حان ورداسى مۋزەيىنە جاڭگىر حان مەن شىعاي سۇلتان مورلەرىنىڭ نۇسقالارى تابىس ەتىلدى
بۇل جۇمىس ءال- فارابي اتىنداعى قازۇۋ- دىڭ «ۇلى دالا تاريحى مەن مادەنيەتى» ماقساتتى جوباسى (جەتەكشىسى - پروفەسسور تالاس وماربەكوۆ) اياسىندا جۇزەگە اسىرىلدى.
مورلەردىڭ مۋزەيلىك عىلىمي اتريبۋتسياسىن، رەكونسترۋكتسياسىن جاساۋ ىسىنە وسى ۋنيۆەريتەتتىڭ پروفەسسورى، ەتنوگراف- عالىم تاتتىگۇل قارتايەۆا جەتەكشىلىك ەتتى.
تاتتىگۇل ەرسايىن قىزىنىڭ ايتۋىنشا، ءمور مەملەكەتتىلىكتىڭ تاريحىن، حانداردىڭ جارلىعىن، قاتىناس حاتتارىن ايعاقتايتىن ماڭىزدى دالەل بولىپ تابىلادى.
حان، سۇلتاندار ءمورىنىڭ باي، تارحان، ستارشىنداردىكىنەن ايىرماشىلىعى، كۇمىستەن سوعىلعان، ءبۇيىرى جالپاق، ۇشى جوعارى قاراي سۇيىرلەنىپ بىتەدى. ولار «جازعاندارىمدى كۋالاندىرۋ ءۇشىن ءمورىمدى باستىم» دەگەن سوزدەرمەن اياقتاپ وتىرعان. «حات بەردىم داۋلى جەرگە ءمور باساتىن، قولىندا قىزىل التىن جۇزىگى بار»، دەگەن جولدارداعى «قىزىل التىن» ءسوزى كۇمىس بەتىنە اپتالعان، جالاتىلعان التىندى مەڭزەيدى.
بوكەي حان 1812 -جىلعا دەيىن سۇلتان كەزىندە قولدانعان ءمورىنىڭ قورعانىنا شەكسىزدىك ورنەگىن سالدىرعان. ال حاندىق تاققا وتىرعان سوڭ سوعىلعان ءمورىنىڭ قورعانىنا جاپىراعىن جايعان بۇتاق بەينەسىن بەرەتىن كوگەرىس ورنەگىن العان. شىعاي سۇلتان رەسمي حان تيتۋلىن الماعانىمەن، حالىق حان ساناعان. بيلىك ەتكەن جىلدارىندا قولدانعان ءمورىنىڭ قورعانىندا جۇلدىز ورنەگى سالىنعان. حان، سۇلتانداردىڭ مورلەرى ءبىر- بىرىنەن قورعانىنداعى ورنەگى جانە جازۋىمەن ەرەكشەلەنەدى.
حان مورلەرىن قايتا جاساعان قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، ت. جۇرگەنوۆ اتىنداعى ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىساندىك قولدانبالى ونەر كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى، زەرگەر- رەستاۆراتور ەستاي داۋبايەۆ.
حان مورلەرىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە ارحيۆ قۇجاتتارى، جازبا دەرەكتەر (ابۋ- ل- فازل بايحاكي، ي. كازانتسيەۆ، ت. ب. )، عالىمداردىڭ عىلىمي زەرتتەۋلەرى (ي. ۆ. ەروفەيەۆا، ن. ءالىمباي، ە. ش. شايمەردەنوۆ، ق. ومارحانوۆ، ۆ. ل. يانين، ت. ب. )، فولكلورلىق دەرەكتەر، شىڭعىس حان، سۇلەيمەن پايعامباردىڭ (كەيىن سۋ پاتشاسى سۇلەيمەن اتانعان) مورلەرى تۋرالى اڭىزدار نەگىز بولدى. ارحەولوگيالىق مورلەر قايتا زەرتتەلدى. بۇعان دەيىن قايتا سوعىلعان ابىلاي حان، جاڭگىر حان مورلەرى قايتا زەردەلەندى.
پروفەسسوردىڭ پايىمداۋىنشا، جۇزىك تۇرىندەگى ءموردىڭ بارلىق ءتۇرىن زەرگەرلەر سوققان. ءمورلى جۇزىك سوعۋ تەحنولوگياسىندا قولدانىلاتىن قالىپتاۋ، بەزەۋ، سىمكاپتەك، كۇمىس بەتىنە كۇمىس قوندىرۋ، قاقتاۋ، اپتاۋ سياقتى ءداستۇرلى ادىستەر اشەكەيلىك كۇمىس جۇزىك سوعۋداعى تاسىلدەرمەن بىردەي. ەرەكشەلىگى، ونىڭ تەك ءمور رەتىندەگى ستاتۋسىن انىقتايتىن رەسمي جازۋلارى مەن بەدەرلەرى، لاۋازىمدىق مازمۇنى. ءمورلى جۇزىكتىڭ بەتىنە تاس ورناتىلماي، تەك مەتالدان سوعىلسا، بەتىنە جازۋ، ويۋ- ورنەك، تاڭبا شەكىلدى. جازۋ مازمۇنىن ونىڭ يەسىنىڭ شىققان تەگىن راستايتىن ارناۋلى تاڭباسى، تاپسىرۋشىنىڭ قالاۋى بويىنشا لاۋازىم بەلگىسى، مەملەكەت اتى، يەسىنىڭ اتى- ءجونى قۇراعان. مورلەر 925 سىنابىنداعى كۇمىستەن بايىرعى كۇمىس ۇستىنە كۇمىس قوندىرۋ، ويۋ، قارايتۋ ادىستەرىمەن سوعىلدى.
«قازىرگى تاڭدا بىزگە كەلىپ جەتكەن دەرەكتەردى قايتا زەردەلەي كەلە، قازاقتىڭ حان، سۇلتاندارى مورلەرىن جۇزىك تۇرىندە سوقتىرعانىمەن، قولدارىنا تاعىپ جۇرمەگەن، قۇجاتتاردى كۋالاندىرعان كەزدە تۇعىرىن ساۋساققا «ايناتەرىس» تاسىلىمەن، ياعني ءسۇيىر باسىن جوعارى قاراتىپ كيىپ (قۇسمۇرىن جۇزىكتىڭ تاعىلۋىنان تەرىس) نەمەسە تۇعىرىنان قولعا ۇستاپ باسقان. حان، سۇلتانداردىڭ ءمورىنىڭ بەينەسى حان جاساعىنىڭ بايراق باسىنىڭ بەينەسىنە سايكەس كەلگەن دەگەن ءتۇيىن جاسادىق.
ال ءمور بوياۋىن كوپەستەردەن ساتىپ العان نەمەسە قولدان تابيعي جولمەن ازىرلەنگەن. تابيعي ءمور بوياۋى فولكلورلىق مالىمەتتەر بويىنشا بيداي، تارىنى كۇيدىرىپ قۋىرىپ، كۇل، كۇيە جاساۋ ارقىلى الىنعان»، دەيدى عالىم.
ەسكە سالا كەتەيىك، بۇدان بۇرىن باتىس قازاقستاندا جاڭگىر حان قۇدىعى قالپىنا كەلتىرىلگەنىن جازعان بولاتىنبىز.
اۆتور: ەلجان ەرالى