الەمدى مويىنداتقان قازاق رەجيسسەرلەرى: بيىككە ۇمتىلعان قازاق فيلمدەرى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - اۆتورلىق كينو ۇلتتىق يدەولوگيامىزعا قالاي اسەر ەتەدى؟

قازاق قوعامىنىڭ دامۋى، ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ قالىپتاسۋى تىكەلەي قازاق قوعامىنداعى تۇلعالاردىڭ ارەكەتىنەن تۋىندايتىنى بارشامىزعا ءمالىم.

كەز كەلگەن سالانىڭ باعىتى قوعامنىڭ ءبىر ساتى العا ىلگەرلەۋىنە سەپتىگىن تيگىزبەسە، بۇل جارىقتىقتا بوس ورىن الىپ تۇرعانى دەپ قابىلداعان ءجون. ءار ماماننىڭ، ءار ماماندىقتىڭ ءوز اتقاراتىن مىندەتى بار. قازىر 21- عاسىر تەحنيكا مەن تەحنيكالىق قۇرالداردىڭ دامىپ، ادامنىڭ الەۋمەتتىك جەلىگە تاۋەلدى بولعان ۋاقىتى.

جالپى، قازىرگى قوعامدا ءتاي-ءتاي باسقان بالادان، ەڭكەيگەن قارتقا دەيىن گازەت بەتىنەن وقيتىن اقپاراتىن، موبيلدىك قۇرىلعىنى ىسكە قوسىپ، سمارتفون، تەلەديدار ارقىلى كورۋگە مۇمكىندىك الدى. ال سمارتفون مەن تەلەديداردان ءجۇرىپ جاتقان كينو مەن فيلمدەر ادامعا وي سالىپ، دۇرىس باعىت بەرۋدە مە؟ وسى سۇراقتىڭ توڭىرەگىندە اڭگىمە وربىتسەك.

جالپى، ءار ەلدىڭ كينوعا دەگەن وزىندىك كوزقاراسى مەن ماقساتى بار. كينونى تۇسىرۋگە تالىپىنعان ادام ەلىنىڭ، حالقىنىڭ بولمىسىن دارىپتەۋگە تىراسادى. ءفيلمدى ءتۇسىرۋ بارىسىندا اۆتوردىڭ ايتارى مەن تۇپكى ءبىر ويى بولماسا، وندا كينونىڭ ءمانسىز بولعانى.

كەز كەلگەن دۇنيە تەكتەن تەك جاسالماۋى قاجەت. كينو ءتۇسىرۋدىڭ الدىڭعى قاتارىندا تۇرعان ا ق ش-تى الىپ قارايتىن بولساق، ولار جىلىنا 100 دەن اسا فيلم تۇسىرەدى. كينو-سەريالدارىندا باستى نازار حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە، مادەنيەتىنە، ەتيكا، ەستەتيكاسىنا باعىتتالادى. بۇل ەلدەردىڭ كۇن- كورىسى تەك وزدەرىنە عانا ەمەس، ءبىزدىڭ دە سانامىزدان ورىن العانى راس. كەز كەلگەن فيلم نە سەريال بولسىن حالىقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىپ، حالىققا ءبىر باعىت بەرە ءبىلۋى شارت. ال ءبىزدىڭ قازاق قوعامىندا ءتۇسىرىلىپ جاتقان كينو تۋىندىلارى حالىقتىڭ شىنايى بولمىسىن ايقىنداپ، ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدى دارىپتەپ، قوعامعا وي سالا ما؟

قوعامداعى اشى شىندىقتى سيپاتتايتىن فيلمدەردى بىلەسىز بە؟

كينونىڭ كوممەرتسيالىق جانە اۆتورلىق دەپ اتالاتىن ەكى ءتۇرى ەكى ءتۇرلى باعىتتا ءتۇسىرىلىپ، كورەرمەنگە ۇسىنىلادى. ءبىرى ادامعا ءبىر ساعاتتىق ءلاززات سىيلاسا، ءبىرىن ادام ساناسىندا بىرنەشە كۇن تالقىلاپ، بىرنەشە اي قورىتىندىلاپ، بىرنەشە قايتارا كورىپ، سودان سوڭ وي تۇيەدى. قازاقستاندا ءتۇسىرىلىپ جاتقان كوممەرتسيالىق كينولار حالىققا قانداي دا ءبىر جول كورسەتىپ، باعىت بەرمەيدى. تەك بىرنەشە ساعاتقا سوزىلعان كۇلكى، ءبىر كۇندىك قۋانىش پەن قورقىنىش، ءبىر كۇندىك ۋاقىتىڭىزدى ولتىرەدى.

كومەرتسيالىق كينونى كوبىنەسە امەريكا تۇسىرەدى. ولاردىڭ ماقساتى تەك جاراتقان قاراجاتتى قايتارىپ، ونىڭ ۇستىنەن پايدا تابۋ.

ءيا، قازىر ەلىمىزدە بۇل باعىتتا ءتۇسىرىلىپ جاتقان كينولاردىڭ قاراسى كوپ. كورەرمەنگە وي سالاتىن ءمان- ماعىناسى جوق. دەگەنمەن حالىقتىڭ وي-ءورىسىن دامىتۋعا نەگىزدەلمەگەن جەڭىل ويلى تۋىندىلار بىرىنەن سوڭ ءبىرى شىعىپ، جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. ال كوممەرتسيالىق كينونىڭ اۆتورىن ۇلتتىق مۇددە، ۇلتتىق قۇندىلىق سىندى دۇنيە الاڭداتپايدى. تەك تۇسىرگەن فيلمى، كەتكەن شىعىنىن اقتاپ، تابىس اكەلسە بولعانى. كوممەرتسيالىق فيلمدەردىڭ ارنايى تاپسىرىسپەن ءتۇسىرىلىپ، حالقىمىزدىڭ بولمىسىن دارىپتەپ، ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزعا باعىتتالىپ تۇسىرىلەتىندەرى دە بار. دەگەنمەن، ولاردىڭ ساپاسى بولعانىمەن، سانى از. اتاپ ايتار بولساق «الماس قىلىش»، «جاۋ جۇرەك مىڭ بالا»، «اناعا اپارار جول»، «توميريس» سىندى تۋىندىلار ارنايى تاپسىرىسپەن ءتۇسىرىلىپ، ءبىر يدەولوگيانى كوزدەيدى. ادامنىڭ ساناسىنا جاڭا دەم بەرەدى.

ال ەندى اۆتورلىق كينو تۋىندىسىنا توقتالساق. اۆتورلىق كينو، ارتحاۋستىق كينو كەز كەلگەن ادامعا ارنالماعان دەگەن قوعامدا جاڭساق پىكىر قالىپتاسقان. جوق، قاتەلەسەسىز. ناعىز كينو تۋىنىدىسى مەن شەدەۆر دەپ اتالاتىن دۇنيەنى وسى اۆتورلىق كينودان تاباسىز. اۆتورلىق كينودا جاساندىلىققا ورىن جوق. مۇندا فيلوسوفيالىق تەرەڭ ءمان-ماعىنا مەن ادامعا وي سالار كارتينا جەلىسى باياندالادى. باستاپقىدا كينونىڭ جەلىسىنە ەرىپ كەتۋ قيىنعا سوعادى،

ال بىرەر مينۋتتاردان سوڭ كارتينانىڭ اۋراسىنا ەنىپ، كينو ىشىندەگى جۇمباقتى شەشۋگە تىرىساسىز. اۆتورمەن تىكەلەي بايلانىسقا ءتۇسىپ، كينونىڭ قورىتىندىسىن ءوزىڭىز شىعاراسىز. بۇل جەردەن ءار ادام ءتۇرلى وي تۇيەدى. اۆتورلىق كينو تۇسىرۋدەن ەڭ تانىمال رەجيسسەرلەردىڭ قارتيناسىن ءبىر دەممەن قاراپ شىعۋعا بولادى. اتاپ ايتار بولساق، يران رەجيسسەرلەرى موحسەن ءماحمالبافتىڭ «ميگ نيەۆيننوستي»، «كريك مۋراۆيەۆ»، اسگار ءفارحاديدىڭ «رازۆود نادەرا ي سيمين»، «يستوريا ەللي»، دجافار پاناحيدىڭ «پوسلەدنيي ەكزامەن» «بەلىي شار» ابباس كياروستامي «كرۋپنىي پلان»، «ۆكۋس ۆيشني»، «ۋ كاجدوگو سۆوە كينو» قىتاي رەجيسسەرى ۆونگ كارۆايدىڭ «ليۋبوۆنوە ناستروەنيە»، «چۋنگكينگسكي ەكسپرەسس»، «پادشيە انگەلى»، «2046»، تۇرىك رەجيسسەرى نۋري بيلگە دجەيلاننىڭ «وتچۋجدەنيە»، «زيمنيايا سپياچكا»، وڭتۇستىك كورەيانىڭ رەجيسسەرى كيم كي دۋكتىڭ «پۋستوي دوم» دەپ اتالاتىن كارتيناسىن الەم مويىنداعان.

الەمدى مويىنداتقان قازاق رەجيسسەرلەرى

الەمدى مويىنداتقان قازاقستانداعى اۆتورلىق كينونىڭ شوق جۇلدىزدارى، اۆتورلىق كينونىڭ جاڭا تولقىندارى ءدارىجان ومىربايەۆ، ءامىر قاراقۇلوۆ، اباي قارپىقوۆ، تالعات تەمەنوۆ، راشيد نوعمانوۆ، ارداق ءامىرقۇلوۆتاردى ايتۋعا بولادى. بۇل جاڭا تولقىنعا ساتىبالدى نارىمبەتوۆ تە قوسىلدى.

ولار 80 -جىلداردىڭ باسى 90 -جىلداردىڭ سوڭىندا تەك قازاقستاندىق كينونىڭ ەمەس الەمدىك كينونىڭ التىن قورىنا كىرەتىن كارتينالاردى سىيلادى.

سونىڭ ىشىندە راشيد نوعمانوۆتىڭ «ينە»، ارداق ءامىرقۇلوۆتىڭ «وتىراردىڭ كۇيرەۋى»، ءدارىجان ومىربايەۆتىڭ «شىلدە»، اباي قارپىقوۆتىڭ «عاشىق بالىق»، تالعات تەمەنوۆتىڭ «ادامدار اراسىنداعى بولتىرىك»، سەرىك اپرىموۆتىڭ «سوڭعى ايالداما» سەكىلدى تۋىندىلارى كوپشىلىكتىڭ كوكەيىندە ماڭگى قالدى.

كينو سالاسىنىڭ كوممەرتسيالىق نارىعىندا ءار ەلدىڭ ۇلتتىق سيپاتىن مەڭزەيتىن ساپالى تۋىندىلارىن الەمدىك دەڭگەيدە تانىستىراتىن، ونىڭ جەتىستىكتەرى مەن دامۋ باعىتىن كورسەتەتىن، كينو تۋىندىلاردىڭ اياسىن كەڭەيتەتىن ءارى ناسيحاتتايتىن حالىقارالىق كينو- فەستيۆالدەر بولىپ وتىر. دۇنيەجۇزى بويىنشا 3000 عا جۋىق كينوفەستيۆالدار ۇيىمداستىرىلىپ تۇرادى. سونىڭ ىشىندە ەڭ بەدەلدىسى فرانسيانىىڭ «كانن» فەستيۆالى مەن گەرمانيانىڭ «بەرلين» كينو- فەستيۆالى. جىل سايىن حالىقارالىق كينو-فەستيۆالدەرگە اعىلىپ كەلىپ جاتقان كورەرمەندەر سانى ارتىپ كەلەدى. ال وسى كينوفەستيۆالدارعا ءوز تۋىندىسىن ۇسىنىپ، ۇزدىك اتانىپ جۇرگەن رەجيسسەرلەر وتە كوپ. وسى ماقساتپەن بۇگىن قازاقستانداعى اۆتورلىق كينونى جوعارى دەڭگەيدە دارىپتەپ جۇرگەن ەمير بايعازيننىڭ كارتينالارىنا توقتالىپ وتسەك. ول الەمدىك كينو كەڭىستىگىنە قول سالىپ، حالىقارالىق «بەرلين» كينوفەستيۆالىنىڭ نەگىزگى بايقاۋىنا قاتىسقان العاشقى قازاقستاندىق رەجيسسەر.

ەمير بايعازين دەگەن كىم؟

ەمير بايعازين 1984 -جىلى اقتوبە وبلىسى العا اۋدانىنداعى تامدى اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. بەس جاسىندا ونىڭ جانۇياسى العا قالاسىنا كوشىپ كەلەدى، وسىندا ول الدىمەن قازاق مەكتەبىندە، كەيىن ورىس مەكتەبىندە وقيدى. ورتا مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن ەمير وقۋعا اقتوبەگە كەلەدى، ءبىراق ءبىر جىلدان سوڭ وقۋىن تاستاپ، ت. احتانوۆ اتىنداعى وبلىستىق دراما تەاتردا (2002-2004 -جىلدارى) اكتەر-ستۋدياشى بولىپ جۇمىسقا ورنالاسادى.

20 جاسىندا بايعازين الماتىعا ت. ك. جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىنا تەاتر اكتەرى ماماندىعىنا وقۋعا ءتۇسۋ ءۇشىن كەلەدى، الايدا سوڭىندا كينورەجيسسەر ماماندىعىن تاڭدايدى.

2013 -جىلعى اقپاندا ەمير بايعازين «اسلاننىڭ ساباقتارى» (ۋروكي گارموني / Harmony Lessons) تولىقمەتراجدى كارتيناسىمەن حالىقارالىق بەرلين كينوفەستيۆالىنىڭ كونكۋرسىنا قاتىسقان ءبىرىنشى قازاقستاندىق رەجيسسەر بولىپ دەبيۋت جاسادى. ەمير ءبايعازيننىڭ قارسىلاستارى قاتارىندا ستيۆەن سودەربەرگ، گاس ۆان سەنت، برۋنو ديۋمون جانە ت. ب. بولدى. اۋىل مەكتەبىندەگى بۇزاقىلىق/الىمجەتتىك (دەدوۆشينا) تۋرالى فيلم 63- بەرلين كينوفەستيۆالى اياسىندا كوركەم جەتىستىگى ءۇشىن «كۇمىس ايۋ» سىيلىعىن، سارايەۆوداعى (بوسنيا جانە گەرتسەگوۆينا) 18 -حالىقارالىق كينوفەستيۆالىندەگى كينوجوبالار نارىعىنداعى باس جۇلدەنى جانە تاعى دا ونداعان ءتۇرلى كينوفەستيۆالدەردە گران- پري ۇتىپ الدى.

2015 -جىلدىڭ اقپان ايىندا ەمير بايعازين تۇڭعىش پرەزيدەنت قورى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتاندى.

2016 -جىلى 4 نوۆەللادان تۇراتىن «ءتورت وقيعا» (The Wounded Angel (جارالى پەرىشتە) ) جاڭا دراماسىن شىعاردى. بۇل كارتينا گەرمانياداعى Funf Seen Filmfest حالىقارالىق فەستيۆالىندە «ۇزدىك فيلم» جۇلدەسىن، چەدجۋدەگى (كورەيا) فەستيۆالدا قازىلار القاسىنىڭ ارنايى جۇلدەسىن، كوشيتسەدەگى (سلوۆاكيا) Art Film Fest ح ك ف- ندە «ۇزدىك رەجيسسەر» جۇلدەسىن جانە Transformation Film Awards 2017 كينوپرەمياسىنىڭ «جاس ۇرپاقتىڭ پروبلەمالارى مەن ارماندارىنا دەگەن نازار» نوميناتسياسى بويىنشا (سوچي، رەسەي) باس جۇلدەنى جەڭىپ الدى.

2018 -جىلى «وزەن» (The River) لەنتاسىن شىعاردى. بۇل شالعايداعى اۋىلداعى بەس اعايىندىنىڭ ءومىرى تۋرالى باياندالاتىن «اسلان تريلوگياسىنىڭ» (العاشقى ەكى بولىگى «اسلاننىڭ ساباقتارى» مەن «ءتورت وقيعا») سوڭعى ءبولىمى. اتالمىش تۋىندىسىمەن بايعازين ۇزدىك رەجيسسۋراسى ءۇشىن 75- ۆەنەتسيا كينوفەستيۆالىندە «كوكجيەكتەر» باعدارلاماسىنىڭ «التىن ارىستان» جۇلدەسىن جانە Hollywood Foreign Press Association رەزيدەنتتىك گرانتىن ۇتىپ الدى.

ەمير بايعازين اۆتورلىق فيلمدەرىندە نەنى مەڭزەيدى؟

الەمدى شارلاعان «اسلاننىڭ ساباقتارى» فيلمى

ەمير بايعازيننىڭ بۇل فيلمى بەرليننىڭ 63-حالىقارالىق كينوفەستيۆالىنىڭ جۇلدەگەرى، باسقا دا ونداعان فەستيۆال سىيلىعىنىڭ يەگەرى. بۇل فيلمدە قوعامنىڭ اشى شىندىعى اۋىر جەتكىزىلگەن. كارتينادا قازاقتىڭ شالعاي اۋىلىنداعى مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ ءبىر-بىرىنە قىسىم كورسەتۋ، ءبىر-ءبىرىن كەمسىتۋ وقيعاسى باياندالادى. ءوز قاتارلاستارىنىڭ قىسىمىن دۇرىس جولمەن شەشۋدى كوزدەگەن 13 جاستاعى جاس ءوسپىرىمنىڭ پسيحولوگياسى جايلى كارتينا الەمدىك كينوفەستيۆالدە تەرەڭ ماعىنالى فيلوسوفيالىق ويى بار ەڭ ۇزدىك كارتينا اتاندى.

جالپى، كينو جەلىسىندە باستى ءرولدى اسلان ەسىمدى بالا وينايدى. ول ءوز ورتاسىندا ويىن جەتكىزە المايتىن پسيحيكالىق اۋىتقۋعا ۇشىراعان انانكاست، تۇيىق بالا بولادى. ءبىر كۇنى ول سىنىپتاستارىمەن مەديتسينالىق تەكسەرىستەن وتۋگە بارادى.

تەكسەرىستەن ءوتۋ بارىسىندا ول سىنىپتاستارىنىڭ مازاعىنا قالىپ، قاتتى كەمسىتۋشىلىككە ۇشىرايدى. وسى ساتتەن باستاپ ونىڭ ءومىرى تۇبەگەيلى وزگەرەدى. بۇل وقيعا بالانىڭ ىشتە بۇگۋلى جاتقان مىنەز-قۇلىقتارىنىڭ ورشۋىنە الىپ كەلەدى. وزىنە دەگەن سەنىمسىزدىكتىڭ سالدارىنان تازالىق پەن ءمىنسىز بولۋعا ۇمتىلادى، اينالىسىنداعىلاردىڭ بارلىعىن باقىلاۋدا ۇستاۋعا تىرىسادى.

ول قازاق اۋىلىندا اجەسىمەن بىرگە تۇرادى. وسىلايشا ونىڭ بۇل ارەكەتتەرى سوڭىندا كۇردەلى جاعدايلارعا الىپ كەلىپ، قايعىلى وقيعانىڭ نەگىزى بولادى. كينودا ءسىز كۇتپەگەن ءىس-ارەكەتتەر ورىن الادى. مەكتەپ قابىرعاسىنان باستالاتىن قىلمىس الەمى، كۇشتىلەردىڭ السىزدەرگە قىسىمى اسلاننىڭ ءومىرىنىڭ ءمانىن كەتىرگەندەي بولادى. وسىلايشا بالا قاراما-قايشىلىقتار اراسىنان وزىنە ىڭعايلى باعىتتى تابۋعا تىرىسادى. كۇن سايىن ونىڭ ارەكەتىندە وزگەرىستەر پايدا بولا باستايدى. اسلاننىڭ ارەكەتى ويلاندىراتىن ساتتەر مەن ادەمى كورىنىستەردەن، ايانىشتى دا قوعامنىڭ قورقىنىشتى بوياماسىنان تۇرادى.

«جارالى پەرىشتە» فيلمى

بايعازيننىڭ فيلمدەرى كامەلەت جاسىنداعى جاسوسپىرىمدەردىڭ باسىندا ءجيى كەزدەسەتىن پروبلەمالاردى اشىپ كورسەتۋگە باعىتتالعان. جارالى پەرىشتە كينوكارتيناسى 4 نوۆەللادان تۇرادى. ءبايعازيننىڭ وسىعان دەيىنگى «اسىلاننىڭ ساباقتارى» فيلمىندە نەگىزگى وقيعالار مەكتەپ ىشىندە وربىسە، جاڭا جوبادا 4 ءتۇرلى كەيىپكەردىڭ جازعى دەمالىس كەزىندە باستان كەشكەن وقيعالارى باياندالادى.

ەمير بايعازين بۇل فيلمدەرىندە ستسەناريي اۆتورى، رەجيسسەرى، قويۋشى وپەراتورى، پروديۋسەرى، سونىمەن قاتار كارتينانىڭ مونتاج جۇمىستارىن دا ءوزى جاساعان.

ءيا، قازاق قوعامىنا مۇنداي تۋىندىلاردىڭ بىرنەشەۋى قاجەت. كومەرتسيالىق ، اۆتورلىق، ارتحاۋستىق فيلمدەردىڭ باعىتى مىندەتتى تۇردە مەملەكەتتىڭ مۇددەسىنە، ۇلتتىڭ يدەولوگياسىنا جۇمىس جاساۋى قاجەت.

ايتار ويى بار بۇل ءۇش باعىتتى دامىتۋ قازاق قوعامى ءۇشىن ماڭىزدى. ءومىردىڭ، قوعامنىڭ كورىنىسىن ەرەكشە بايانداپ، ادەمى جەتكىزەتىن كارتينالار كەز كەلگەن ادامنىڭ وي-ءورىسىن كەڭەيتىپ، جاڭا لەك بەرەتىنى انىق. الەمدى شارلاعان اۆتورلىق فيلمدەرگە كوز جۇگىرتكەن ادام كينو كەڭىستىگىن تالداي الاتىن دارەجەگە جەتەدى. ال كينونى تالداي الاتىن ادام قوعامدى دا وزگەرتەدى.

bugin.kz