توتاليتاريزم قالاي جۇزەگە اسادى؟

None
None
نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - «ءوز ورتاسىنان ايىرىپ، كەرەكتى ورتاعا جۇتقىزۋدىڭ جانە كوڭىلىنە ۇرەي ۇيالاتۋدىڭ پسيحولوگيالىق تاسىلدەرى كەز كەلگەن ادامدى تابىنۋ وبەكتىسىنە (كۋلت) نەمەسە سەكتاعا كىرگىزىپ الۋى مۇمكىن.

مەن وسىلايشا سونداي ادامداردىڭ ءبىرى بولىپ كەتتىم». مەري ۋورد ورتالىعىنداعى الەۋمەتتىك پسيحولوگيادان ءدارىس وقۋشى، «تەررور، ماحاببات جانە سانانى ۋلاۋ» كىتابىنىڭ اۆتورى الەكساندرا شتاين توتاليتارلىق توپقا كىرۋ تاجىريبەسىمەن ءبولىسىپ، جۇرتتى ۇساق سەكتالار جانە كۋلتتەر دەڭگەيىندە، سونداي-اق مەملەكەتتىك جۇيەلەر دەڭگەيىندە ءۇيىرىمپاز (حاريزماسى باسىم) كوشباسشىلاردىڭ ءار سوزىنە قۇدايداي سەنۋگە ماجبۇرلەيتىن پسيحولوگيالىق مەحانيزمدەردى ءتۇسىندىرىپ بەرەدى.

مەن رەسمي زەرتتەۋىمدى كوشباسشىسى مەنىڭ ءومىرىمدى ەگجەي-تەگجەيلى قاداعالاپ وتىرعان ماركستىك- لەنيندىك دەپ اتالىپ جۇرگەن قۇپيا توپتان شىعىپ كەتۋ ءۇشىن كۇرەسىم اياقتالعان سوڭ 8 جىل وتكەندە، 1999 -جىلى باستادىم.

ول مەن كيىپ جۇرۋگە ءتيىستى كيىم ءتۇرىن بەلگىلەدى: بۇل كيىم اۆتورى كلاسسيكالىق كوك كوستيۋم مەن قىزىل جىبەكتەن تىگىلگەن گالستۋكتى جاقسى كورەتىن دجون موللويدىڭ «تابىسقا جەتكىزەر كەرەك-جاراق» (1975) بەستسەللەر كىتابىنىڭ نۇسقاسىنا ۇقساس بولدى. الايدا، توپ كوشباسشىسى مەنىڭ قاشان تۇرمىس قۇراتىنىمدى، بالا تۋاتىنىمدى، نە تۋمايتىنىمدى شەشەتىنى كيىمنەن دە ماڭىزدىراق بولدى. ونىڭ جارلىقتارى سارعىش ءتۇستى قاعازعا باسىلاتىن جانە ولاردى ماعان مەنىڭ «كونتاكتىم» بەرىپ تۇراتىن. توپتىڭ شەنى جوعارى مۇشەسى بولماعاندىقتان، مەن ءبىزدىڭ كوشباسشى جايىندا دىم دا بىلمەيتىنمىن.

مەن نەگىزگى ماقساتى - الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىكتى ورناتۋعا (بۇل قۇندىلىقتى مەن وتباسىمىزدا كىشكەنتايىمنان قۇلاعىما قۇيىپ وسكەنمىن) ءوز ۇلەسىمدى قوسا الاتىنىما شىن سەنىپ، ميننەاپوليستەگى «و ۇيىمى» (جاي عانا «و») دەپ اتالاتىن توپقا كىردىم. الايدا، شىندىعىندا مەن ۋاقىتىمدى ءارتۇرلى جۇمىستاردا وتكىزىپ جاتتىم - اۋەلى تەمىر جونۋ ستانوكتارىمەن اينالىساتىن فابريكالىق ماشينيست بولدىم، سوسىن توپتىڭ ناۋبايحاناسىندا كۇندە قايتالانا بەرەتىن جۇمىسقا جەگىلدىم (ءبىراق ءبىز كەرەمەت نان پىسىرەتىنبىز)، اقىر سوڭىندا كوممەرتسيالىق كومپيۋتەرلىك باعدارلامالاردى جازدىم.

ارينە، بۇل تىرلىكتىڭ ءبارىنىڭ قوعامعا الەۋمەتتىك وزگەرىستەردى ەنگىزۋ ستراتەگياسىمەن ەش بايلانىسى جوعى ماعان تىنىشتىق بەرمەدى. مەن بۇنداي تىرلىك قالاي كەدەيلەر مەن بەيشارا حالگە تۇسكەندەر ءۇشىن ادىلەتتىلىك ورناتا الاتىنىن ۇنەمى سۇراي بەرەتىنمىن (سۇرامايتىن بولعانىمشا) . بۇعان ءاردايىم ءبىر عانا - «كۇرەس جۇرگىزۋ ءۇشىن پراكتيكا كەرەك» دەگەن جاۋاپ الاتىنمىن. مەن اتقارىپ جۇرگەن جۇمىستى ەسكەرسەك، مەنى دجوردج ءورۋەللدىڭ «مال قورا» (1945) رومانىنداعى اقىرعى ماقسات جايىندا تۇك بىلمەيتىن ەڭبەكقور قوسشى بوكسەر اتتى اتپەن سالىستىرۋعا بولاتىن.

كوپ جىلدار بويى «دامىپ جۇرگەنىمدە» (توپتا وسىلاي ايتاتىن) ءبىز ءوزىمىزدىڭ الەۋمەتتىك تەڭدىك ءۇشىن كۇرەسىمىزدى باستاپ كەتە الاتىن جاڭا عالامات الەمدى قۇرۋعا دايىن بولاتىنداي دەڭگەيدە ءوزىمىزدى وزگەرتۋگە «پراكتيكامەن ۇشتاسقان كۇرەس» كومەكتەسەتىنىن ۇقتىردى. دەگەنمەن، ءبىز، بىرەۋدىڭ قولجاۋلىعى بولا ءجۇرىپ، جىلدان جىلعا جالعاسىپ كەلە جاتقان ەكى اۋىسىمدى جۇمىستان، شەتى- شەگى جوق سىناپ- مىنەۋ مەن ءوزىمىزدى سىناپ- مىنەۋدەن، باسشىلىقتىڭ ءومىردىڭ كەز كەلگەن قىزىعىن جاراتپاۋىنان قاجىپ كەتكەنىمىز سونداي، ويلانۋعا دا، بىردەڭەنى سۇراپ بىلۋگە دە قاجىر-قايراتىمىز قالمايتىن.

وسىلاي بولسا دا، ءبىرسارىندى جانە ادامدى قالجىراتىپ جىبەرەتىن جۇمىسقا قاراماستان، نەمەسە ءدال سونداي جۇمىستىڭ ارقاسىندا شىعار، 1991 -جىلى جاعدايعا كوڭىلى تولماي جۇرگەن ەكى جولداسپەن بىرگە توپتان شىعىپ كەتتىم.

ءبىز ۇشەۋلەپ، قازىر اتاپ جۇرگەنىمدەي، «تويتارىس بەرۋ ارالىن» قۇردىق. ءبىزدىڭ كىشكەنتاي توبىمىز بىرتىندەپ توپقا جانە ونىڭ كوشباسشىسىنا قاتىستى سىرلاردىڭ بەتىن اشا الدى. ءبىز ادامداردى توپقا ارباپ الاتىن جەرلەرى 1970-جىلدارى ا ق ش ورتا باتىسىنداعى ازىق- تۇلىك كووپەراتيۆتەرىندە بولعان «و» ۇيىمىنداعى ءومىر تۋرالى شىنايى، قورقىنىشتى تاريحىىن انىق تۇجىرا باستادىق.

اۋپىرىمدەپ ءجۇرىپ توپتان كەتكەن سوڭ، «بۇكپەسىز» (2002) دەگەن عۇمىرنامامدى جازىپ شىقتىم. ول كىتاپتى جازۋداعى باستى ماقساتىم مەنى، 26 جاستاعى ەشكىمگە كىرىپتار ەمەس، ءبىلىمقۇمار، اقىل- ەسى دۇرىس ادامدى وسىنداي توپقا قوسىپ الىپ، وندا ۇزاق ۋاقىت بويى ۇستاپ تۇرعانىن تۇسىنۋگە تىرىسۋ بولاتىن. بۇل بۇنداي يدەيالاردىڭ ازعىرۋىنا ءالى تاپ بولىپ كورمەگەن ادامدارعا ارنالعان عيبراتتى حيكايا جانە ول قاتىپ قالعان يدەيالارى بار جانە مۇشەلەرىن ۇرەي جايلاعان جابىق توپتاردىڭ بولاتىنىن ءبىلىپ ءجۇرۋى ءۇشىن جازىلدى.

ول كەزدە مەن 1950 -جىلدارى ماولىق قىتاي مەن سولتۇستىك كورەياداعى قاماۋعا الىنعان اسكەردىڭ جانە باسقالاردىڭ ساناسىن ۋلاۋ تاسىلدەرى جايىندا كوبىرەك ءبىلىپ الدىم؛ پسيحياتور روبەرت دجەي ليفتوننىڭ «سانانى ۋلاۋ» تەحنولوگياسى: توتاليتاريزم پسيحولوگياسى» (1961) جانە پسيحولوگ مارگارەت سينگەردىڭ «ءبىزدىڭ ارامىزداعى كۋلتتەر» (1996) اتتى ەڭبەكتەرىمەن تانىسىپ شىقتىم.

سينگەر ءوزىنىڭ كىتابىندا كۋلت مۇشەلەرىن اشسا الاقانىندا، جۇمسا - جۇدىرىعىندا ۇستاۋ ءۇشىن قاجەتتى التى شارتتى سيپاتتايدى، ولار مىنالار: قالىپتاسقان جاعدايدى قاداعالاۋ؛ ىنتالاندىرۋ جانە جازالاۋ جۇيەسى، بەيشارالىق، قورقىنىش، جانە كىرىپتارلىق سەزىمىن تۋدىرۋ؛ ەرۋشى ادامنىڭ ءجۇرىس- تۇرىسى مەن دۇنيەنى سەزىنۋشىلىگىن وزگەرتىپ جىبەرۋ. جانە دە وسىنىڭ ءبارى تۇيىق جۇيە اياسىندا بولىپ جاتادى. ليفتوننىڭ اتاپ كورسەتۋىنشە، بارلىق ادامي بايلانىستار قاداعالاۋدا بولعان كەزدە سانا ۋلانادى.

بۇعان قوسا مەن دجون لەفلەندتىڭ بىرلەستىك شىركەۋى تۇرعىندارى - مۋنيتتەردىڭ - بۇرىن بولىپ كورمەگەن قۇپيا زەرتتەۋى جازىلعان «اقىر زامان سەكتاسى» (1966) ەڭبەگىن دە زەردەلەدىم. مۋنيتتەردە ەرۋشىلەرىن كۋلت مۇشەلەرىنەن باسقالاردىڭ بارىنەن وقشاۋلاۋعا كوڭىل بولىنەتىن تولىق ترانسفورماتسياعا اپاراتىن 7 قادام دارا كورسەتىلەدى. اتالىپ وتكەن عالىمداردىڭ ءبارى جاڭا قاۋىممەن بايلانىسى بەرىك جاڭا، باعىنىشتى تۇلعانى جاساپ شىعارۋ ءۇشىن ونى بۇرىنعى ارالاسقان ادامدارىنان وقشاۋلاپ، بۇرىنعى تۇلعاسىن جويۋ كۋلتتىڭ نەگىزگى ءمانى بولىپ تابىلاتىنىمەن كەلىسەدى. بۇنداي جاعدايعا قورقىتىپ-ۇركىتۋدى شارتتى تۇردەگى قولداۋمەن كەزەكتەستىرىپ قولداناتىن رەجيمنىڭ كومەگى ارقىلى قول جەتكىزۋگە بولادى.

كۋلتكە قاتىسامىن دەپ العان جاراقاتىمنان (پسيحولوگيالىق) وڭالۋىمدى جالعاستىرىپ جاتقان كەزدە مەن اعىلشىن پسيحولوگى دجون ءۆوۋلبيدىڭ ءۇيىر بولۋ تەورياسىنىڭ ۇستىنەن ءتۇستىم. ول تەوريا بالالار دا، ەرەسەكتەر دە سترەسس كەزىندە قاجەتتى قامقورلىققا بولەنۋ ءۇشىن كوبىنەسە الەۋەتتى قاۋىپسىزدىك قاينار- كوزىنە جاقىن ءجۇرۋدى قالايتىنىن ايتادى. بۇل فاكتور، مەنىڭ ويىمشا، ادامداردىڭ قالاي سەكتالار مەن كۋلتتەردىڭ تۇزاعىنا ءتۇسىپ قالاتىنىن جاقسى تۇسىنۋگە سەپ بولادى.

***

ناتيجەسىندە دوستارىم مەنى ميننەسوتا ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا جىبەردى. تاجىريبە جاساپ كورۋ ءۇشىن دوستارىمنىڭ ءبىرى ۇسىنعان كۋرستى: دجوردج كليدجەردىڭ كۋلتتەر مەن توتاليتاريزم تۋرالى كۋرسىن تاڭداپ الدىم. وقىپ شىعۋ قاجەت ادەبيەت تىزىمىنەن ەگجەي- تەگجەيلى كۋالىكتەر بەرىلگەن ادام ەركىندىگى مەن تيرانياسى تۋرالى تاقىرىپتاعى شىعۋ تەگى يەۆرەي نەمىس بوسقىنى، ساياسي تەورەتيك حاننا ارەندت شىعارماسىن تاۋىپ الدىم. «توتاليتاريزمنىڭ قاينار كوزى» (1951) دەپ اتالاتىن ءوزىنىڭ باستى ەڭبەگىندە ول گيتلەر مەن ستاليننىڭ قۇرعان رەجيمدەرى قوعامدىق جانە جەكە ءومىردى قالاي تالقانداعانىن؛ ەكى رەجيم دە «ادام باسىنان وتكەرۋى مۇمكىن سەزىمدەردىڭ ىشىندەگى ەڭ تەرەڭ ءارى ەڭ اۋىر تيەتىن سەزىمدەردىڭ ءبىرى جالعىزدىققا، الەمگە قاتىسىنىڭ مۇلدەم جوقتىعى سەزىمىنە» نەگىزدەلدەلگەنىن جازادى.

«و» كىشىگىرىم توپ بولدى: ءوزىنىڭ ەڭ وركەندەگەن كەزىندە كۇرامىندا 200 ادامنان ارتىق مۇشەسى بولعان ەمەس. ءبىراق ارەندتتىڭ ەڭبەگى وسى ۇساق توتاليتارلىق قوزعالىستى ايقىنداپ بەردى. ارەندت دارالاپ كورسەتكەن قوزعالىستار سياقتى «و» دا ءاربىر تۇلعانى وقشاۋلاپ، سوسىن وعان ۇستەمدىك ەتۋ ءۇشىن حاريزماسى بار، ەكسكليۋزيۆتى يلاندىرۋ جۇيەسىن پايدالاناتىن ءداتى بەرىك، اۆتوريتارلىق كوشباسشىنىڭ ايتقانىمەن ءجۇردى

كليدجەردىڭ ساباقتارىنان مەن وقىتۋ جونىندە ءبىراز نارسە ءبىلىپ قالدىم. سوڭعى ساباقتا توتاليتاريزم ادامداردىڭ قارسى الدىنان كەلگەندە ولار نەگە ەنجارلىق تانىتاتىنىن تالقىلاپ جاتقاندا دىرىلدەپ- قالتىراعان وقىتۋشى بىزگە ءوزىنىڭ قۇپياسىن ايتىپ بەردى - ول قايراتسىزدىقتان تۋىنداعان قۇدىرەتتىڭ كۋاسى بولىپتى. كليدجەر ورنىنان تۇرىپ، جەڭىنىڭ تۇيمەلەرىن اعىتتى. جەيدەسىنىڭ جەڭىن تۇرگەن كەزدە قولىنا جازىلعان سولعىن تارتىپ ءوڭىپ كەتكەن نومەر كوزگە شالىندى. پروفەسسور بوزبالا كۇنىندە بۋحەنۆالدتاعى كونتسەنتراتسيالىق لاگەردە بولعانىن ءتۇسىندىردى.

ەگەر جاعدايات ادامدى باس كوتەرە المايتىنداي وقشاۋلاپ، ودان شىعار انىق جول تابا الماسا، وندا قاراپايىم ادام امالسىزدان پسيحولوگيالىق قىسىمنىڭ جانە سانانى ۋلاۋدىڭ قۇربانى بولىپ كەتەدى.

كليدجەردى كورىپ رۋحتاندىم دا، مەن گۋمانيتارلىق عىلىمداردىڭ ماگيسترلىك باعدارلاماسىنا وقۋعا ءتۇستىم، ول كەزدە مەن 45 جاستا ەدىم. ول جەردە مەن 1960-جىلدارى قاراپايىم ادامداردىڭ ۇشتەن ەكىسى، ولارعا تاجىريبە جۇرگىزۋشى بۇيىرعاندا، بەيتانىس كىسىلەردى كۇشتى ەلەكتر توعىمەن سوقتىرۋدى قالاعانىن پاش ەتكەن ستەنلي ميلگرەمنىڭ باعىنۋشىلىق دەڭگەيىن انىقتاۋعا تىرىسقان تاجىريبەسى جايىندا ءبىلدىم. ال 1950-جىلدارى الەۋمەتتىك پسيحولوگ سولومون اش ادامنىڭ اينالاسىنداعىلارمەن كەلىسە سالۋعا بەيىمدىلىگىن انىقتاۋدى ماقسات ەتكەن تاجىريبەلەر جۇرگىزگەن، ول تاجىريبەلەر بارىسىندا تاجىريبەگە قاتىسۋشىلاردىڭ %75 ايدان انىق جاڭساق اقپاراتتى كورىپ تۇرىپ، كوپشىلىكتىڭ پىكىرىنە قايشى كەلمەۋ ءۇشىن ايقىن دالەلدەمەلەردى تەرىسكە شىعارىپ تاستايتىنى انىقتالدى. الايدا، قانداي دا ءبىر ادام كوپشىلىكتىڭ پىكىرىمەن كەلىسپەي قويىپ، ءبىر اۋىزدان كەلىسكەندەر بلوگىن بۇلدىرگەندە، كوپشىلىكتىڭ ىعىنا جىعىلۋعا بەيىمدىلىك ەففەكتىسى سول ساتتە جوق بولىپ كەتىپ جاتتى.

وسىنىڭ ءبارى ماعان ەكسترەميستتىك ساياسي ۇيىمداردىڭ الەۋمەتتىك پسيحولوگياسىن وقىپ زەردەلەۋىمە تۇرتكى بولدى. وسى عالىمدار ەڭ قاراپايىم ادامداردى تۇزاققا الداپ ءتۇسىرۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن راديكالدى قوعامدىق ىقپالدىڭ كۇشىن جەتە ءتۇسىندى. قاراپايىم ادامدار - ەڭ قۇرىعاندا توتاليتارلىق باقىلاۋ تاكتيكالارى جايىندا ەشتەڭە بىلمەيتىندەر - كوشباسشىلاردىڭ ايلا- شارعىلارىنىڭ قۇرباندارىنا اينالاتىندىقتان، توتاليتاريزمنىڭ تاسى ورگە دومالايدى. ەگەر جاعدايات ەداۋىر دەڭگەيدە وقشاۋلاپ تاستاعان جانە ودان شىعۋدىڭ ايقىن جولدارى جوق بولسا، ادام امالسىزدان پسيحولوگيالىق قىسىم مەن سانانى ۋلاۋدىڭ قۇربانى بولادى.

2007 -جىلعا قاراي مەن فيليسوفيا دوكتورى اتاعىن الدىم. ءوزىمنىڭ ديسسەرتاتسيامدا مەن بۇرىن ۋنيۆەرسيتەتتە فيلوسوفيا وقىتۋشىسى بولعان فرەد نيۋمەن باسقاراتىن نيۋ-يوركتەگى «نيۋمەن ءۇردىسى» دەپ اتالاتىن «سولشىل» ساياسي كۋلتتى زەرتتەدىم. «و» شارىقتاپ تۇرعان جىلدارى ماركسيزمنىڭ، سايلاۋالدى كۇرەس تاكتيكاسىنىڭ، توپتىق تەراپيانىڭ جانە تەاتردىڭ امال- ايلالارىن ايرىقشا ۇيلەستىرە بىلگەن «ءۇردىس» تە بەلسەنە جۇمىس ىستەپ جاتتى. ءبىراق بۇل ەندى «و» بولماعاندىقتان، الدىندا العان تاجىريبەم تۋرالى ويلار كوڭىلىمە مەدەت بولدى.

نيۋمەن 40 تان اسا ادامنان قۇرالعان توپتى 2011 -جىلى ءوزى قايتىس بولعانشا قاداعالاپ وتىردى.

توپتىڭ قۇرامىندا بولعاندارمەن سۇحباتتاسقان سوڭ، مەن توپتىڭ ءارتۇرلى مۇشەلەرى ءارتۇرلى باعدارلامالارعا قاتىستىرىلعانىن، ءبىراق اقىلى تەراپيادان ءوتۋ بارلىعى ءۇشىن مىندەتتى بولعانىن ءبىلدىم. ولار توپقا، كوبىنەسە زاڭسىز تىرلىكپەن بايلانىستى جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن، اقىرىنداپ- اقىرىنداپ بۇرىنعى جۇمىستارىنان كەتىپ جاتتى. توپ مۇشەلەرى ورتاق پاتەرلەردە تۇردى، كەزدەسۋدەرگە تۇندە كەشتەتىپ بارىپ ءجۇردى جانە بوگدە ادامدارمەن ارالاسا المادى.

بۇنىڭ ورنىنا كوبى باسقا دا ەرۋشىلەرمەن ينتيمدىك قارىم-كاتىناستا بولدى. بۇنداي پراكتيكا «دوسىڭمەن توسەكتەس بولۋ» دەپ اتالدى. ولارعا ءبىر- ءبىر «دوس» تەلىندى، ولاردىڭ مىندەتى، مۇشەلەردى قاتاڭ تارتىپكە باعىندىرۋ ءۇشىن، ولاردى باقىلاپ جانە سىناپ وتىرۋ بولدى. اقشاسى بارلار كوپ وتپەي توپتان بولەك كەتتى. كەيبىر ايەلدەر نيۋمەننىڭ نۇسقاۋى بويىنشا جاساندى تۇسىك جاساتتى، ال باسقا بىرەۋلەرى توپتىڭ مۇشەسى بولىپ جۇرگەن كەزدە بالالى بولدى.

«و» سياقتى «نيۋمەن ۇدەرىسىنىڭ» دە مەن ارەندت پەن ليفتوننىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنىپ دارالاعان توتاليتارلىق جۇيەلەرگە ءتان بەس ەرەكشەلىگى بولدى. ءبىرىنشى ەرەكشەلىك ءداتى بەرىك (حاريزماسى باسىم) جانە اۆتوريتارلى كوشباسشىنىڭ بولۋى. حاريزماسى جوق كوشباسشىعا ادامدار ىلەسپەيدى. اۆتوريتاريزم بولماسا، كوشباسشىلاردىڭ ىشكى موتيۆاتسياسى مەن وزىنە ەرۋشىلەردى قورقىتىپ جانە قاداعالاپ وتىراتىن قابىلەتى جەتكىلىكسىز بولار ەدى. «الدەبىرەۋ وعان ادامداردى قالاي كەمسىتىپ- قورلاۋدى ۇيرەتكەن»، - دەپ نيۋمەن تۋرالى توپتىڭ بۇرىنعى مۇشەسى ايتقان ەدى.

«ءبىراق ول ادامدى وزىنە باۋراپ الاتىن... ەگەر ول قازىر جانىما كەلىپ وتىرسا، مەن: «ەي، فرەد، قالىڭ قالاي؟ ءالى دە ادامداردى كەمسىتىپ- قورلاپ ءجۇرسىڭ بە؟.. وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىر مەزگىلدە 18 ايەلدى قينايتىنىڭدى قويمادىڭ با؟» دەپ سۇرايتىن ەدىم... ءبىراق ول وتە كەلىستى كىسى بولاتىن!».

كوشباسشىلاردىڭ بارلىعى بايۋدى، جىنىستىق ءلاززات الۋدى، نەمەسە ساياسي بيلىككە جەتۋدى كوكسەي بەرمەيدى. ءبىراق ولاردىڭ بارلىعى باسقالاردى ءباسىبۇتىن يەمدەنىپ، ولارگا تولىق باقىلاۋ ورناتىپ العىسى كەلەتىنى انىق. اقشا، جىنىستىق قاتىناس، تەگىن جۇمىس كۇشى نەمەسە ادال ەرۋشىلەر - كوشباسشىلار وزىنە پايدالى، كەيدە وتە-موتە پايدالى، دەپ بىلەتىن قوسىمشا بونۋستار. ءبىراق، ءابسوليۋتتى باقىلاۋ، نە دەسەك تە، باستى فاكتور بولىپ قالا بەرەدى.

بۇنداي كوشباسشىلار ادامدى وقشاۋلاپ تاستايتىن، يەرارحيالىق جانە جابىق قۇرىلىمداردى باسقارادى. وقشاۋلاۋشى قۇرىلىم - توتاليتاردىق توپتىڭ ەكىنشى ەرەكشەلىگى. ۇيىمنىڭ ۇلعايۋىنا قاراي ونى ءدال ورتاسىندا بۇكىل جۇيەنى قوزعالىسقا كەلتىرەتىن كوشباسشىسى تۇراتىن، تۋرالعان پيازدىڭ تسەنترلەس دوڭگەلەكتەرىنە ۇقسايتىن قاباتتار قاپتاپ تاستايدى. بۇنداي جۇيەدە بىرنەشە قابات بولۋى مۇمكىن - ارتىنان كومەكشىلەرى، ىشكى ەليتا، مارتەبەسى ءارقالاي بولىپ كەلەتىن مۇشەلەرى جۇرەتىن كوشباسشىسىنان باستاپ، جاقتاستارىمەن اياقتالادى.

ارەندت قۇرىلىمنىڭ ىشكى جاعىن بىلاي سيپاتتايدى:

«توپتىڭ ورتاسىندا، ءبارىن قوزعالىسقا كەلتىرەتىن موتور سياقتى، كوشباسشىسى بولادى. ول ەليتادان كوشباسشىنىڭ اينالاسىندا تۇسىنىكسىز قۇپيا احۋالىن قالىپتاستىراتىن باستاماشىلار ارقىلى بولەكتەنىپ تۇرادى».

بۇنداي قۇپيا كوشباسشىنى بارلىق جەردە جانە ول ءبارىن كورىپ تۇرعانداي اسەر قالدىرادى. سونىمەن قاتار، بۇل ادامدار توبىندا تۇراقتىلىق جوق، ويتكەنى كوشباسشىسى ۇنەمى كوڭىلدەرىنە كۇدىك ۇيالاتىپ، تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا دەپ، شتاتتى جوعارىلاتىپ نەمەسە الىپ تاستاپ وتىرادى.

نيۋمەنگە ەتەنە توپ ونىڭ سەنىمدى كومەكشىلەرى جانە كۇندەرى رەتىندە قىزمەت ەتكەن «جۇبايلارى» نەمەسە «گارەم» دەگەن اتاۋمەن بەلگىلى كوپتەگەن ايەلدەردەن قۇرالاتىن. ولارعا قوسا كەلەسى اكىمشىلىك قاباتتى قۇرايتىن «مەرزىمسىزدەر» دەپ اتالىپ كەتكەن تاعى 40-قا جۋىق ادام بولدى، ولار دا الەۋمەتتىك تەراپيامەن اينالىساتىن. ولاردان كەيىن باسقالارداي نيۋمەننىڭ تولىق باقىلاۋىنداعى قاتارداعى مۇشەلەر بار ەدى. ولار قاراجات جيناۋمەن جانە جۇمىسپەن قامتۋمەن اينالىساتىن.

توتاليتارلىق جۇيەلەردە ادامداردى قاتتى قاناپ-قىسپاقتايتىنى سونداي، ۋاقىت وتە كەلە ولاردىڭ تۇلعا رەتىندە جەكە- دارالىعى، سونداي-اق ءبىر- ءبىرىنىڭ اراسىنداعى سەنىمدى قارىم- قاتىناستار دا عايىپ بولاتىن. كەز كەلگەن ادام «دوس» بولىپ تابىلادى، ءبىراق ناعىز دوستىققا، تونگەن قاتەر جانە توپتىڭ، كوشباسشىنىڭ جانە توپتىڭ ورتاق ىسىنەن نازاردى بۇرىپ اكەتەتىن نارسە رەتىندە، جول بەرىلمەيدى. شىندىعىندا، جولداستىق جانە دوستىق قارىم- قاتىناس قۇرۋ مۇمكىندىگى جوق ەرۋشىلەر ءۇش ەسەلەنگەن وقشاۋلاۋعا تاپ بولاتىن: سىرتقى دۇنيەدەن، جابىق جۇيە اياسىندا ءبىر بىرىنەن جانە توپقا قاتىستى قيسىندى كوزقاراسى قالىپتاسۋى مۇمكىن ءوزىنىڭ ىشكى ديالوگىنان.

توتاليتاريزمنىڭ ءۇشىنشى ەرەكشەلىگى - ءبارى قامتىلعان جان-جاقتى يدەولوگيا، نەمەسە نيۋمەن ايتقانداي:

«باسى، ورتاسى نەمەسە اياعى جوق تاريحي جيىنتىق».

قۇپيالار مەن جالعان سوزدەردەن قۇرالاتىن ويدان شىعارىلعان الەمىن قۇرۋ ارقىلى بيلىگىن نىعايتا تۇسەتىن، تولىقتاي كوشباسشى ارقىلى قاداعالناتىن ايرىقشا نانىم جۇيەسى.

مىسالى، تەك كەيبىرەۋلەر عانا نيۋمەننىڭ «گارەممەن» قارىم- قاتىناسى، قاراجاتتىڭ يەرەرحيالىق تۇردەگى جىلجۋى، قارجىلىق الاياقتىق، قارۋ- جاراقتى جاسىرىپ قويۋ جانە قارۋلى دايىندىق (قورلارىن قورعاۋ ءۇشىن بولۋى كەرەك) جايىندا ءبىلدى. الەۋمەتتىك ادىلەتتىككە جەتۋ ءۇشىن- مىس اقشا بەرگەن، ەرىكتىلەر رەتىندە قاتىسقان نەمەسە 24/7 رەجيمىمەن جۇمىس ىستەگەن ادامدار ىشكى شەڭبەردە نە بولىپ جاتقانى جانە باسشىلىقتىڭ ناقتى حال- احۋالى تۋرالى ەشتەڭە بىلمەدى. وتىرىك ايتۋ ارقىلى ويدان شىعارىلعان - ادام ءۇشىن تاعىلىققا تولى جانە قالىپتىدان الىستا قالعان الەم قۇرىلدى.

ويلاپ تابىلعان جاپپاي قولدانىلاتىن يدەولوگيا ءبارىن شاتاستىرىپ، ەرۋشىلەردىڭ بىتىراڭقىلىعىنا اپارىپ سوعادى. پاك يەنمي، 2007 -جىلى سولتۇستىك كورەيادان شەشەسىمەن بىرگە قاشقان قىز، «ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن» دەگەن عۇمىرناماسىندا «سولتۇستىككورەيالىقتاردىڭ باسىندا، پاراللەل جولداردا كەتىپ بارا جاتقان ەكى پويىزداي، ءاردايىم ەكى تاريح جازىلادى» دەيدى. مىسالى، ول ارىپ اشقان جەتىمدەردى كۇندە ءوز كوزىمەن كورىپ، ءبىراق «بالالار - پاتشالار» دەيتىن ناسيحاتتىق ۇرانعا سەنىپ جۇرە بەرگەن.

يسلامدىق جاۋىنگەرلەرگە دە وسىنداي امال قولدانىپ، ەگەر ولار جانكەشتى بەلدىگىن تاعۋعا كەلىسسە، ولاردى قۇداي ماراپاتتايتىنىنا ۋادە بەرەدى. تۇسىنىستىكتىڭ بولماۋى ەرۋشىنى ناقتى احۋالدى بىلۋدە شاراسىز كۇيدە قالدىرادى.

«ەگەر ءسىز ءتۇسىندىرۋدى تالاپ ەتسەڭىز، ولار ءسىز تۇسىنە الاتىننان ەشتەڭە ايتپايدى... ءسىزدىڭ بۇرىننان بىلەتىنىڭىز - قيراي باستايدى. [...] ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ بۇرىن اقىلعا قونبايتىن نارسەلەر ەندى دۇپ- دۇرىس-اق بولىپ كورىنە باستايدى»، - دەپ ماعان نيۋمەن ءۇردىسىنىڭ بۇرىنعى مۇشەسى دجيلليان ايتىپ بەردى.

ويدان شىعارىلعان نارسە، قوعامعا جانە بۇكىل الەمگە ارنالعان ناسيحاتتان باستاپ، بىرتىندەپ ەنگىزىلەدى. ساەنتولوگيا، مىسالى، ءوزىنىڭ «ۇلكەن ەركىندىككە اپارار جولىن» وسىلاي سالادى جانە ءوزىنىڭ ەسىرتكىدەن ادا الەمگە ارنالعان جولداۋىن ايتا باستايدى. جانارتاۋدان شىققان جاتجەرلىك جاراتىلىس يەلەرى ءبىزدىڭ دەنەمىزگە كىرىپ الاتىنى تۋرالى ساەنتولوگيانىڭ اڭىز- ءاپسانالىق تەولوگياسى - بۇرىننان كەلە جاتقان، ءىلىم تۋرالى جاقسى بىلەتىن مۇشەلەرگە ارنالعان يدەلوگيا بولاتىن؛ ول يدەولوگيا قالىڭ بۇقاراعا بىرەۋلەردىڭ ايتىپ قويۋى سالدارىنان جايىلىپ كەتتى.

ناسيحاتتان كەيىن يدەولوگيالىق تۇرعىدا وڭدەۋ قولعا الىنادى، ونداي كەزدە توتاليتارلىق جۇيە ءوزىنىڭ باقىلاۋىن، ارەندت ايتاتىنداي، «تەمىر شىمىلدىقتاردى ءتۇسىرۋ ارقىلى نىعايتادى. بۇل شىمىلدىقتار شىنايى الەمنەن كەلەتىن كىشكەنتاي دەتالدىڭ ءوزى توپتاعىلاردىڭ مازاسىن الماۋى ءۇشىن جانە جاڭا، قيالداعى الەمنىڭ قورقىنىشتى تىنىشتىعىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن قاجەت» .

ءبارىن قامتيتىن (توتالدىق) يدەولوگيانىڭ شىمىلدىعى جابىلعان سوڭ، ەشقانداي سۇراقتار مەن كۇماندارعا جول بەرىلمەيدى. ءبىراق، ءسىز اياق استىنان، توپقا قاتىستى كۇدىك- كۇمانىنىزدى بىلدىرسەڭىز، توپتىڭ ۇلكەن مۇشەلەرى سالعان جەردەن ءسىزدى قايتا تاربيەلەۋگە كىرىسەدى. ەگەر قايتا تاربيەلەۋدەن، مەنى قايتا تاربيەلەگەندەگىدەي، مەجەلى ناتيجە شىقپاسا، وندا ءسىز ءوزىڭىزدىڭ بۇرىنعى جولداستارىڭىزبەن ەشقاشان سويلەسە الماۋىڭىز ءۇشىن، ءسىزدى توپتان الاستايدى.

توتاليتارلىق جۇيەدە جاپپاي باقىلاۋ ۇستەمدىك قۇرۋى ءۇشىن كوشباسشى قورقۋ سەزىمىن تۋعىزىپ تۇرۋى كەرەك، بۇل كۋلتتىڭ ءتورتىنشى ەرەكشەلىگى بولىپ تابىلادى. وسىنداي جۇيەنىڭ سانانى ۋلاۋ پروتسەسسى پسيحولوگيالىق، ماجبۇرلەۋ امال- ارەكەتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى، وندا كوشباسشى نەمەسە توپ تەرروردى «ماحابباتپەن» كەزەك-كەزەك قولدانادى. بوۋلبي اتاپ ايتقانداي، ءبىز قورقىپ تۇرعان كەزىمىزدە ءبىزدىڭ زارەمىزدى ۇشىراتىن نارسەدەن قاشىپ قانا قويمايمىز، ءبىز قاۋىپسىز جەرگە، «الدەبىرەۋدىڭ» ۇيىندە تىعىلىپ قالۋ ءۇشىن قاشامىز، - جانە بۇل الدەبىرەۋ ءبىز قۇشتارلىق سەزىنەتىن ادام. ءبىراق بارىپ تىعىلاتىن جەر ۇرەيدىڭ قاينار- كوز بولاتىن بولسا، وندا ونداي ادامعا بارىپ جاسىرىنۋ جامان نيەتكە اينالىپ، اقىر سوڭىندا قورىققان ينديۆيدتى امالسىز جاعدايعا دۋشار ەتەدى.

مەري مەين، كاليفورنياداعى بەركلي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ايگىلى قۇشتارلىقتى زەرتتەۋشى، قارىم- قاتىناستاردىڭ ۇرەيگە نەگىزدەلگەن بۇل ءتۇرىن «بەرەكەنى كەتىرەتىن قۇشتارلىق» دەپ اتادى. ونىڭ ەكىۇشتى ناتيجەسى بار: جانعا جۇبانىش ىزدەۋدە ساتسىزدىككە تاپ بولاتىن ۇرەي قاينار- كوزىنە دەگەن قۇشتارلىق جانە كوگنيتيۆتىك ديسسوتسياتسيا، ياعني ءوزىنىڭ سەزىمدەرى تۋرالى ويلاۋ مۇمكىندىگىنىڭ جوقتىعى. لاجسىز جاعدايعا تاپ بولعانداعى ۇرەي نەمەسە سترەسس - «رۇقساتسىز ۇرەيلەنۋ» - بۇل، زەرتتەۋشىلەردىڭ تۇسىندىرۋىنشە، ادامنىڭ لوگيكالىق تۇردە ويلاپ، جاعدايدى ادەكۆاتتى تۇردە قابىلداۋ، سايكەسىنشە، ونى ءبىر جاقتى قىلۋ شارالارىن قابىلداۋ قابىلەتىن جارامسىز ەتىپ تاستايدى. ونىڭ ۇستىنە قاۋىپتەن ءبارىبىر قۇتىلا الماعان ادامدار جانى جاي تابار جەر ىزدەپ، وسىنداي قارىم- قاتىناستارعا ورالا بەرەدى. لوگيكالىق ويلاۋدى جوق قىلعان كوشباسشى، وزىنە ەرۋشىلەرگە كەيىن ءتۇسىندىرىپ، قورقىنىشىن باسقا جاققا بۇرۋ ءۇشىن، جالعان يدەولوگياسىنىڭ مازمۇنىن تەرەڭدەتە تۇسەدى.

بۇنى بيوحيميالىق ەلەمەنتى بار وڭدى كەرى بايلانىس تىزبەگى دەپ اتاۋعا بولادى: سەنىمدى پانا تابۋعا تىرىساتىن قۇرىققا تۇسكەن ادام فيزيولوگيالىق تۇرعىدا كورتيزولدىڭ نەمەسە بەيمازالىقتىڭ دەڭگەيىن تىزگىندەگىسى كەلەدى، ءبىراق جەتكىلىكتى جايلىلىققا بولەنە المايدى. ءدال وسى سەبەپ بويىنشا ءبىز كۋلتتىك جۇيەلەردىڭ ادامدا پايدا بولۋى مۇمكىن كەز كەلگەن بالامالى قۇشتارلىق قارىم- قاتىناستارعا ارالاسىپ، ولاردى قاداعالاپ وتىرۋعا تىرىساتىنىن بولجاپ بەرە الامىز. ەگەر بۇنداي تالپىنىس ءساتسىز بولاتىن بولسا، وندا ەرۋشى پانانى باسقا جەردەن ىزدەپ كورۋى جانە الەۋەتتى تۇرعىدا توپ تاراپىنان بولاتىن ەموتسيونالدىق جانە كوگنيتيۆتىك قاداعالاۋ امان قالۋى مۇمكىن. قاداعالاۋدىڭ قارىم- قاتىناستارعا جاسالاتىن بۇنداي ءتۇرىن وتباسىلىق زورلىق كورسەتۋدەن، ستوكگولم سيندرومىنان نەمەسە «جەڭگەتايلار» مەن جەزوكشەلەردەن، سونداي- اق ادام ساۋداسىمەن اينالىساتىنداردان دا كورۋگە بولادى.

«نيۋمەن ءۇردىسى» مۇشەلەرى ءاردايىم ۇرەيگە بەرىلىپ جۇرەتىن: ولاردى ۇيىقتاپ تىنىعا المايتىن، جاقىن ادامدارىنان قول ۇزگەن جانە ۇنەمى سىن تەزىنە قالا بەرەتىن ولار وزدىگىنەن ارەكەت ەتەتىن جانە ويلاناتىن مۇمكىندىك جوق تۇزاققا ءتۇستىپ قالدى. سونىسىمەن قويماي، توپ ءوزىن جالعىز قاۋىپسىز پانا دەپ كورسەتتى. توپتىڭ بۇرىنعى مۇشەسى دەنيز، توپقا تەراپيا ارقىلى تارتىلعان بولاتىن. ءوزىنىڭ بەيساياساتشىلدىعىنا قاراماستان، دەنيز ورتاق ۇيدە تۇرىپ جانە توپتىڭ باسقا مۇشەسىمەن قاتىناستا بولىپ، توپتىڭ جوبالارىنا بايلانىستى اقىسىز (ازعانتاي جالاقىدان باسقا) اۋىسىمدارى بار كوپساعاتتىق جۇمىستى اتقاردى. ول «ءۇردىستىڭ» ساياسي ناۋقاندارىنىڭ تاسىن دومالاتىپ، باسقا جاقتارعا جول جۇرگەن كەزدەرىندە دە ول تەراپيا سەانسىن الۋ ءۇشىن تەلەفون دۇڭگىرشەكتەرىنەن حابارلاسۋعا ءماجبۇر بولدى، ول تەلەفون تەراپياسى ءۇشىن اقىسىن تولەدى.

«مەن قاتتى قورقىپ ءجۇردىم»، - دەدى ول ماعان. «ءسىز باعانعا شىنجىرمەن بايلانعان جانە بوسانىپ شىعۋعا تالپىنعان ءپىل تۋرالى اڭگىمەنى ەستىگەن بولۋىڭىز كەرەك... ەندى ءپىلدى جاي جىپپەن بايلاپ قويساڭىز دا، ول ءوزىنىڭ ءتۇپساناسىندا بوستاندىققا شىعۋعا كاۋقارسىز ەكەنىنە سەنىپ جۇرە بەرەدى. مەن دە ءدال سونداي جاعدايدا بولدىم».

ءارتۇرلى توپتار ۇرەي تۋداراتىن ءارتۇرلى تاقىرىپتار مەن ادىستەردى پايدالانادى: كەلە جاتقان اقىر زامانمەن، بوگدە ادامدارمەن قورقىتۋ، جازالايتىنىمەن، رەسۋرستاردىڭ سارقىلۋىمەن قورقىتۋ. ءبىراق كوشباسشى دەگەن - ولار (توپ مۇشەلەرى) قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان ورىنعا، جۇماققا، ءمىنسىز، وزگەرگەن جەرگە بارعانعا دەيىن سەزىنەتىن قاۋىپ-قاتەر مەن ۇرەيدەن قۇتقاراتىن جالعىز قورعاۋشى.

اۆتوريتارلى تۇلعالار باسقاراتىن وقشاۋلاۋشى جۇيەلەر مەن ادامنىڭ ۇرەيىنە نەگىزدەلگەن جۇيەلەر وزدەرىنىڭ ومىرلىك قاجەتتىلىكتەرىنە ءمان بەرمەي، توپتىڭ يگىلىگى ءۇشىن تاۋەلسىزدىگىنەن باز كەشەتىن دايىن ەرۋشىلەردى جۇيەلەرگە تارتادى. بۇنداي قىزمەت ەتۋگە دايار ەرۋشىلەردى جاساپ شىعۋ توپتاردىڭ بەسىنشى ەرەكشەلىگى بولىپ تابىلادى. مارينا، ول دا «ۇردىسكە» تەراپيا ارقىلى تارتىلعان، تولىق جۇمىس كۇنى بويى توپتىڭ ۇلتتىق قۇجاتتاماسىمەن جۇمىس ىستەپ، باسقا دا مىندەتتەردى اتقارا ءجۇرىپ، بيىك دارەجەلى مۇشە قىزمەتىنە دەيىن جوعارىلادى. جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزىندە ول اقشانى زاڭداستىرۋدى، الاياقتىقتى، باسقا وتباسىلارىنىڭ استاڭ- كەستەڭى شىعۋىن كوزىمەن كوردى. مارينا توپقا ادال بولعانى سونداي، ءوزىنىڭ ەكى بالاسى تۋرالى مۇلدەم ۇمىتىپ كەتتى.

پاتولوگيالىق كوشباسشىلاردىڭ تاراپىنان بولاتىن وسىنداي ءماجبۇرلى پسيحولوگيالىق ىقپالدىڭ قانداي كۇشكە يە ەكەنىن باق- نان كۇن سايىن كورىپ ءجۇرمىز. بۇل بالالارىنىڭ قامىن جەۋدى قويعان نەمەسە ولارعا دۇرىس قارامايتىن اتا- انالار، نەمەسە ويدان شىعارىلعان بوستاندىق ءۇشىن وزدەرىن جارىپ جىبەرەتىن ىلاڭكەستەر، نەمەسە «وركەنيەتكە» اپاراتىن ۋاعىزشىلاردىڭ ارقاسىندا ءسىڭىرى شىققان كەدەيگە اينالعان ازاماتتار بولۋى مۇمكىن. ادامداردى بۇنداي كۇيگە جەتكىزۋ ءۇشىن مۇندا اتالىپ وتكەن بەلگىلى ءبىر جاعدايلار جاسالۋى قاجەت.

ۇرەيدىڭ نەگىزىندە باقىلاۋ پايدا بولا سالىسىمەن، ونى جويۋ ەداۋىر قيىن بولادى: ەرۋشى جۇيكەسىنىڭ بۇزىلۋى جانە بەرەكەسىن قاشىرعان كوشباسشىعا نەمەسە توپقا دەگەن ەموتسيونالدىق قۇشتارلىق شىن مانىندە نە بولىپ جاتقانى جونىندە ءبىلىپ الۋىن قيىنداتىپ جىبەرەدى. شىندىعىندا زاتتار قانداي بولسا، ولاردى سونداي قىلىپ كورۋگە تالپىنىس الدىنداعىدان دا كۇشتىرەك ۇرەي تۋدىرادى، ال سترەسستەن شىعۋعا جاسالعان ارەكەت توپپەن زياندى بايلانىستىڭ پايدا بولۋىنا اپارىپ سوعادى.

ءبىراق، قاشان بولسا دا، امالىن تابۋعا بولادى. وسىنداي تاسىلدەردىڭ ءبىرى - سىزگە جاعدايدى ناقتى باعامداۋعا كومەكتەسۋى ءۇشىن، ءسىز سەنەتىن ادامدى (مەندە بولعانداي) تاۋىپ الۋ. ويلانۋ قابىلەتى قالپىنا كەلە الاتىن توپتان تىس وتكىزىلگەن ۋاقىت - تاعى ءبىر ءتاسىل بولىپ تابىلادى. «ماسۋد: يراندىق ەرەۋىلشىنىڭ ەسكە الۋى» (2004) اتتى كىتابىندا ماسۋد بانيساندر گوسپيتالدا جاتىپ شىققان سوڭ، ياعني ءبىراز ۋاقىت توپتىڭ ىقپالىنان ادا بولعان كەزدە، «مودجاحەدين- ي- حالك» يراندىق ماركسيستتىك- يسلامدىق ۇيىمىنان شىعىپ كەتە العانىن جازادى. «راديكالدىق: يسلامدىق ەكسترەميزمنەن دەموكراتيالىق سەرگەكتىككە ساياحات» (2012) دەپ اتالاتىن كىتابىندا مادجايد ناۆاز، ەگيپەتىڭ تۇرمەسىندە جاتىپ شىققان سوڭ (ول جەردە سىني تۇرعىدا ويلاي الاتىن قالىپقا قايتا كەلگەن)، «حيزب ۋت- تاحرير» يسلاميستتىك ۇيىمىنان كەتىپ قالعانىن جازادى.

يدەولوگياعا سىن تەزىنە تۇسەتىن جاعدايلارعا تاپ بولعان كەزدە ادامداردىڭ وي- ساناسى بۇرىنعى ساناسى ۋلانباعان كەزدەگى قالپىنا كەلۋى مۇمكىن. مىسالى، «دۇشپاننىڭ» مەيىرىمدىلىگى نەمەسە اقىرزاماننىڭ كەلەتىنى تۋرالى ساۋەگەيلىكتەر تۇبىندە بولماي قالىپ جاتادى. بۇدان بولەك جاي، ەگەر باسشىلىق ەرۋشىگە ول ورىنداۋعا دايىن ەمەس تالاپتاردى تىم كوبەيتىپ جىبەرسە، ادام توپتان شىعىپ كەتۋگە بەل بايلاۋى مۇمكىن. مارينا ورتيس، وعان «نيۋمەن ءۇردىسى» باسشىلىعى وعان ءوزىنىڭ بالاسىن باسقا وتباسىنا اسىراپ الۋعا بەرۋدى بۇيىرعان كەزدە، ايتەۋىر، توپتان كەتە الدى.

قازىرگى زاماندا ءداتى باسىم جانە اۆتوريتارلى كوشباسشىلار مەن ولار باسقاراتىن ۇيىمداردىڭ قام- قارەكەتى جايىندا ناقتى وي- پىكىردى قالىپتاستىرىپ الۋدىڭ ماڭىزى وراسان زور. ادامداردىڭ بارلىعى ونداي جەرلەرگە بىرەۋدىڭ تارتۋى ارقىلى تاپ بولا بەرمەيدى: ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى فۋندامەنتاليستتىك ءدىني توپتاردا دۇنيەگە كەلەدى، كەيبىرەۋلەرىن، دجوزەف كونيدىڭ قۇدايي قارسىلاسۋ ارمياسىنىڭ جاۋىنگەر- بالالارى سياقتى، ۇرلاپ اكەتەدى. كەيبىرەۋلەرى توتاليتارلىق مەملكەتتەردە تۋىپ، سوندا ءومىر سۇرەدى. قۇتىلا العانداردىڭ كوبى ءوز باسىنان وتكەنىن ايتىپ بەرىپ ءجۇر. ءوزىنىڭ عۇمىرتاريحىمەن بولىسەتىندەردىڭ ىشىندە كۋلتتەردە نەمەسە ەكسترەميستتىك فۋندامەنتاليستتىك سەكتالاردا تۋىپ وسكەن ەرەسەكتەر جانە سۋداندى ازات ەتۋ حالىقتىق ارمياسىندا قىزمەت ەتكەن نەمەسە كامبودجانىڭ «قىزىل كحمەرلەرى» رەتىندە قىزمەت ەتكەن بالالار بار. سوڭعى كەزدەرى سولتۇستىك كورەيادان كەتىپ قالعان قاشقىندار دا سولتۇستىككورەيالىق رەجيم جاعدايىنداعى شىنايى ءومىر تۋرالى ايتا باستادى.

وزگەرىستەر ءجيى بولىپ تۇراتىن، كوپتەگەن ادامداردىڭ اۋىپ كوشۋى جانە تۇراقسىزدىق سەزىمى شارلاعان كەزدەرى ادامدار، بۇل ولاردىڭ تۋمىسىندا بار، قاۋىپسىزدىككە جانە تۇراقتىلىققا تالپىنا بەرەدى. وسىنداي جاعدايدا كۋلتتەر مەن توتاليتارلىق رەجيمدەر ءوسىپ- وركەندەي بەرەدى. وسى جاعدايلاردى ەسكەرسەك، ادامداردىڭ بارلىعى دەرلىك پسيحولوگيالىق جانە جاعداياتتىق قىسىمعا توتەپ بەرە الماي قالادى. وسى سالانى زەرتتەيتىن قۇرمەتتى عالىمدار بۇنداي ىقپال پارمەنىنەن ءوزىڭدى قورعاۋدىڭ بىردەن-ءبىر امالى ءبىلىمدى بولۋدا ەكەنىن الدەنەشە رەت قايتالاپ ايتتى. 1952 -جىلى اش بىلاي دەپ جازعان ەدى:

«ادام ءوزىن قورشاعان الەۋمەتتىك ورتانىڭ قاعيداتتارىن نەعۇرلىم از بىلسە، ول سول ورتانىڭ باقىلاۋىنا سوعۇرلىم كوبىرەك دۋشار بولادى؛ جانە ول ءوز ورتاسىنىڭ ءىس-اركەتتەرى مەن ولاردىڭ بولۋى مۇمكىن سالدارى تۋرالى نەعۇرلىم كوبىرەك ءبىلىپ جۇرسە، ول سوعۇرلىم ەركىن بولادى».

بۇل بىلىمدەر ناقتى، ءدال بولۋى ءتيىس. ادامدارعا بۇنداي باقىلاۋدىڭ قالاي ىسكە اسىرىلاتىنىن جانە كوشباسشىلار ادامدى وقشاۋلاۋدىڭ، توپقا جۇتقىزۋدىڭ جانە قورقىتۋدىڭ پسيحولوگيالىق ادىستەرىن قالاي قولداناتىنىن ءبىلىپ الۋ قاجەت. بۇنداي ماسەلەلەردى زەرتتەيتىن عىلىم 70 جىلدان بەرى بار جانە ول جاڭا زەرتتەۋلەرىن جاساپ جاتىر. دۇنيە جۇزىنە اۆتوريتاريزمنىڭ تارالىپ كەتۋىنە بىرگە قارسى تۇرۋ ءۇشىن ءبىز بۇل قۇندى رەسۋرستاردى بۇرىنعى مۇشەلەردىڭ ايتقاندارىمەن ۇيلەستىرە وتىرىپ پايدالانۋعا ءتيىسپىز.

دەرەككوز: monocler. ru


سوڭعى جاڭالىقتار