پۋشكين قازاق حالقى جايلى نە دەگەن
كەمەڭگەر اقىن ورىستىڭ ناعىز ۇلتتىق ادەبي ءتىلىن قالىپتاستىرۋعا زور ۇلەسىن قوستى.
اقىن بالا كەزىنەن-اق ورىس ادەبيەتىنىڭ سول كەزدەگى تۋىندىلارىمەن جانە باسقا دا شەتەلدىك اقىن- جازۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىن وقۋعا ۇمتىلعان. ليتسەيدە وقىپ جۇرگەن كەزىندە تاماشا ولەڭدەر جازا باستاعان. پۋشكين پوەزياسى پۋشكين ءوزىنىڭ شىعارمالارىندا سول كەزدەگى ادامدار مەن سول كەزدەگى جاعدايدى اڭگىمەلەپ قانا قويماي، وتكەن ءومىر تۋرالى دا جازۋدى ءجون كورگەن.
مىسالى، تۇڭعىش پوەماسى «رۋسلان مەن ليۋدميلا»، «بوريس گودۋنوۆ» سياقتى شىعارمالارىندا الىستا وتكەن ءومىر، ورىس كنيازدەرى مەن باتىرلارى تۋرالى جازعان. ال 1820 -جىلى جارىق كورگەن «رۋسلان مەن ليۋدميلا» پوەماسىندا ول ءوز زامانىنىڭ ەڭ كۇردەلى قوعامدىق ماسەلەلەرىن قوزعايدى. پۋشكين «ەۆگەني ونەگين» رومانىندا دا حالىقتىڭ ءومىرىن جان-جاقتى سۋرەتتەپ، ولاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن اشىق بەينەلەيدى.
سوندىقتان بۇل روماندى كەيبىرەۋلەر «ورىس ءومىرىنىڭ ەنسيكلوپەدياسى» دەپ تە اتايدى ەكەن. 
ۇلى اقىن قاراپايىم حالىقتىڭ، ورىس شارۋالارىنىڭ تاعدىرىن «دۋبروۆسكي»، «كاپيتان قىزى» سياقتى شىعارمالارىندا دا شەبەر سۋرەتتەي العان. بۇدان بولەك، ورىس ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالعان پۋشكين فرانسۋز، اعىلشىن، يتاليالىق، نەمىس، لاتىن، يسپان، گرەك جانە تاعى دا باسقا سلاۆيان تىلدەرىن جەتىك بىلگەن. ءتىپتى 8 جاسىنان باستاپ فرانسۋز تىلىندە ولەڭ شىعارعان. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ءتىل ۇيرەنۋدەن جالىقپاعان. تاريحي مالىمەتتەرگە قاراعاندا، ونىڭ كىتاپحاناسىندا 3000 نان اسا توم كىتاپ بولعان ەكەن.
ۇلى اقىننىڭ قازاق تىلىنە اۋدارىلعان شىعارمالارى
پۋشكيننىڭ اتاقتى رومانى «ەۆگەني ونەگيندى» قازاقتىڭ ۇلى اقىنى اباي قۇنانباي ۇلى بولەك-بولەك ۇزىندىلەر تۇرىندە اۋدارعان - «ونەگيننىڭ سيپاتى»، «لەنسكيدىڭ ءسوزى»، «تاتيانانىڭ حاتى»، «ونەگيننىڭ ويى»، «ونەگيننىڭ ءسوزى»، «ونەگيننىڭ حاتى»، «تاتيانانىڭ ءسوزى».
ابايدىڭ ۇلىلىعى سوندا - حالىق اقىندارىنىڭ ىشىنەن ءبىرىنشى بولىپ پۋشكين شىعارمالارىن ءوز انا تىلىنە اۋدارعان. باسقا كورشى حالىقتاردىڭ اقىندارى، مىسالى، تاتار، باشقۇرت، وزبەك، تاجىك اقىندارى پۋشكين شىعارمالارىن ابايدان سوڭ ەكى جىلدان كەيىن، ياعني 1889 -جىلداپ باستاپ اۋدارعان. ال 1903 -جىلى قازان قالاسىندا الەكساندر پۋشكيننىڭ «كاپيتان قىزى» قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ باسىلىپ شىقتى. ونى اۋدارعان ورىس اسكەرىنىڭ كاپيتانى م. بەگىموۆ بولاتىن. مۇنان كەيىن پۋشكيننىڭ «پايعامبار» اتتى ولەڭى قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ، «ايقاپ» جۋرنالىندا جاريالانادى.
ال اقىننىڭ «قىسقى كەش»، «داۋىل»، «بالىقشى مەن بالىق تۋرالى ەرتەگىسى» قازاق تىلىندە قولجازبا تۇرىندە تاراعان ەكەن. پۋشكين قازاق جەرىندە قازاق تاريحىندا پۋشكين مۇراسىنا العاش ايرىقشا زەر سالىپ، ونى زەرتتەگەندەردىڭ قاتارىندا اباي قۇناباي ۇلى، شوقان ءۋاليحانوۆ، ىبىراي التىنسارين بولدى. ولار پۋشكيندى تەك اقىن رەتىندە ەمەس، ونىڭ ءومىر جولىن تەرەڭ زەرتتەدى. ۇلى اقىن اباي «ەۆگەني ونەگين» شىعارماسىنىڭ ۇزىندىلەرىن قازاق تىلىنە اۋدارعان. سونداي-اق، «تاتيانانىڭ حاتى» اباي انىمەن قازاق وڭىرىنە كەڭ تارادى. «كاپيتان قىزى» رومانى دا 1903 -جىلى قازاق تىلىندە باسىلىپ شىقتى. تاريحقا ۇڭىلسەك، ءىلياس جانسۇگىروۆ، قاسىم امانجولوۆ، ءابدىلدا تاجىبايەۆ سياقتى باسقا دا قالامگەرلەر ورىس ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى پۋشكيننىڭ شىعارمالارىن قازاق تىلىنە اۋدارعان.
قازاقستاننىڭ بىرنەشە قالاسىندا دا ۇلى اقىنعا ارنالىپ ەسكەرتكىشتەر ورناتىلىپ، كوشەلەر، مەكتەپتەرگە ەسىمى بەرىلدى. ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزىندە جازىلعان بەلگىلى «ەسكەرتكىش ورناتتىم مەن قولدان كەلمەس» ولەڭىنىڭ قولجازبا تۇرىندە ساقتالعان ءبىر نۇسقاسىندا قازاق حالقىن دا اتاپ وتەدى. رەسەيدەگى اباي جىلى مەن قازاقستانداعى پۋشكين جىلى 2006 -جىل رەسەيدە اباي جىلى، قازاقستاندا پۋشكين جىلى دەپ اتالعان بولاتىن. ماسكەۋدە قازاقتىڭ ۇلى اقىنى اباي قۇنانباي ۇلىنا ەسكەرتكىش قويىلسا، وعان جاۋاپ رەتىندە پەتروپاۆلدا «اباي- پۋشكين» مۇسىندەرى قويىلعان ەدى.
«اباي- پۋشكين» كومپوزيتسياسى پەتروپاۆل ساياباعى ايماعىندا ورنالاسقان. بۇگىندە ول وبلىس ورتالىعىنىڭ ەڭ ادەمى جەرلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى ەكەن. پەتروپاۆلداعى «اباي مەن پۋشكين» كومپوزيتسيالىق مۇسىندەرى الماتىدا الەكساندر پۋشكيننىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان ەسكەرتكىش پۋشكين بۇگىندە ورىس حالقىنىڭ عانا ەمەس، بارلىق ۇلت وكىلىنە ورتاق اقىن دەۋگە بولادى. قازاق حالقىنىڭ اباي باستاعان بارلىق ۇلى اقىن-جازۋشىسى، سۋرەتشى، كومپوزيتورلارى، كوپتەگەن عالىمدارىمىز پۋشكيندى ۇلگى ەتەدى.
قازاق زيالىلارى پۋشكين تۋرالى مۇحتار اۋەزوۆ: «الەكساندر سەرگەيەۆيچ پۋشكين - ءارقاشان زامانمەن بىرگە، الەمنىڭ مىڭ سان حالىقتارىمەن كۇنبە-كۇن تىلدەسىپ وتىرعان، جۇزدەسىپ وتىراتىن ماڭگىلىك سۋرەتكەر».
ءابىش كەكىلبايەۆ: «...پۋشكين ولەڭدەرى، پۋشكين اتاعى بۇقارانىڭ اراسىنا حالىق اقىندارى ارقىلى دا تارالعاندىعىن، قازاق حالقى دا پۋشكيندى ءوزىنىڭ تۋما اقىنىنداي ءسۇيىپ جىرلاعاندىعىن «ەۆگەني ونەگيننىڭ» حالىقتىق ۆاريانتتارى تولىق دالەلدەيدى»، «حالىق اقىندارى جىرلاعان «ەۆگەني ونەگين» پوەماسى قازاق پوەزياسىنداعى ليريكالى پوەمالاردىڭ تۋىپ، دامۋىنا زور ۇلگى بولعان جاڭا ادەبيەتتىك قۇبىلىس»، «ورىستىڭ ۇلگىلى ادەبيەتىنىڭ قازاق ادەبيەتىنە ەتكەن ءورشىل، مادەنيەتتى اسەرىنىڭ ايقىن ءبىر كورىنىسى».
مۇحامەدجان قاراتايەۆ: «ونىڭ داۋىسى ءدال بۇگىندە ادامداردى ەركىندىك پەن ارلىلىققا حالىقتاردى «داۋ-دامايدى ۇمىتىپ، ءبىر ءۇيلى جانداي» تاتۋ-ءتاتتى بەيبىت تە ءادىل باقىتتى ومىرگە ۇندەپ ساڭقىلداپ تۇر».
ەسماعامبەت ىسمايىلوۆ: «پۋشكين ءومىردىڭ ءوزى ءتارىزدى شەكسىز. ول جەر بەتىندە ءومىر، ادام، پوەزيا تۇرعاندا جاساي بەرەدى، ىزگىلىك، ادامدىق، باقىت ءۇشىن كۇرەسە بەرەدى».