تۇڭىلمەسكە تىرەكتى ءتىل الەۋەتىنەن ىزدەسەك
اۆتوردىڭ ادرەساتى ا. بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور ە. ز. قاجىبەك بولعانىمەن، قالام ۇشىنان شىققان ءسوز ءتىلۇستاعانداردىڭ، ءتىل ۇستارتقانداردىڭ بارشاسىنا قاتىستى ەكەن. سوندىقتان كوتەرگەن ماسەلەگە، ايتىلعان جايتقا، ريتوريكالىق سۇراۋعا ادرەسات ءوزى جاۋابىن ايتقان بولاتىن. دەگەنمەن، ءبىز دە قاراپ وتىرماي، ءوز دەگەنىمىزشە ءۇن قوسايىق دەدىك. سونىمەن، حوش دەي وتىرىپ، ويتولعاقتا ايتىلعاننىڭ ءبارى بولماسا دا، بىرەر ماسەلەسى جونىندە ءار تۇستان بولسا دا ايتارىمىزدى قىسقا قايىرىپ ايتساق دەدىك.
ءبىرىنشى. «ءداستۇرلى مادەنيەتىمىزگە ءسىڭىستى بولعان الىپپە تەرمينىن ساۋات اشۋ دەپ وزگەرتە سالۋدىڭ ءوزى - ساۋاتسىزدىق» دەپ اۆتوردىڭ اشىنا ايتقان ءسوزىن قوشتاماسقا ءاددىمىز جوق. ويتكەنى الىپپە شاكىرتتىڭ قولىنا ۇستاعان تۇڭعىش كىتابى قارا تانىتقان، قادىر تۇتاتىن قۇرالى عوي. مەكتەپ ومىرىندە الىپپەنىڭ سوڭعى بەتىن جابۋدى الىپپەمەن قوشتاسۋ دەمەي مە؟ تاربيەلىك ءمانى بار بۇنداي ءداستۇردى «ساۋات اشۋمەن» قوشتاسۋ دەمەك پە؟ ۇيرەنشىكتى الىپپەمىزگە بۇرىنعى اتاۋىن قايتارۋ ورىندى بولار. شاكىرت ەسىندە مەكتەپ كەزەڭى العاشقى قوڭىراۋ، العاشقى ۇستاز، العاشقى كىتاپ، الىپپەمەن قوشتاسۋ، سوڭعى قوڭىراۋ دەگەندەرمەن ەستە قالماي ما؟
ەكىنشى. ەلباسىمىز باعدار بەرىپ، باعىت كورسەتكەن ۇشتىلدىلىكتى، ارينە، ءبارىمىز دە قولدايمىز. ويتكەنى جاڭا تەحنولوگياداعى الەمدىك اقپاراتتىڭ كوشباسشىسى اعىلشىن ءتىلى ەكەنى بەلگىلى. سوندىقتان اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋدى جەدەلدەتە قولعا الۋ وزەكتى ماسەلەگە اينالىپ وتىر. زامان اعىمى سونداي. الايدا ۇشتىلدىلىك باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋدا قيعاشتىقتار ورىن الىپ بارا جاتقان جوق پا دەگەن كۇدىگىمىزدى دە جاسىرا المايمىز. بەس- التى جاسار بالانىڭ تىلدىك ساناسىندا انا ءتىلىنىڭ قۇرىلىم جۇيەسى جەتكىلىكتى ورنىقپاي جاتىپ، شەت ءتىلىن ۇيرەتۋ مەن وقىتۋدىڭ ناتيجەسى قالاي بولماق؟ بۇل تۇستا دا ويىمىز بوتەن ەمەس.
اقيقاتىندا، ءبىر جاعىنان، ءتىل سۋبەكتىدە ءومىر سۇرەدى. سۋبەكتى دەپ وتىرعانىمىز - حالىق، ۇلت، مىنا ءسىز بەن ءبىز. ەكىنشى جاعىنان، جاڭاعى سۋبەكتىلەردىڭ ءوزى تىلدە ءومىر سۇرەدى. مىسالى، انامنىڭ ءتىلى مەندە ءومىر سۇرەدى، مەن انامنىڭ تىلىندە ءومىر سۇرەمىن. مەن بۇل جەردە ءسوز ويناتىپ وتىرعان جوقپىن. ال بەس- التى جاستان اعىلشىن تىلىندە سايراپ وسكەن بالا قاي ءتىلدىڭ سۋبەكتىسى؟ ارينە، اعىلشىن ءتىلىنىڭ. ولاي بولسا سۋبەكتىنىڭ ساناسىندا بەس- التى جاستان ورنىعىپ قالاتىن ءتىل دە - اعىلشىن ءتىلى. ازدى- كوپتى انا ءتىلىن بىلگەنىمەن، جۇرە كەلە ونداي تىلدىك تۇلعانىڭ ساناسىنان ۇلتىمىزدىڭ قۇندىلىقتارى جوعالادى.
بۇل ايتىلعانداردى بىلەتىن دە، تۇسىنەتىن دە، جانى اۋىراتىن، ارا- تۇرا بولسا دا جانايقايىن ءبىلدىرىپ دابىل قاعىپ جۇرەتىن ءبىلىمدار جاندار، وزىڭىزدەي تانىمال تۇلعالار جوق ەمەس، بار. بارى بار- اۋ، ءبىراق جالعىز- جارىم داۋىس قانشا جەرگە جەتەر دەيمىز.
ال جاڭاعى ايتىلعان ۇلتتىق قۇندىلىقتار، تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز - ەلباسىمىز ايتقانداي، ءداستۇرىمىزدىڭ، مادەنيەتىمىزدىڭ كودى. اسىرەسە انا ءتىلىمىزدىڭ لەكسيكا- فرازەولوگيالىق، پارەميولوگيالىق قورىنداعى مادەني تىلدىك بىرلىكتەر - ۇلتىمىزدىڭ الەۋەتى اسا جوعارى رۋحاني قۇندىلىقتارى.
قازاقتاردىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتى ماتەريالدىق يگىلىكتى جوققا شىعارمايدى. قايتا ەرىنبەي ەڭبەك ەت، مەحناتىنا، بەينەتىنە، ماشاقاتىناشىدا، سوندا كورگەن مەحناتىڭ - داۋلەت، ماشاقاتىڭ - راقات، بەينەتىڭ زەينەت بولىپ قايتادى دەيدى.
وسىنداعى تىلدىك كودتى اشساق، ماتەريالدىق دۇنيەلىكتەر ۇلتتىڭ رۋحىنداعى جومارتتىق، ادالدىق، قايىرىمدىلىق، باۋىرمالدىلىق، ت. ب. قۇندىلىقتارمەن ۇيلەسىم تاپسا، يگىلىككە اينالادى. ۇلتتىڭ وزىنە ءتان ءداستۇرلى مادەنيەتىندەگى اعايىنگەرشىلىك، جاسى ۇلكەندى ءقادىر تۇتۋ، اقساقالدىق، كىشىپەيىلدىلىك، ۇجىمشىلدىق، ت. ب. قۇندىلىقتار انا سۇتىمەن بالانىڭ بويىنا سىڭەدى. ونداي بالا انا ءتىلىنىڭ بازاسىندا شەت ءتىلىن مەڭگەرۋگە ءتيىس.
ءۇشىنشى. قالامگەر اعامىز ماحاببات، ءلاززات، ىززەت تارىزدىلەردى ماحابات، ءلازات، ىزەت تۇرىندە ورفوگرافيالاۋدى ءجون دەپ بىلەدى. تىلىمىزدە قوسار ارىپپەن جازىلاتىن بۇدان باسقا دا كۇللى، ءاددى، مۇددە ءتارىزدى ءبىرالۋان، ءبىراق سانى شەكتەۋلى «جابىق» جۇيەدەگى سوزدەر بار. بۇلار - ەسكى قازاق جازبا تىلىنە (XVI- XX ع ع. باسى) توسەنىش بولعان ورتاازيالىق تۇركى جازبا ءتىل داعدىسىنان كەلە جاتقان، ەسكىنىڭ كوزى. بۇلايشا جازۋ قازىرگى قازاق جازۋىندا عانا ەمەس، وزبەك، نوعاي، تاتار، قىرعىز جازبا تىلىندە كەزدەسەدى: تۇرىك، وزبەك، قاراقالپاق، قىرعىز تىلىندە دە قوسارمەن جازىلادى. بۇنداي سوزدەردى داعدى بويىنشا جازۋدى ءجون كورەمىز. سويلەۋدە الگىدەي سوزدەردى قوسارلاپ ايتۋ ۇشىراسا بەرمەيدى. ءبىراق كوتەرىڭكى ستيلمەن ناشىنە كەلتىرىپ ايتاتىن جايتتار ءان اۋەندەرىندە، ساحنا تىلىندە كەزدەسەدى. مىسالى، ۇلى جازۋشى م. اۋەزوۆ «ماحاببات ءسوزىن قۇلاقتى ايمالايتىنداي ەتىپ ايتۋ كەرەك» دەگەن ەكەن. ونى ءبىر كەزدەرى ءابىش كەكىلباي اعامىزدىڭ ەستەلىگىنەن ۇشىراتقان سياقتى ەدىم.
ءتورتىنشى. ءسوزدىڭ ۇشار باسىندا قىساڭ ى، ءى داۋىستىلارىن بىلدىرەتىن ى، ءى ارىپتەرىنىڭ جازىلۋ/جازىلماۋى، بۇرىنعىعا كوز جىبەرسەك، وتكەن ءجۇزجىلدىقتىڭ 60- جىلدارىنا دەيىنگى كەزەڭدە جازۋ تاجىريبەسىندە كەزدەسەتىن ەلەۋلى قيىندىقتاردىڭ ءبىرى بولاتىن. مىسالى: ىلاق/لاق، ىراس/راس، ىلاقتىر/لاقتىر، ىلەك/لەك، ىلەس/لەس، ىلگەك/لگەك، ىلەگەن/لەگەن، ت. ب. مەكتەپ ومىرىندەگى جازۋ- سىزۋدا، باسپا ونىمدەرىن شىعارۋدا بۇل قيىندىق ورفوگرافيالىق سوزدىك، انىقتاعىشتار ارقىلى بىرتە- بىرتە رەتتەلە ءتۇستى. ل، ر- دەن كەيىن، اشىق ا، ءا ءبىرشاما اشىق ە- لەرمەن كەلەتىن تۇستا لاق، لاس، لايىق، لاي، راس، راقىم، ءلاززات، لايلەك؛ لەبىز، لەزدە، ءرامىز، رەسمي، رەڭدى دەپ جازىلۋى ا، ءا، ە داۋىستىلارىنىڭ بيلىگىندە. ال اتالمىش جارتىلاي داۋىسسىزداردان سوڭ قىساڭ ەزۋلىك نەمەسە داۋىسسىز كەلەتىن ورىنداردى ىلگەك، ىلمەك، ءىلىندىر، لىقا، ىلكىمدى، ءىرى قارا، ىرىكتەۋ دەپ جازۋ ورنىقتى.
بۇل ەرەجەنى، الايدا، ءسىز بىلمەيدى دەپ ايتىپ وتىرعان جوقپىن. باسقا بىلمەسە دە، رەداكتورلىق قالامىڭىزدان تالاي- تالاي كىتاپ، جۋرنال شىققان ءوزىڭىز جاقسى بىلەسىز. الايدا ويىڭىزدا «نەگە ولاي؟»، «نەگە بۇلاي ەمەس؟ » دەگەن كۇمان مەن كۇدىك جۇرەتىنىن دە تۇسىنەمىز.
ءبىراق كوڭىلدە (دالىرەك ايتقاندا، سانادا) ۇيالاپ قالعان كۇدىك- كۇماندى سەيىلتە الماساق تا، وسى ماسەلەدە تاعى ءبىر ءۋاجدى ايتۋعا تۇرا كەلىپ وتىر.
ەرەجە ءبىرشاما تۇراقتالعانعا دەيىن ىلاق/لاق، ىراس/راس، ىلايىق/لايىق، ت. ب. سوزدەر ءارى- ءسارى جازىلىپ كەلدى. دەگەنمەن، لاقتاتۋ، لاقتاۋ، راستاتۋ، لايىقسىز ءتارىزدى سوزدەر قوسىمشامەن تۇرلەنگەن تۇستا قىساڭدار كومەسكىلەنىپ، كوبىنە ءسوز باسىندا ى، ءى ارىپتەرىنسىز جازۋ باسىمىراق بولدى. راقىمەت، لاشىن، لەبىز سوزدەرى دە وسىلاي جازىلا باستادى. ويتكەنى ءارى قىساڭ، ءارى اسىرەكەلتە داۋىستىلار (ى، ءى، ۇ، ءۇ) سوزدەردىڭ بۋىن سانى ارتىپ، ەكپىن سوڭعى بۋىنعا ويىسقان سايىن ەستىلىمى ءدۇدامالدانا تۇسەدى. سونىمەن قاتار بۇندايدا ماعىنا اجىراتۋعا سەپتىگى تيە بەرمەيتىن اسىرەكەلتە داۋىستىلاردى بەلگىلەمەۋدى ءتىلدىڭ ىشكى الەۋەتى مۇمكىندىك بەرىپ وتىرعان جازۋداعى ىقشامدىلىق ۇردىسىمەن بايلانىستى دەۋگە بولادى.
تىلدەگى ىقشامدالۋ ءۇردىسى - جازۋ- سىزۋ (ءالىپبي، ەملە، ەملە سوزدىگى) دەڭگەيىندە دە بولاتىن قۇبىلىس. ا. بايتۇرسىن ۇلى توتە جازۋدا 9 داۋىستى (ا، ءا، و، ءو، ۇ، ءۇ، ى، ءى، ە) ، 19 داۋىسسىزدى، ياعني 28 دىبىستى 24 ارىپپەن بەرەتىن ءالىپبي ءتۇزدى. بۇل دىبىس سانىنان ءارىپ سانى كەم تۇسەتىن قايتالاماسى (انالوگى) جوق ەڭ تاڭداۋلى ءالىپبي بولدى. دىبىستىڭ سانىنان الىپبيدەگى ءارىپ سانىنىڭ كەم بولۋى - ءتىلدىڭ جازۋ- سىزۋ دەڭگەيىندەگى ىقشامدىلىق، جيناقىلىق الەۋەتىمەن بايلانىستى.
وتكەن تاجىربيەنى ەسكە الساق، ەرىنبەيىمدى ي داۋىسسىزىن قوسار ارىپپەن ىي، ءىي؛ ءدال وسى سياقتى قىساڭ ءارى اسىرە كەلتە ەرىندىك ۇ، ءۇ مەن جارتى داۋىستى ەرىندىك ۋ داۋىسسىزدارىن ۇۋ، ءۇۋ تۇرىندە قوسارلاپ جازۋ نەمەسە ي، ۋ تۇرىندە دارا ارىپپەن جازۋ ەملەنىڭ ەڭ قيىنى بولدى. 20-50 -جىلدارى كوپتەگەن ءسوز بىردە قىيىن، سىيىر، بىردە قيىن، سيىر بولىپ ءارتۇرلى جازىلىپ كەلەدى. 1957 -جىلعى نەگىزگى ەرەجەدەن كەيىن تۇراقتالىپ، قازىرگى كەزدە ءبىرىزدى جازىلاتىن بولدى.
بەسىنشى. قازىرگى كيريلشە الىپبيدەگى 42 ارىپتەن بەس- التاۋى عانا قىسقارتىلىپتى دەپ، جاڭا لاتىنشا ءالىپبيىمىزدى قومسىنا بەرمەيىك دەگىم كەلەدى. قىسقارتىلعان بەس- التاۋى عانا ەمەس، 9 ءارىپ: يە، ي، تس، ش، ە، يۋ، يا جانە كيريلشەدە ح، ھ ارىپتەرىنىڭ گرافيكالىق جۇكتەمەسى تولىق اشىلماعان بولاتىن. قازىرگى لاتىنشادا ح ءارپى الىنباي، ھ- نىڭ ەنگىزىلۋى دە قۇپتارلىق. ويتكەنى ح تاڭباسىنىڭ دىبىستىق ءمانى مەن شارتتىلىعى تىم كوپ. بۇل ايتىلعان 9-10 ءارىپتىڭ باسى ارتىق، قازاق جازۋى ءۇشىن قىزمەتى (گرافيكالىق جۇكتەمەسى) جوق ەكەنى اۋەل باستان بەلگىلى بولاتىن. جالعىز قازاق ءالىپبيى ەمەس، س س س ر- دەگى وزگە دە تۋىستاس تۇركى جانە يران تەكتى حالىقتاردىڭ مىسالى، تاجىك الىپبيىندە دە وسى 9 نەمەسە 8 ءارىپ قازداي ءتىزىلىپ تۇر. بۇل «توعىزدى» يدەولوگيالىق كۇشتىڭ قىسىمىمەن سىرتتان سىنالاپ كىرگىزىلگەنى دە بارشامىزعا ايان. وسى اتالعان ارىپتەرسىز دە قازاقتار جازۋىن جازىپ، وقۋىن وقي بەرەتىنى كۇمانسىز ەدى.
ال قازىرگى لاتىنشا قازاق ءالىپبيىنىڭ باسى ارتىق توعىزداردان ارىلۋى جازۋ رەفورماسىنداعى شەشۋشى وڭ قادامنىڭ ءبىرى دەپ باعالاعان ءجون بولار.
مۇمكىنشىلىك - مۇمكىندىك، قادىرمەندى - قادىرمەن، سويتكەندىكتەن - سويتكەنمەن، بۇيتكەندىكتەن - بۇيتكەننەن، دۇرىس ەكەندىگىن - دۇرىس ەكەنىن ءتارىزدى سوزدەردىڭ جازىلۋىنا كەلگەندە رەداكتور قالامى ىقشام تۇرپاتقا ءمان بەرىپ جاتسا، ءتىل الەۋەتىنىڭ ىقشامدىلىق، جيناقىلىق قاسيەتىنە ساي كەلەر ەدى.
قايسىبىرىمىزدە «ءبىر- ەكى ارىپتە تۇرعان نە بار؟». بىرەر ءارىپتى ۇنەم كورگەننەن «نە ۇتامىز؟» دەگەن وي دا بولادى. اڭگىمە ءتىلدىڭ ءوزى مۇمكىندىك بەرىپ وتىرعان الەۋەتىن ەسكەرۋسىز قالدىرماۋدا بولىپ وتىر. بۇل الەۋەت - ءتىلىمىزدىڭ ورتاشا مولشەردەگى، مىسالى ءۇش بۋىننان اسىپ كەتپەۋىنە مۇمكىندىك بەرىپ، رەتتەيتىن مەحانيزم. بۇنداي سوزدەردىڭ سانى از ەمەس. اڭگىمە ءارىپ سانىندا عانا ەمەس، ولاردىڭ قولدانۋ، قايتالانۋ جيىلىگىندە. كۇندەلىكتى شىعىپ جاتقان گازەتتەر، جارىق كورىپ جاتقان جۋرنال، كىتاپتار، جارقىل- جۇرقىل جارنامالار... قىسقاسى، ماسەلەنىڭ ءتۇپ توركىنى اقپاراتتار تاسقىنى زامانىندا جازبا كانالداعى ءسوزدىڭ گرافيكالىق ىقشامدىلىعى قولدانىسقا وڭتايلى بولۋى دەگەنگە سايادى.
ىراقات دەپ جازۋدى دۇرىس- اق دەگەننىڭ وزىندە، وقۋشىلارىمىزدىڭ دۇرىستىقتان اۋىتقىپ، راقات جازۋعا يتەرمەلەپ وتىرعان نارسە - ءتىلدىڭ ىشكى الەۋەتىندەگى ىقشامدىلىق ەمەس پە؟ بۇل جاعىن دا ويلانساق.
باسقالاردى ايتپاعاننىڭ وزىندە عالىم، جازۋشىلاردىڭ جۇرتشىلىققا بەلگىلى رىمعالي نۇرعاليەۆ، رزا قوناقوۆا، راحمەتوللا رايىمقۇلوۆ، ق. رىسبەرگەنوۆا سىندى ت. ب. تانىمال ەسىمدەردىڭ ىرى- ، ىرىي- ، ىرا- بولماي، وسى كۇيدە جازىلۋىنىڭ ارعى سەبەبى ءتىلدىڭ ىقشامدىلىق الەۋەتىنىڭ وبەكتيۆتەنۋى ەمەس پە؟ ءبىر تۇستا جالعامالىق ءۇردىسى جۇرسە، ەكىنشى ءبىر تۇستا ىقشامدىلىق ءۇردىسىنىڭ قوسا ءجۇرۋى ءتىلدىڭ ىشكى الەۋەتىمەن بايلانىستى.
بۇنداي قۇبىلىستاردى زەرتتەۋ، زەردەلەۋ بارىسىندا تەك ءوز عىلىمي ورتامىزدا ءبىر- بىرىمىزگە عانا ايتۋمەن شەكتەلىپ جۇرگەنىمىز راس، ال جالپاق جۇرتشىلىققا كەڭىنەن تۇسىندىرمەي جۇرگەن كەمشىلىگىمىز دە بار. لينگۆوديداكتيكالىق مازمۇنداعى كوپشىلىك قولدى قۇرالدار جوقتىڭ قاسى دەۋگە بولادى.
التىنشى. اسىرەسە جازۋ- سىزۋ، ءالىپبي، ەملە ەرەجەلەرى سياقتى جالپىحالىقتىق سيپاتتاعى ماسەلەلەرگە كەلگەندە ءارقيلى پىكىرلەر، پىكىرالۋاندىعى بولاتىنى تۇسىنىكتى جايت. ولاردىڭ قايسىءبىرى پىكىرتالاس بارىسىندا تياناق تاۋىپ جاتسا، قايسىءبىرى سىندارلى ءسوز، دالەل مەن ۋاجگە توقتالماستان، ادەيى قاۋزاعان سايىن ءورشي ءتۇسىپ جاتادى.
بۇل جەردە ايتايىق دەپ وتىرعانىمىز «قوسار» ما؟، «دارا» ما؟ دەگەن ماسەلە. تالاستىڭ باسى جيىرما- وتىزىنشى جىلدارى باستالىپ، اياعى 1957 -جىلعى ەملە ەرەجەسىنەن كەيىن تياناق تاپقان بولاتىن. بۇرىن سۇۋ/سۋ، تۇۋ/تۋ، كىيم/كيىم، قىيىن/قيىن بولىپ ءارى- ءسارى جازىلىپ جۇرگەن سوزدەر 1957 -جىلعى ەرەجەدەن كەيىن ءبىر ىزگە ءتۇستى. الپىس ەكى جىلدان كۇنى بۇگىنگە دەيىن باسپا بەتتەرىندە، مەكتەپ ومىرىندە وسىدان قاتە كەتىپ جاتسا، دابىل قاعىلىپ، شۋ كوتەرىلەر ەدى. ءبىراق تياناق تاپقان تالاس ءالىپبي اۋىستىرۋمەن بايلانىستى «قوسار» ما؟، «دارا» ما؟ دەيتىن ماسەلە قايتا ءسوز بولا باستادى. عىلىمي ورتا بولعان سوڭ، كوتەرىلگەن ماسەلە ءبارىمىزدى دە ويلاندىراتىنى بەلگىلى. ينستيتۋتتا وتكەن عىلىمي كەڭەس، تەوريالىق سەميناردا پىكىر بىلدىرۋگە، ەرەجەنىڭ بالاما جوباسىن، بايانداما جاساۋىمىزعا ءبارىمىزدىڭ دە مۇمكىندىگىمىز بولدى. ينستيتۋت ديرەكتورى ە. قاجىبەك ەشكىمگە، ەشقايسىمىزعا توسقاۋىل قويعان جوق. پىكىرتالاستا، پىكىر الىسۋ دا ءماندى وتپەدى دەپ ايتا المايمىز.
پىكىر الىسۋدا، الدىمەن ا. بايتۇرسىن ۇلى كەزىندەگى توتە جازۋىندا قيىن، تيىن، يت، كيىم دەپ تە، قىيىن، تىيىن، ءيىت، كىيىم دەپ تە جازىلعانى ايتىلدى. بارا- بارا بۇل ماسەلە 1920-1930 -جىلدارى قىزۋ پىكىرتالاسقا، اياعى داۋعا اينالعان. قوسارمەن جازۋدىڭ «جوقشىسى» قوعام قايراتكەرى ەلدەس ومار ۇلى بولسا، دارامەن جازۋدىڭ «جوقشىسى» پەداگوگ عالىم، جازۋشى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ بولدى. قاراما- قارسى پىكىرلەردى سارالاي كەلىپ، ولاردى ەكى فورماتقا تۇسىردىك. ءبىرىنشىسى - ا) ەلدەس ومار ۇلىنىكى، ەكىنشىسى - ءا) جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلىنىكى. ءبىز بۇل جەردە ءسوزدىڭ جەكە باسىن دا، ولاردىڭ قوسىمشالارمەن تۇرلەنىمىن دە ەكى فورماتقا سالىپ بايقادىق. مىڭداعان، ون مىڭداعان ءسوز ەكى، ءۇش تاڭباعا دەيىن ۇزارادى.
ج. ايماۋىتوۆ پەدتەحنيكۋمدا وقىتۋشى بولىپ جۇرگەن كەزىندە ءوزىنىڭ كوزبەن كورىپ، باسىنان وتكەن تاجىريبەسى جونىندە بىلاي دەگەن: «مەن پەدتەحنيكۋم بىتىرەتىن جىگىتتەرگە باستاۋىش مەكتەپتە قىس بويى تاجىريبە ساباعىن بەرگىزىپ كەلەمىن. سونداعى مەنىڭ كوزىم جەتكەنى: ءبىر قىس وقىپ، حات تانىعان ەڭ زەرەك دەگەن بالالار «ۋ» مەن «ي» - دى دۇرىس جازا المايدى. ولار سۇۋ، اسۇۋ، تۇۋ، تاتۇۋ، بيلە، ينە، بيە، سيلا... دەپ جازادى.
ءبىرىنشى كلاستىڭ ەڭ ءتاۋىر وقيتىن بالالارىنا جازعىزىپ كوردىم. مىسال ءۇشىن ەگەم الدانازار ۇلى دەگەن بالانىڭ جازعانىن وقىپ كورسەتەيىن: تابۋ، تۇۋ، ينە، بيە، بيلە. بۇلار بىلمەگەن سوڭ، ەملەگە ەڭ جەتىك دەگەن وسى كلاستىڭ تاعى ءبىر جايىق ءجانالى ۇلى دەگەن بالاعا جازعىزدىم. ونىڭ جازعانى: سۇۋ، اسىۋ، تابىۋ، تاتىۋ، تۇۋ، بىيە، ينە، ءيا، بييە، سيلا. بۇل «ۇۋ» - لاردى دۇرىس جازعانمەن، «ي» - گە كەلگەندە بىرەسە جالعىز ي، بىرەسە ى+ي جازىپ شاتاستىرادى. «سۇۋ» - دا «ۇ» جازىپ، «اسىۋ» - دا «ى» جازعان سەبەبىن سۇراعانىمدا، «ى» ەستىلەدى دەپ ايتادى. سوندىقتان جازدىم، - دەيدى. مىنە، ءۇش جىل وقىعان بالا ابدەن كوزى قانعاندىقتان، مۇعالىمنىڭ سوزىنە نانعاندىقتان، «ۇۋ» - دىڭ جازۋىن ارەڭ ءبىلىپ، «ي» - ءدىڭ جازۋىن بىلە الماي وتىر. بۇلاردى وقىتقان - دىبىس ادىسىنە جەتىك، تاجىربيەلى مۇعالىم. ول ول ما؟ ءۇش جىل وقىعان بالا تۇگىلى، 8 جىل وقىپ، پەدتەقنيكۋمدى ءبىتىرىپ، ەرتەڭ ءوزى وقىتقالى وتىرعان، وقىتىپ جۇرگەن جىگىتتەردىڭ ءوزى «سىيىر» - عا نەشە «ى» جازىلاتىنىنا ءالى كۇنگە داۋلاسادى».
ءتۇبىر ءسوزدىڭ ماعىنالىق، دىبىستىق اۋانىنا قاراي ءسوزجاسامدىق قوسىمشالار، جۇرناق، جالعاۋلارمەن تۇرلەنۋىن اگگليۋتيناتسيا (جالعامالىلىق) زاڭدىلىعى دەپ اتالاتىنىن ءوزىڭىز اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەگەن قادىرمەن ۇستازدارىمىزدان بىلدىك. سول ۇيرەنگەنىمىزدى ءارى قاراي پايىمداساق، جالعامالىلىق بارشا تۇركى، ونىڭ ىشىندە، قازاق ءتىلىنىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان جۇمىس ىستەۋ مەحانيزمى (تەتىگى) ەكەن.
ءبىز وسى ءۇردىس بويىنشا ءسوز ۇزىندىعى جاعىنان ۇزارا بەرەدى دەپ تۇسىندىك. پروفەسسور ك. احانوۆ ستۋدەنتتىك اۋديتوريادا ءتۇبىردى «پاراۆوزعا»، قوسىمشالاردى «ۆاگونعا» بالاپ، تۇسىندىرەتىن دە، وعان قۇلاقتاندىرىلماعاندىقتارىڭىزدىڭ سالدارىنان دەگەن مىسال كەلتىرەتىن...
الايدا ءتىلدىڭ «ۇزارۋ» ۇردىسىنە قاراما- قارسى ءۇردىس بار ەكەنىن كەيىنىرەك بىلە باستادىق. ول ءۇردىس رەسمي لينۆيستيكادا ۇنەمدەۋ زاڭدىلىعى دەپ اتالادى. وسى ەكى ءۇردىس ارقىلى قازاق ءسوزىنىڭ ورتاشا ۇزىندىعى نەگىزىنەن ءۇش بۋىندى بولىپ، رەتتەلىپ وتىرادى. زەرتتەۋلەرىمىزدە، كوبىنە ءتىل تابيعاتىنىڭ جالعامالىق جاعىنا كوڭىل ءبولىندى دە، ۇنەمدەلۋ، ىقشامدالۋ جاعىنا ايتارلىقتاي نازار اۋدارىلمادى.
تىلدەگى ۇنەمدەۋ (ەكونوميا) زاڭدىلىعى سايىپ كەلگەندە، جيناقىلىق، ىقشامدىلىق دەگەنگە سايادى. جازباشا ءسوزدىڭ موبيلدىلىگى جيناقى، ىقشام بولۋ ساپاسىنا، ەڭ الدىمەن، توقسان اۋىز ءسوزدى توبىقتاي تۇيىنگە سىيدىرىپ بەرەتىن ماقال- ماتەلدەردەن باستالاتىنىن حالىق تانىعان قالامگەر رەتىندە ءوزىڭىز جاقسى بىلەسىز.
ىقشامدىلىق - ءتىل قۇرىلىمىنىڭ بارلىق دەڭگەيىندە كەزدەسەتىن ءۇردىس.
مىسالى، سينتاكسيستىك دەڭگەيدەگى بۇل جىل/بيىل، بۇل كۇن/بۇگىن، الىپ بەر/اپەر، الىپ كەل/اكەل بولىپ ىقشام نۇسقانىڭ پايدا بولۋى جيناقىلىقپەن بايلانىستى. ءوزىڭىزدى كۋاعا تارتسام، ديقانشى، باعبانشى، مەرگەنشى، اسپازشى، شاشتارازشى، مەردىگەرشى، اتتەستاتسيالاۋ، مەحانيزاتسيالاۋ، كومباينەرشى، ت. ب. ىقشامدالىپ، ديقان، باعبان، مەرگەن، اسپاز، شاشتاراز، مەردىگەر، اتتەستاتتاۋ، مەحانيكالاندىرۋ، كومباينشى بولعانىن تاجىريبەلى باسپاگەر، رەداكتور رەتىندە قالامىڭىزدىڭ لەكسيكالىق دەڭگەيدەگى ىقشام نۇسقاعا ارتىقشىلىق بەرگەنىنەن دە بەيحابار ەمەسپىز. بۇنى ءسىز بىلگەنمەن، بىلايعى جۇرت بىلە بەرمەيدى- اۋ دەگەندىكتەن ايتىپ وتىرمىن.
ەندى دىبىستىق (فونەتيكالىق) دەڭگەيدەگى جۇزدەگەن ءسوزدىڭ ىقشامدالۋ ۇردىسىنە بىرەر مىسال كەلتىرۋگە دە تۋرا كەلىپ وتىر: ويىن سوزىنە قوسىمشا جالعاعاندا ويىنا ەمەس، وينا؛ تاسى (نىڭ) تاسىقىن بولماي تاسقىن، ۇرلىق- تىڭ ۇرىلىق بولماي، ۇرلىق بولۋى، جيىن- نىڭ جيىنالىس ەمەس، جينالىس بولۋى وسى ايتىلعان ىقشامدىلىقپەن بايلانىستى دەگىمىز كەلەدى. بۇنداي دىبىستىق جاقتان ىقشامدالعان سوزدەر ىقشامدىلىق (ەكونوميا) ءۇردىسى بويىنشا وسىلايشا ورفوگرافيالانىپ ءجۇر. ماعىناعا تيگىزەر شارپۋى جوق بۇنداي سوزدەردىڭ «ءتۇبىر» ساقتاۋ ۇستانىمى بويىنشا جازىلمايتىنى بەلگىلى.
جازۋ- سىزۋدىڭ جيناقى، ىقشام بولىپ، ۇنەمدىلىك ۇستانىمىنا ساي كەلۋى ءوز الدىنا. بۇل جەردە جاڭا لاتىنعا ۇيرەتۋشىلەر مەن ۇيرەنۋشىلەردىڭ كورەتىن قيىندىعى 20-50- جىلدار ارالىعىنداعى تاس وتكەل تايعاق كەشۋگە قايتا ءتۇسىپ، مادەني جۇرتشىلىقتىڭ، مىڭداعان، سان مىڭ مەكتەپ وقۋشىلارى مەن ستۋدەنت جاستاردىڭ بەتى قايتىپ قالماسىنا كىم كەپىل؟
پسيحولوگ- پەداگوگتاردىڭ ايتۋىنشا، شۇبىرتپا جازۋعا ادەتتەگىدەن كوپ ەنەرگيا جۇمسالىپ، وقۋدا دا، جازۋدا دا اۆتوماتيزم تومەندەيتىن كورىنەدى.
قۇرمەتتى بەكسۇلتان اعا، ماقالاڭىزدا ياعنىي دەپ جازىلعان ەكەن. بالكىم ىياعىنىي شىعار؟ بايقاۋسىز جازىلعان با؟ الدە ادەيى وسىلاي جازدىڭىز با؟ ول جاعىن بىلمەدىم. ينستيتۋت ءسوزىن ءىنىستىيتۋت دەپ سىندىرىپ جازىپسىز، ءبىراق دۇرىسى ءىنىستىيتۇۋت ەمەس پە؟ ءسىزدىڭ ماقالاڭىزبەن ايدار اشقان «انا ءتىلى» گازەتىمىزگە ءۇن قوسقان تيتۋلدى عالىمداردىڭ ءبىرى دارا ءارىپتى تاراتىپ جازۋ كەرەكتىگىن ايتا كەلىپ، قىرۋ ءسوزىن قىرىۋ، كىرۋ ءسوزىن كىرىۋ دەپ جازعاندى ءجون كورىپتى. ال دارا ءارىپتى (ۋ- دى) تاراتىپ جازۋدىڭ ءىز وكشەسىنە ءتۇسىپ جۇرگەن دوكتور، پروفەسسور اعامىز بۇلاي جازۋ «ابسۋرد»، ويتكەنى ەزۋلىك پەن ەرىندىك قاتار دىبىستالمايدى، دۇرىسى قىرۇۋ، كىرۇۋ دەيدى. مىنە، وسىدان تاعى دا تالاس ءوربي بەرەدى.
بۇل ارادا قاتە كورسەتىپ، كوزگە شۇقيىن دەپ وتىرعان مەن جوق. تياناق تاپقان جازۋ- سىزۋ نورمالارىن ءارساققا بۇرا تارتساق، 20-50 -جىلدار ارالىعىنداعى باستان وتكەرگەن «تاس وتكەل، تايعاق كەشۋگە» قايتا ءتۇسىپ، ودان قايتا شىعۋ قيىننىڭ قيىنى بولار. اڭگىمە تەك قيىندىقتا ەمەس. مەنىڭ ايتپاعىم، جازۋ- سىزۋداعى ءتىل الەۋەتىنىڭ ءوزى ىقشامدىلىق، وڭتايلىلىق، جيناقىلىق ءتارىزدى قاسيەتتەرگە مۇمكىندىك بەرىپ وتىر.
«تۇڭىلمەسكە تىرەك بار ما؟» دەپ، بارشامىزعا سۇراۋ تاستادىڭىز. تىرەك بار ەكەن. قازاق تىلىنە قۇلدىق ۇرا قارا جۇمىستارىن ىستەي ءجۇرىپ، سول تىرەكتى مەن ءتىلدىڭ ىشكى الەۋەتىنەن ىزدەدىم. ءتىلدىڭ ىشكى الەۋەتى - ونىڭ ومىرشەڭدىگى. الەۋەتى مىقتى ءتىل - ومىرشەڭ ءتىل. ونى اقيىق العىر اقىنىمىز مۇقاعالي ماقاتايەۆ بارىمىزدەن بۇرىن سەزىپ تە، ءبىلىپ تە ايتقان ەكەن:
ال ەكىنشى باقىتىم - ءتىلىم مەنىڭ،
تاس جۇرەكتى تىلىممەن تىلىمدەدىم.
كەي- كەيدە دۇنيەدەن تۇڭىلسەم دە،
قاسيەتتى تىلىمنەن تۇڭىلمەدىم.
نۇرگەلدى ءۋالي،
فيلولوگيا عىلىمىنىڭ
دوكتورى، پروفەسسور