جاس جىگىت: «وندا ايەلدەر بايقۇستا پەرىشتە دە جوق بولدى عوي» دەدى داۋىستاپ.

تاعى ءبىر جىگىت: «سودىر جىگىت ەلدى بۇزادى، شالا موللا ءدىندى بۇزادى» دەپ ەدى، ءسىلام اربادان بۇزىلعان ات كوزدەنىپ، شاتىناپ ورنىنان تۇرەگەلدى دە: - كەتەم، مىنامەن ءبىر داستارحاندا وتىرىپ تاماق جەۋگە بولمايدى!- دەپ جۇرۋگە ىڭعايلاندى. توردە وتىرعان ۇلكەندەردىڭ ورازبەك بايدان باسقالارى «وتىرىڭىز، وتىرىڭىز!» دەپ ەتەك-جەڭىنە جابىسىپ، جىگى-جاپار بولدى. كەيبىرەۋلەرى: «اي، شىركىن، قۇرداستىق-اي، بەتىڭ-ءجۇزىڭ دەمەيدى!» دەپ جاتتى.

قۇرداسىن وسىنشا جەلكەلەپ رەنجىتىپ العانىنا نۇرتازا دا وكىندى، بىلەم:

- بولدى، وتىر! ءبىر جىلدا تۋعان ءتول بولعان سوڭ، سەنىڭ ءسوزىڭدى باسىمنان اسىرعىم كەلمەيدى، ءوزىڭ دە اياعىنا قان تۇسكەن سۇرىنشەك اتتاي جازىق جەردە دە سۇرىنە بەرەسىڭ، سەن وتىر، ارامسىنساڭ، مەن باسقا ۇيگە شىعايىن، - دەدى دە، يىعىنان باسىپ وتىرعىزدى، نۇرتازا جۇرە بەرگەندە:

- وتىر، ۇستاز!- دەدى ورازبەك باي.

- جوق، بايەكە، مەن بار جەردە بۇعان تىنىشتىق جوق، تاعى دا قاعىسىپ قالامىز، مىناۋ كىشكەنە دەم السىن!- دەپ شىعىپ كەتتى. جاستار توبى ىلەسە جونەلدىك...

قاۋسىلقان قوزىباي ۇلى (1924~ 1979 ج) شينجياڭ وسى زامان قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، دراماتۋرگ.