نۇرلان قابداي. «ەكى-ۇشەۋدىڭ كۇيبەڭى» - اڭگىمە
قازىر «ادەبيەت پورتالىنىڭ» جەتەكشىسى.
ەكى- ۇشەۋدىڭ كۇيبەڭى
قىلدىرىقتاي بەلى قىز كۇنىن ساعىندىرماعان اق كەلىنشەك كۇل توگە شىققاندا، كورشى ۇيدەن ەكى كوز ەرە شىقتى. كەلىنشەكتىڭ بويىن بۋعان اۋەلگى سەكەم ءىزىم- عايىم...
باستابىندا راس، قورىقتى. كۇيەۋىمە ايتسام با دەپ ءبىر وقتالىپ... ءبىراق جاق اشقان جوق. سودان سوڭ... سىرتتا جۇرسە بولدى قاراداي ەكى بەتى دۋىلداپ اكەتەتىندى تاپتى. ءبىرتۇرلى ءلاززاتتى ۇركۋ ءۇيىر بولعان جانىنا. بىرەۋدىڭ وزىنە تەسىلە قاراپ تۇرعانىن انىق سەزگەندە سەلك ەتە ءتۇسىپ، جيىرىلا قالعان العاشقى ساتتەي ەمەس، قازىر ءۇنى جوق تا، دەمى بار سامالداي قۇشاتىن سۇيكىمدى سۇعاناققا بۇنىڭ ءوزى دە ىڭعاي بەرە باستاعان. ەرتەلى-كەش ەتەگىمەن ويناعان ەكى كوزدىڭ قورلىعىن ايتىپ ەشكىمگە ءتىس جارماعىنى دا وڭدى بولعان سىندى. ءيا-ءيا قازىرگى كۇيبەڭى مۇلدەم بولەك. سىرتقا شىقسا سەرۋەنگە شىققانداي سىلانادى. بۇرىن شاشى دۋدىراپ، شاركەيى تىرپىلداپ ءجۇرىپ اقىرى تۇگەسە الماي كەش باتىراتىن بىقسىق شارۋا بۇگىندە كوڭىلدى ەرمەككە اينالعان دەرسىڭ. وت جاقسا - كۇل توگۋگە اسىعادى، كىر جۋسا - سۋ تاسۋعا. ءبارى دە سول كورشى ءۇي جاقتان كۇلىمدەپ تۇراتىن ەكى كوزدىڭ الەگى.
...اق ءجۇزىن جورتا تاكاپپارلىق ساندەگەن كەلىنشەك تە كورشىنىڭ ءۇيىن كوڭىلمەن ءتىنتىپ بارا جاتتى. ءتىنتىپ بارا جاتىپ جىمىڭ قاقتى. ءسويتىپ ءوزىن تۋ سىرتىنان ءىشىپ- جەگەن ەكى كوزگە بۇل دا بەتىنىڭ ۇياشىعىمەن ىڭكارلىك تانىتقان.
بورانبايدىڭ قيالى تۇتەپ تۇر. اۋزى شايدا، اقىل-ەسى كورشى ۇيدەگى شارانى توڭىرەكتەپ كەتكەن. «ەكەۋى جاڭا مونشادان كەلە جاتىر ەدى، سوقىر سامەتتىڭ تىرناعىن الىپ بەرىپ وتىرعان شىعار!» پىش- پىش ەتىپ نان شايناپ وتىرعان ءوز كەلىنشەگىنە اسا جاقتىرماعان كەيىپپەن كوز قيىعىن تاستادى. «قوماعايلانباي از-ازدان جەسە قايتەدى ەي!.. « اتام زاماندا بەتى اشىلعان بۇل بايعۇستىڭ سۇيكىمسىز بىرەۋ ەكەنى تاپ بۇگىن اشكەرە بولعانداي، بورانباي قولىنداعى كەسەسىن داستارحان شەتىنە دىك ەتكىزىپ قويا سالدى دا، تاسىر- تۇسىر شىعا جونەلدى. ايەل بايعۇس قايتۋشى ەدى؟ قاشان كورسەڭ وزىمەن- ءوزى بۇرق-سارق قايناپ جۇرەتىن كۇيەۋىنىڭ مۇنىسىن ادەپكى كەپكە جورىعان دا قالا بەرگەن. ءتىپتى تۇندە توسەككە كەلگەندە توسكە سالىپ، ءيىپ- بۇگىپ الارىنا دا سەنىمدى ەدى. قايدان ءبىلسىن...
بورانباي قاشانىڭ باسىنان كەڭىردەگى قىلقيىپ، كورشى ءۇي جاققا كوز سالىپ تۇر.
«شارا كورىنبەس پە ەكەن...» بورانبايدان ەس كەتتى. شارانى ءبىر كورمەسە تۇرا المايدى. ۇياتتىڭ دا نوقتاسىن سىپىرىپ قويا بەرگەن بە دەرسىڭ. تاپايدىڭ تال تۇسىندە كورشىسىنىڭ كەلىنشەگىن اڭديتىندى شىعاردى. كورەدى - كويلەكتىڭ ەتەگىنەن سىعالاعان قىلتانىڭ قوس جىراسى مۇنىڭ كوكەيىن قىتىقتاپ كەتىپ بارا جاتادى. جۇزىندەگى تاكاپپارلىق كوزىندەگى كۇلكىگە يە بولا الماي قالىپ، جاپساردان كوز ءسۇزىپ تۇرعان بۇنى بەتىنىڭ ۇياشىعىمەن ارباپ كەلە جاتادى.
...شارا ەكەۋى اق توسەكتە ايمالاسىپ جاتار- دى. ىستىق دەم، ءتاتتى سوزگە ەكەۋى دە ماس. وندايدا - اپپاق ءتانى ايدىڭ نۇرىنا مالىنىپ، باقىتتى ەركەكتىڭ ۇستىندە جۇپارلى ومىراۋىنان ءوپتىرىپ باياۋ ىرعالعان سۇلۋ شارانى ەلەستەتسە بولدى، بورانبايدىڭ تىنىسى جيىلەپ، جۇرەگى اتقاقتاپ كەتەدى... سويتە تۇرا ايەلىن ايەلشە بالبىراپ ۇلگەرتپەي، ارسى-گۇرسى بەل بوساتقان سوڭ-اق باعاناعى قيالى ساپ تيىلادى. ءتىپتى ونداي نارسەنى ويلاۋعا زاۋقى جوق.
...شارا تابالدىرىقتان اتتاي بەرىپ بورانباي جاققا جالت قارادى...
***
شارا سامەتكە تيگەندە قىزدىڭ ءۇيى قىرىق كۇن ازا تۇتتى، جىگىت جاقتان كوزى جىپسىمەگەن كىسى جوق. قۋانىشتان. شارا الاقانداي اۋىلداعى ادامزاتتىڭ ءوڭدىسى ەدى. تالايدىڭ اۋزىنىڭ سۋىن قۇرتقان. دامەلىلەر كوپ بولاتىن. ءسوز سالۋعا داتتەرى جەتپەي جۇرگەندە، جالعىز كۇندە كوزدەن بۇلبۇل ۇشتى ەمەس پە. «بەيشارا- اۋ، اياعىنىڭ استىن تاياعىمەن تۇرتىنەكتەگەن بىرەۋگە قور بولعانشا...» دەپ تابالاۋعا عانا مۇرشاسى كەلدى سولاردىڭ كوبىنىڭ.
سامەت بولسا ەر ازاماتتىڭ سىمباتتىسى. سورى - سوقىرلىعى. ەل ونى وسىلاي مۇسىركەيتىن. «بار ءمىنى - كوزى عانا كورمەيدى!» بۇل اتتەەەڭ... دەپ ىشتەن تىنعان تالاي تومەن ەتەكتىنىڭ باتىلى جەتپەگەندى ىستەپ، كوركىنە كوز توياتىن تاعدىرلى جىگىتتىڭ جولىنا ءوزىن جورتا قۇرباندىققا شالعان شارانىڭ جۇبانۋى ەدى. ايتپەسە ءتاڭىر سىرتىنا ءىشىن ۇقساتپاي جاراتقان حاس سۇلۋدىڭ ويى باسقا: «توردىڭ اۋزى اشىق تۇرسا دا توعاي اڭساپ تايىپ تۇرمايتىن توتى قۇس تەك مەنىڭ عانا قولىمدا بولۋى كەرەك. قالاۋىمشا سۇيەم. قالاسام - سۇيكىمدى ءجۇزىن عانا ەرمەك قىلام. بىرەۋ كۇرسىنەر، بىرەۋ كۇلەر. بارىنەن كۇنشىلدىڭ سانى باسىم شىعادى. ال ولاردىڭ ىشىنە سيماعان قىزعانىشتىڭ قىزىل ءيتى مەنى ەكى ەسە ءلاززاتقا بولەمەك!»
جاڭا قوسىلعان جۇبايلار ۇيرەنىسىپ، تىرشىلىك قالىپقا تۇسكەنشە تۋىس- تۋعان ءۇيىرىلىپ قاستارىنان شىقپادى. جاس وتاۋدىڭ بار شارۋاسى سولاردىڭ موينىندا. ءوزى ەشكىمگە كىرىپتار ەمەس، وزىنە ءجىپسىز بايلانعان كورىكتى كۇيەۋى بار شارانىڭ باقىتتان باسى اينالعان.
قۇدايدىڭ دا ءوز ەسەبى بار ەكەن. شارا شاراسىز كۇيگە ءتۇستى. سوقىر تۇيە جەتەكتەپ قۇمدا اداسقان ءباداۋيدىڭ كۇنى تۋدى باسىنا. سامەتتىڭ بوساعاسىن بىرگە اتتاعان استام پيعىل بۇنى تاستاي قاشقان جوق. دەگەنى بولماي كوگەندە قالدى. زاعيپتىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ قىز كەتكەندە، رايىنان قايتارا الماي شاشىن جۇلىپ قالا بەرگەن شەشەسى تاپ قازىر كىرىپ كەلسە، مىنا - ادامى بار، يەسى جوق ءۇيدى تالاق تاستاپ، ەرە قاشۋدان تايىنباس ەدى.
كۇيزەلىپ جۇرگەندە كورشى ءۇي جاقتان ەكى كوز پايدا بولدى...
***
ءتۇن اۋعان شاق. شارا اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ كەلىپ ورنىنا جاتتى. ءشايى كورپەنىڭ سۋسىلى وسىنشاما قاتتى ەستىلەتىنىن بۇرىن قالاي اڭعارماعان. جۇرەگى اۋزىنا تىعىلدى. «وياۋ جاتسا شە؟ .. « ول كۇيەۋىنىڭ جۇزىنە ءۇڭىلىپ قاراماقشى بولدى، ءبىراق باتىلى جەتپەدى. سوسىن... الدەنەنى ەسىنە الىپ كۇلىمسىرەي بەرىپ، وقىس سەلك ەتە ءتۇستى.
سامەت وياۋ بولاتىن. ۇرلانىپ قوينىنا كىرگەن كەلىنشەگىنىڭ اياعىنا اياعىن تيگىزىپ ەدى، قۇلپىتاستاي سۋىق ەكەن. اناۋ سىپ ەتكىزىپ تارتىپ الا قويدى. سول ءسات مۇنىڭ كوڭىلىن دە كوردەي تۇنەك تۇمشالاعان...
اسپان بيىك، الەم كەڭ، سۋ ءمولدىر بولاتىن. اپاسى ەرەكشە مەيىرىمدى، بۇل شەكتەن تىس ەركە ەدى. سول ەركەلىك تۇبىنە جەتكەن. ءسۇت. مىستان كەمپىر. ءجۇزىن جاس جۋعان اپاسى. جارىق دۇنيەدەن تىرىدەي ايرىلاردا كوزدەن كوشىپ، ساناسىنا تاڭبا بولىپ باسىلعان سوڭعى سۋرەتتەر. مىستان كەمپىر - بايى ولگەن، بالا سۇيمەگەن، ومىردەن شەر-نالا ارقالاپ بەلى بۇگىلگەن ءبىر ءمۇساپىر. ەل قىدىرمايتىن، كىسى شاقىرمايتىن.
كورشىلەردەن اۋلاق، كورشىلەر دە كورمەگەنسىپ ءجۇرىپ جاتقان. جالعىز سيىرى بار ەدى. ءبىر كۇنى ونىسىن ساۋىپ، ءسۇتىن ەسىك الدىنا قويا سالا، قوراعا قايتا كىرىپ- شىقسا، قاڭعالاقتاپ قايدان عانا بارا قالعانىن قۇداي ءبىلسىن، ءتورت جاسار شولشاڭ ۇل - سامەت كۇس- كۇس اياعىن شەلەكتەگى جىلى سۇتكە مالىپ ىرجالاقتاپ قاراپ تۇر. ونسىز دا بالا كورسە بەزگەگى ۇستايتىن كەمپىردىڭ اشۋى قۇيىن ءۇيىرىپ، تاس جاۋدىرىپتى. كەشكى تىمىقتى تاس- تالقان ەتكەن شاڭ- شۇڭ داۋىستان ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن سەزىپ، جۇگىرىپ جەتكەن اپاسى بۇنى ىلە قاشادى. الايدا مىستان كەمپىردىڭ: «سۇتتەي جۇزىڭە تامسانعاندى بوتاداي كوزىڭ كورە الماي ءوتسىن!» دەگەن قارعىسى ءبارى ءبىر قۋىپ جەتتى... سودان بەرى ساڭىلاۋسىز ءبىر قاراڭعىلىقتى قارمانۋمەن كەلەدى.
سامەت گۇل وسىرەتىن. ءيا- ءيا، قاعىس ەستىگەن جوقسىز، گۇل وسىرەتىن. مىنا ءتۇپسىز تۇنەكتەن تەزىرەك قۇتىلسام دەپ ماعىناسىز تىپىرلاپ ءجۇرىپ ۋاقىت ولتىرەتىن قۇرال ەمەس. كوز كورمەگەن سوڭ، ءسوزى دە ىشتە قالعان بەيباقتىڭ جانىن جۇدەتپەگەن ەرەكشە ەرمەك.
ءبىر ۇشى ۇيدەن باقشاعا شىعاتىن ەسىكتىڭ جاقتاۋىنا بايلانىپ، سودان تۋرا باقشانىڭ تورىنە دەيىن ەكى قابات ءجىپ تارتىلدى. بەلۋاردان كەلەتىندەي ەتىپ. تاپ وسى قالىپپەن ەكىنشى قاتار ەكىنشى جاقتاۋدان كەرىلدى. وسىدان كەيىن باقشانىڭ قوس ءبۇيىرىن جالعاپ، مىنالاردى قيىپ، ەكى قاتار ءجىپ جانە تارتىلدى. ءبىر- ءبىر قابات ەتىلىپ. تىك قاتارلاردىڭ اراسى جارتى قۇلاشتاي، كولدەنەڭ جاتقانى - ءۇش ادىم.
توڭىرەكتەپ ءوتىپ بارا جاتقان كىسى اۋەلى ايقىش- ۇيقىش ءجىپتى كورىپ تاڭدانار ەدى. كەلەر ءسات ەسىكتىڭ جاقتاۋىن ءسال سيپاپ تۇرىپ ءجىپتى تاۋىپ، ەندى سول قارمانعان كۇيى كىبىرتىكتەي باسىپ، كەرىلگەن ءجىپتى بويلاي ءجۇرىپ بارىپ كولدەنەڭ قاتارعا تىرەلگەندە، يەگىن كوتەرىپ اڭىرىپ تۇرىپ قالعان سوقىردىڭ ارەكەتى ورمەكشىنىڭ تورىنا تۇسكەن شىبىننىڭ جانتالاسىن ەلەستەتەدى. الايدا سىرت كوزگە سولاي كورىنگەنىمەن، باعدار سامەتتىڭ كوڭىلىندە سايراپ تۇر: كوپ بوگەلمەي قولىنداعى قوس قابات ءجىپتىڭ ەڭكەيىپ استىنان وتە بەرە كولدەنەڭ قاتارعا تۇسكەندە، كەمتاردان ساۋعا بەرگىسىز ەپتىلىك كۇتپەگەن كىسىنىڭ ءىشى- باۋرى قولق ەتە تۇسەر-دى.
سامەت كولدەنەڭ جانە تىكە تارتىلعان قوس- قوس قاتار ءجىپتىڭ ساناداعى سىزباسىن كوزدەپ ويشا توپىراق استاۋ جاسادى. جەيدەسىن شەشىپ تاستاپ، سول جاق جالاڭاش مىقىنىنا ءتيىپ تۇرعان ءجىپتى بويلاي شەگىنىپ وتىرىپ، قارا توپىراعىن قوپسىتا باستادى. ال كولدەنەڭ تارتىلعان ءجىپ بەلىنە تيگەندە كىلت توقتاپ، وڭعا جارتى قادام جاساپ، بەتىن تۇستىكتەن تەرىستىككە بۇرىپ الدى دا، تاعى دا شەگىنە جىلجىپ وتىرىپ توپىراق قوپسىتتى. مىنە، استاۋدىڭ ەكىنشى باسىنداعى كولدەنەڭ ءجىپ تە بەلىنە ءتيدى.
ەندى كەرىسىنشە سولعا قاراي جارتى قادام جىلجىپ ەدى، سول بۇيىرىمەن قاپتالداعى كەرۋلى ءجىپتى سەزدى. باعىتىن تەرىستىكتەن تۇستىككە تۇزەپ، وڭ بۇيىرىمەن ءجىپتى بويلاي شەگىنە وتىرىپ، بۇل قاتاردى دا قوپسىتىپ شىققان. ۇنەمى ساماي تۇسىندا تۇرعان ءجىپتى سول قولىمەن ۇستاعان كۇيى تىزەرلەي جىلجىپ، شاعىن، جەڭىل تىرمامەن قوپسىعان توپىراقتى تەگىستەي تاراپ، اينالدىرا ەرنەۋ ءۇيدى. شارا تەسىك شەلەكپەن سىركىرەتىپ سۋارىپ بەردى.
شارا باسىندا كۇيەۋىندەگى ءوزى اڭداپ- بايقاماعان قۇشتارلىققا قايران قالعان.
سودان سوڭ... جالىعا باستادى. سوڭىندا - ۇزىنشاق، الاسا جاشىكتەگى ەندى تامىر تارتا باستاعان ۇساق، نازىك گۇلدەردى اۋەلى ايالاي سيپاپ كورىپ - تۇرقىن، تۇسىنداعىسى قاي جەردە ەكەنىن ءبىلىپ الىپ، سوسىن ساۋساقتارىن تاربيتا بۇگىپ، جاپىراعىنىڭ ۇستىنەن بۇركەي قورعاشتاپ تۇرىپ قالاقشانى تۋرا تىرناقتى جاناي جۇگىرتىپ، تامىرىن ءبىر ۋىس توپىراعىمەن قوسا قوپسىتىپ، قازۋلى جاڭا ورىندى قالاقشا ۇستاعان قولدىڭ شىناشاعىمەن تۇرتىنەكتەپ وتىرىپ تاۋىپ الىپ، ەپپەن وتىرعىزىپ جاتقان كۇيەۋى ءار جولى ەلبىرەي كۇلىمسىرەگەن سايىن، شارانىڭ بويىندا ءبىر ماعىناسىز قىزعانىش ويانىپ كەلە جاتقان... بۇدان ارى قولعابىس قىلۋعا كوڭىلى شاپپاعان كەلىنشەك ءبىر- ەكى ءتۇپ وسكىن قالعان سوڭعى جاشىكتى جۇرەلەپ وتىرعان كۇيەۋىنىڭ جانىنا قاراي اياعىنىڭ ۇشىمەن ىسىرا سالىپ، تايىپ تۇردى.
***
...باقتا ءولى كوزدەرى كوكجيەككە ءىلىنىپ قالىپ، انتەك ءدىرىل قاققان ساۋساقتارى كۇن ءسۇيىپ، سامال تەربەگەن ادەمى گۇلدەردىڭ مامىق قاۋىزىنا تيەر- تيمەس قالىقتاپ تۇراتىن مەڭىرەۋ كىسى شارانىڭ عانا كۇيىگى ەمەس ەدى. ماشەننىڭ دە زىعىردانى قاينايتىن. ماشەن سامەتتەردىڭ قابىرعالاس كورشىسى. ماشەننىڭ باقشاسىندا ۇيرەكتەرى مەن بالالارى شالشىققا شومىلىپ جاتادى. ۇيرەكتەرى كوك- قىزىل قاۋىرسىندارى جالت- جۇلت ەتىپ، سەمىزدىكتەن مايپاڭ باسادى. بالالارى - قارا قايىس. قاتىنىنا - اناۋىسىنىڭ دا، مىناۋىسىنىڭ دا ءۇي ماڭىنان ۇزاپ كەتپەگەنى جاقسى.
ماشەن بىردە ءتۇس كورەدى. تۇسىندە سامەتتىڭ گۇلدەرى قاۋىز جارا باستاپتى دەيدى. قاۋىز اشىلىپ، ىشىنەن بارماق باسىنداي التىندار دومالاپ ءتۇسىپ جاتىر ەكەن. كەلىنشەگى شارا ەل كورەدى- اۋ دەپ قىمسىنباي، ەتەگىن سانىنا دەيىن ءتۇرىپ الىپ، جالما- جان التىن تەرۋگە كىرىسىپتى. ماشەن تامسانىپ ويانادى. تاپ سول - ءتۇن مەن تاڭ شارپىسقان ءسات كىساپىرلىگى بۇيرىق كۇتىپ باس جاعىندا تۇرعان.
ماشەن جىن قاققانداي اتىپ تۇردى دا، اپىل-عۇپىل شالبارىن كيىپ، اۋىن جۇرە تۇيمەلەپ سىرتقا شىقتى. جۇگىرىپ قوراعا باردى. جىلى كوڭنىڭ ۇستىندە بىرىنە- ءبىرى باۋىرىن سۇيكەپ جۋساپ جاتقان اق ەشكى مەن قارا ەشكىنى باق ەتۋگە شاماسىن كەلتىرمەي شاپ بەرىپ، مۇيىزدەن تارتىپ الىپ شىقتى. باقشاعا قاراي سۇيرەي جونەلدى. سوسىن قارا ەشكىگە مىنە ءتۇسىپ، موينىنان بۇتىنا قىسىپ تۇرىپ، ەكى ءۇيدىڭ باقشاسىن ءبولىپ جاتقان ورتاڭعى قاشانىڭ ءبىر شارباعىن وڭاي جۇلىپ الدى دا، كەبەنەك كەلگىرلەردى ىشكە كىرگىزىپ جىبەرىپ بارىپ ء»ۇھ!» دەدى.
***
...سامەت وياۋ بولاتىن. ۇرلانىپ قوينىنا كىرگەن كەلىنشەگىنىڭ اياعىنا اياعىن تيگىزىپ ەدى، قۇلپىتاستاي سۋىق ەكەن. اناۋ سىپ ەتكىزىپ تارتىپ الا قويدى. سول ءسات مۇنىڭ كوڭىلىن دە كوردەي تۇنەك تۇمشالاعان. كوزى ىلىنبەي، تىنىسى بىلىنبەي ۇزاااق جاتتى. قورعانشاق ۇلىن قولىنان جەتەلەپ ءجۇرىپ... جالعىز كۇندە اداستىرىپ كەتە بارعان اپاسىن ويلادى. نەگە ەكەنى، باياعىنىڭ باي زامانىندا ءسونىپ بولعان ءبىر قۇشتارلىق قايتا تۇتانىپ، سامەت: «دۇنيە كوز الدىمدا جالعىز-اق رەت جارق ەتسە عوي...» دەپ ارماندادى. گۇلدەرىن كورگىسى كەلگەن.
سوقىر سامەت قايتىس بولىپتى دەگەن حابار الاقانداي اۋىلعا تەز تارادى. جۇرت وسى كۇندى زارىعا توسقانداي- اق ناۋقان قىزۋ باستالىپ كەتتى. كىسىسى ولگەن ءۇيدىڭ باقشاسىندا گۇلدەردى كوگىمەن قوسا وتاپ جۇرگەن اق ەشكى مەن قارا ەشكىگە ەشكىم ءمان بەرگەن جوق. تەك كىر جاياتىن ءجىپتىڭ ىسىراپ بولىپ تەككە تۇرعانىنا قىنجىلعاندار بولدى. شارا شاشىن جايىپ ارىسىن جوقتاپ، ەل كەمتار كىسىنىڭ ۇزاق جاسامايتىنىن كۇبىرلەسىپ، باسۋ ايتقان بولىپ، بورانباي مەن ماشەندەر كور قازىسىپ، وتىن جارىسىپ، قاتىندارى باۋىرساق ءپىسىرىسىپ... اۋىل سامەندى اقتىق ساپارعا اتتاندىردى.