ماعجاندى ولتىرگەندەر

None
None
نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قالىبىنداعى مۇقىم وزگەرىستى ماعجان جاڭا الگىدە، ەرتەڭگىسىن، توسەگىنەن تۇرىپ جاتىپ سەزگەن.

قالانىڭ شەتىندە، قالىڭ قارا اعاشتىڭ ىشىنە قاراعايدان قيىپ سالعان ورىستىڭ ەكى بولمەلى شاعىن پاتەرىن جالداپ تۇرىپ جاتقان. باسىن كوتەرىپ اينەككە قارادى، تۇنەمەگە قار جاۋىپتى. تەرەزە كاسەگىن اق ۇلپا كومكەرىپتى.

ءوزىن، بەينە، وتى ءسونىپ، سۋىپ قالعان مورجالى پەشكە ۇقساتتى، ۇقساتقان جوق-اۋ - باسىنان وزگە بىلايعى جەرى وتتىعى ۇڭىرەيگەن، سىرتتان اكتەگەن، ەپەتەيسىز اربيعان كادۋىلگى پەش. جانسىز، سۋىق. قوزعاپ كورۋگە كۇشى جەتپەدى. اۋەلگىدە جەر سىلكىنىپ تۇندە اباجاداي پەش ۇستىمە قۇلاعان با دەپ ويلاعان، كەۋدەسىن قوزعاۋعا ارەكەت جاساپ، قولىن قيمىلداتىپ كوردى، پەش دەپ تۇرعانى ءوزىنىڭ باسىنان تومەنگە دەيىن سەرەيگەن دەنەسى.

تىكسىنىپ قالدى. «مۇنىسى نەسى؟» دەپ ويلادى، تۇسىمدە تەلەگەي-تەڭىز سۋدى كوردىم، تولقىنى ەسىك الدىنا دەيىن جەتىپ، بىرتە-بىرتە كوتەرىلە باستاعانى. «بۇل قۇرعىر تىزەلىككە جەتسە ءۇيدى قۇلاتار، پاتەراقىسىن دا تۇگەل تولەگەن جوقپىز»، - دەپ الگى سۋعا ەڭكەيىپ، قولىن ەسكەكشە كوستەڭدەتىپ كەرى جاسقاپ كورەدى، بولمايدى، تولقىنى قارسى ۇرىپ، جالدانىپ، كوتەرىلە بەرەدى. الاقانىن كوسىپ سۋدان تاتىپ كورىپ ەدى، اپ-اشى، ءتىلىن قۋىرىپ كەتتى. ءوستىپ جاتىپ ويانىپ كوزىن اشقان، باسىن كوتەرىپ، دەنەسىنىڭ قالتىراعانىن سەزگەن.

انەبىر جىلى ميىنا قان قۇيىلىپ، ءولىم اۋزىنان قالعان قالامداس جولداسى ايتىپ ەدى: «ادام قاراپ جاتىپ قاق جارىلادى، ەكى بولەك كۇيگە تۇسەدى ەكەن، - دەپ. - اۋرۋحانادا، اق توسەكتە شالقامنان سىرەسىپ جاتامىن. كوڭىلىمدى سۇراي كەلگەن كىسىگە باسىمدى كوتەرىپ تىلدەسەمىن: قۇدانىڭ قۇدىرەتى، ءدال ءوزىم سەكىلدى ەكىنشى كىسى اياق جاعىمدا اۋزىنا قۇم قۇيىلىپ ۇندەمەي وتىرادى. مىنا جاقتا توسەكتە ءوزىم سامبىرلاپ سولەيمىن كەپ؛ ەكىنشى كىسى، كىسى بولعاندا، ءوزىمنىڭ ەكىنشى سۇلبام اياق جاعىمدا سۇمىرەيىپ وتىرعانى». مۇنى ايتقان - ميىنا قان قۇيىلىپ قۇلاعان قاتارى ەدى. اجالى جوق پا، دارىگەردىڭ ەمى قوندى ما، ەكى اي جاتىپ ءتاۋىر بوپ كەتتى. ءتاۋىر بولار الدىندا الگى كوپە- كورىنەۋ بولەكتەنگەن ەكى كىسى ءبىر-بىرىنە جاقىنداسىپ، ارالاسىپ، اقىرى بىرىگىپ، ءبىر ادامعا اينالىپ ۇلگەردى دەيدى.

سول وقيعا ەسىنە ءتۇسىپ ءارى ءوز- وزىنە ىشتەي تىكسىنىپ، ءۇرپيىپ وتىرعان ماعجاندى زايىبىنىڭ ءۇنى ءتۇرتىپ وياتقانداي بولدى. اياق جاعىنا، جەر توسەككە قيسايعان زىليحا تۇرەگەلىپ، باسىنا اق ساتەن ورامالىن سالىپ، مۇنىڭ بەتىنە ۇڭىلە قارادى. جانارىنا ۇرەي تولىپ، ءوزىنىڭ اۋزىن الاقانىمەن ءوزى باستى.

- نە بولدى، ماعجان، ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ وتىر ما، ءتۇسىڭ جەربەتتەنىپ كەتىپتى عوي؟

نە دەپ ءتىل قاتسىن، بىلايعى دەنەسىنىڭ سۋىپ قالعان پەشكە اينالعانىن، كوزىنە اباجاداي وتتىق مورجا ەلەستەپ وتىرعانىن قايتىپ ايتسىن؟!

- قازىر تۇرامىن. قولىمنان تارتىپ جىبەرشى.

زىليحا ۇمتىلىپ كەلىپ قولتىعىنا ەنىپ، دەمەپ بويىن تىكتەتتى. كەلىنشەكتىڭ بەلى مايىسا تولقىدى. جۇبايىن اياعىنان تۇرعىزۋعا ارەڭ- ارەڭ كۇشى جەتتى. قاباعىن اڭدىپ، ەلپەك قاعىپ، بايەك بولادى باياعى. تۇنەمەسى جازۋىنا كەدەرگى بولمايىن، ويىن بولمەيىن دەپ كەيىنگى كەزدە بولەك جاتىپ جۇرگەن. جاتاردا جىلى كورپەنى جۇبايىنا جاپقان سەكىلدى ەدى. دەنەسى وسىنشا توڭازىر، تومارداي بوپ قالار دەپ تەگى ويلاماعان. جۇرەك باسىندا ۇرەي بار. جىلى جەيدەسىن اپەرىپ، اياق كيىمىن كيگىزىپ جاتىپ: «نە بولعانسىڭ، ءتۇسىڭ قاشىپ تۇر عوي؟ « دەگەن ساۋال كومەيىنە كەپتەلدى، سۇراۋعا باتا المادى. جانارىن جانارىمەن ۇستاي الماي تومەنشىكتەي بەردى. «دەرەۋ وتىن اكەلىپ، وت جاعىپ جىبەرەيىن، پەشتى جىلىتايىن»، - دەدى. ماعجان «پەش» دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە جىلى دەنەسىنە مۇز باسقانداي شوشىپ كەتتى. جانارى شاتىناپ شەگىنشەكتەپ قابىرعاعا جىلجىدى.

«پەشى نەسى؟» - دەپ كۇبىرلەدى. بەينە، الدىن الماسا، قام قىلماسا - كەلىنشەگى سىرتتان سۇيرەتىپ اكەلىپ، جالما- جان سىرىڭكە شاعىپ وتتى ورتەپ جاعاتىنداي. ول وت ءوز دەنەسىنىڭ تومەنگى جاعىن، پەشكە اينالعان تۇسىن ءاپ- ساتتە جالىنعا وراپ جالمايتىنداي كورىندى. بالتىرى قۇرعىر كەسكەن بورەنەدەي پىشىرلاپ جاناتىنداي سەزىلەدى. شوشىنعانى سونشا، جون ارقاسىنا سۋىق تەر قۇيىلىپ كەتتى.

- قاجەتى جوق، - دەدى، - جاقپا... سۋىق شاي ىشەيىن دە، كيىنىپ كوشەگە شىعايىن. جازۋشىلار وداعىنا بارايىن.

- اۋدارىپ جۇرگەن كىتابىڭدى قايتتىڭ؟

- قۇرىپ قالماسىن، بىتىرە الاتىن ەمەسپىن. باسپاناسىنا اپارىپ وتكىزەيىن، ارى قاراي اۋدارا المايتىنىمدى ايتايىن، ءجۇز كورسە بەت ۇيالادى، ارىزداسىپ شىعايىن... ارتىمدا قارىز ءسوز قالماسىن.

ماعجاننىڭ جايداق وتىرعىش ۇستىندە وتىرىپ كۇرسىنىپ ايتقان مىنا ءسوزىن زايىبى تەرەڭدەپ تۇسىنە المادى. ءسوزدىڭ استارىنا ۇڭىلمەدى. شارشاعاننان، سوناۋ جيىرما سەگىزىنشى جىلدان بەرى قىر سوڭىنا كولەڭكەشە ىلەسىپ قالماي كەلە جاتقان ءىزىن اڭدۋ... جاۋ ەتىپ كورسەتىپ... اباقتىعا جابۋ... جەر اۋدارۋ سەكىلدى تاۋقىمەتتەن قاجىعانى عوي دەپ ويلادى. ايتپەسە اقىننىڭ «ارتىمدا قارىز ءسوز قالماسىن» دەگەن ويىنىڭ ارعى اڭعارىندا قۋىس جىرادان باس كوتەرگەن قۇبىجىقتاي اسا سۋىق، ايتۋعا قيىن قۇبىلىس تۇر ەدى.

ويانعان كەزدەگى ەلەسى قۇرعىر تەگىن ەمەس. ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان ەلجىرەگىش، يلانعىش، سەزگىش، ەلپ ەتكىش عازيز جان كورەر كوزگە ەشتەمەگە يلانبايتىن، قىزىقپايتىن، جىلجي قويمايتىن اعاش ادامعا اينالىپ بارا جاتقانىن وسى جولى انىق سەزدى. وتى جانىپ تاۋسىلعان پەشكە ۇقسايدى. ءتىرى ءجۇرىپ، اس ءىشىپ، اياق بوساتىپ، ۇيىقتاپ، ويانىپ ءجۇرىپ- اق ادامنىڭ جان الەمى قاتىپ- سەمىپ بىرتە- بىرتە اعاشقا اينالىپ ۇلگەرگەنى مە؟! اعاشقا اينالدىرعان نە سەبەپ سوندا؟

تاڭعى اسىن اسىعىس ءىشىپ، كونە پالتوسىن يىعىنا ءىلىپ سىرتقا شىقتى. الگىدە ىشتە وتىرعان كەزدە تەرەزەگە قاراپ بەلدەن قار جاۋعان شىعار دەپ ويلاپ ەدى، جوق، كوشەگە شىققاندا كوردى، جەرگە قىربىق قانا قار ءتۇسىپتى. اعاش باسى اپپاق قىراۋ. ءتورت دوڭعالاعى ءتورت جاققا كەتىپ قيقالاقتاپ ون التىنشا اۆتوبۋس كەلەدى. اۆتوبۋسقا ەندى. ىشىندە ەكى- ءۇش قانا كىسى وتىر. بەيتانىس جولاۋشىنىڭ جانىنا بۇيىرلەسىپ تىزە بۇككىسى كەلدى دە ول ويىنان كۇرت اينىپ كەلەسى وتىرعىشقا وتىردى. «وسى جۇرتتىڭ قاراپ ءجۇرىپ ءبىر- بىرىمەن باسى قوسىلماي، بىرىنەن- ءبىرى قاراداي بەزىپ جۇرەتىنى نەسى ەكەن؟» دەپ ويلادى، - بالكىم، ىعى- جىعى توپتان مەزى بولعاننان، وڭاشالىقتى اڭساعاننان شىعار». اۆتوبۋس ورگە قاراي قينالا ىڭىرانىپ، بۇرالاڭ، يرەلەڭ كوشەلەردى كوكتەي ءوتىپ كوك بازاردىڭ تۇبىندەگى ايالداماعا ازەر جەتتى.

جازۋشىلار ءۇيى تاياق تاستام جەردە. ساعات ون بولىپتى. قالام مەن قاعازدى كاسىپ ەتكەن اپەندىلەر اۋلەتى تۇنىمەن ۇيىقتاماي جازۋ جازادى دا كەش جاتىپ، كۇن تۇسكە تىرمىسا ويانادى. كوبى جۇمىسقا ون ءبىر، ون ەكىدە كەلەدى. ىسكەر، پىسىق جاستاردىڭ ءوزى وسى داعدىعا ۇيرەنگەن. «جۇمىسقا جەگىلگەندەي باستىق جازۋشىمەن كەڭسەگە قوسىلا كىرەتىن بولدىم، بۇگىن كۇن بەيسەنبى، بۇيىرسا ءبىرازىن كورىپ، تىلدەسەتىن ورايىم بار» دەپ ويلادى.

جايلاپ باسىپ كوشە بۇرىشىن جالپيعان تۇرقىمەن تۇگەل الىپ جاتقان اباجاداي قىش ۇيگە تاقادى. كىسى اياعى سيرەك، ەسىك الدى تايعاناق. اسفالتقا تەبىنىپ، اياعىنىڭ قارىن سىلكىپ ىشكە ەندى.

تابالدىرىقتان ىشكە اتتاي بەرە - وتكەن ءبىر جينالىستا قوڭقاق مۇرىن، قاپساعاي، شاشى مويىلداي سىقاقشى جىگىتتىڭ سويلەگەن ءسوزى ەسىنە ساپ ورالدى.

الگى جىگىت قىرىققا شىعا جازۋمەن اينالىسىپ، ەلۋگە اياق باسقاندا پىشاقتىڭ قىرىنداي كىتاپ شىعارىپتى. سونىڭ بۋى ما، الدە ماڭايىن سيپالاپ، سوقتىعىپ سويلەيتىن ادەتى مە، وڭ يىعىن مىنبەگە سالبىراتىپ جىبەرىپ توگىلدىرەدى. قالاي ەدى. «جازۋشىلار وداعى - قاسيەتتى حرام، جولداستار!.. بۇل كيەلى شاڭىراققا ەنگەن كەزدە اياقتى ءسۇرتىپ كىرۋ قۇپ، كەۋدەڭدى اشىپ، ويىڭدى، جان سارايىڭدى تازارتىپ: «وسى مەن شىن تالانتپىن با؟» دەپ سان تولعانىپ بارىپ ەنگەن ماقۇل. بايقاپ ءجۇرمىن، كەيىنگى كەزدە وسى قاسيەتتى حرامعا كىم كورىنگەن، ويى ءپاس، پيعىلى ارام، قالاماقىنى عانا كوكسەگەن كوكسوققاندار ەنىپ كەتەتىن بولىپتى. تەگى بار عوي، سول لاس كىسىلەر مىنا حرامنىڭ بەدەلىن ءتۇسىرىپ، قاسيەتىن كەتىرەر دەپ قورقامىن». ۇزىن- ىرعا ءسوز سىڭارى الگىدەي. شەت جاقتا، ەسىككە تاقاۋ وتىرعان ماعجان مىنا ءسوزدى ەستىپ ءوز- وزىنەن قاتتى قىسىلعانى. قاراپ وتىرىپ ىڭعايسىزدانعانى.

سىقاقشى جىگىت الگى اۋىر ءسوزدى وزىنە قاراتىپ ايتىپ تۇرعانداي سەزىلدى. كوز اشقالى بەرى، كوز اشقالى ەمەس- اۋ، قالام ۇستاعالى بەرى سىنشى اۋلەتى مۇنىڭ سوڭىندا. اتقا جەڭىل تەلپەكباي ساناپ، اۋزى قىشىعاننىڭ ءبارى سوڭىنا جارىق الىپ تۇسەدى. تيتىمدەي ولەڭىنە كوش- قۇلاش ماقالا جازادى. باز بىردە، الگى وزىنە جازىلعان سىندى وقىپ وتىرىپ، ءبىز سۇققانداي شىمبايى تىزىلداپ، بويعا پانا ىزدەگەندەي ولاي- بۇلاي جالتاقتاپ قارايدى عوي. «وسى مەن شىنىمەن ولەڭ جازا المايتىن شىعارمىن، ءار شۋماقتىڭ ىشىندە سىرت كوزگە كورىنبەي، بىلىنبەي ءزارلى جىلان ىسقىرا جىلجىپ يرەتىلىپ كەتىپ بارا جاتقانداي سىنشى شىركىن بايبالامىن قويمايدى». قوي، ءا، دەپ الگى اۋزى دۋالى سىنشىنىڭ ماقتاعان ديلى اقىننىڭ، سونىڭ كىتابىن اشىپ جىبەرىپ وقيدى، اۋىسىپ ءوز ولەڭىنە تۇسەدى... ءوز ولەڭىن شولادى، الگى توڭكەرىسشىل اقىننىڭ بۋىن سانىن سىندىرعان ءسوزبۇيداسىن ءسۇزىپ شىعادى. تۇككە تۇسىنبەي باسىن شايقايدى.

باس اينالۋ دەگەن وسى ما، باياعىدا اقمەشىتتە، كەيىنشە قىزىلوردا اتالدى عوي، القا جۇرت جينالعان كلۋبقا كەلىپ ولەڭىن وقىعانى ەسىنە ءتۇستى. ءوزى ساحناعا شىعىپ ۇيقاسىن، ىرعاعىن دەستەلەپ توگىلدىرە باستاسا - جۇرت دۋ- دۋ قول ۇرىپ، ريزالىق بەلگىسىن جاساپ قىران- توپان. ەتجەڭدى اقىن شىعىپ ولەڭ وقىسا - ونى تىڭداعىسى كەلمەي، ىسقىرىپ، سوزبەن ءبولىپ، ۋ دا شۋ. جيىندى ۇيىمداستىرعان قىزىل جاعالى، قايىس بەلدىكتى بەلسەندى جىگىت جۇگىرىپ كەلىپ ساحنانىڭ سۇيىكتىسىنە اينالعان مۇنى بيىكتەن جەلكەلەپ ءتۇسىرىپ قۋىپ شىقتى. كەزەكتى سەمىز اقىنعا الىپ بەردى. ءتاتتى ولەڭنىڭ ءدامىن الىپ دانىگىپ قالعان جۇرت نارازىلىق ءبىلدىرىپ تىڭداعىسى كەلمەپ ەدى.

الگى بەلسەندى جىگىت تاپانشاسىن سۋىرىپ الىپ اسپانعا ءبىر- اق اتتى: «سەندەردى بۋرجۋي بۇزايىن دەپتى، بالشابەكتىڭ اقىنىن ارتتارىڭدى قىسىپ وتىرىپ تىڭدايسىڭدار! قانە، تىڭداماي كورىڭدەر!» - دەپ ايقاي سالعانى. جۇرت جىم تۇنشىعىپ، سىلتىدەي تىندى. جانارىمەن جەر شۇقىدى. بۇل بەيباق جەلكەسىنە جۇدىرىق ءتيىپ، جەر بولىپ جاسىپ، كولەڭكەگە ءسىڭىپ جونەلە بەرگەن. ديلى اقىن شۋماق سوڭىنان شۋماق دەستەلەدى، سول جولى ءتۇن ورتاسى اۋعانشا، ءۇنى ءبىتىپ، داۋىسى قارلىققانشا ولەڭ وقىپتى دەپ ەستىدى. مىنا بيىك مىنبەدەگى سىقاقشى جىگىتتىڭ شەگە قاققانداي ءار ءسوزىن ەستىگەن سايىن قۇلاق- شەكەسى شىڭىلداپ، جايسىز كۇيگە تۇسەدى.

«وسى مەن اقىن ەمەس شىعارمىن، جازىپ جۇرگەنىم ءبالدۋ-ءبالدۋ بىردەمە بولار!» - دەپ ىشتەي قوبالجيدى.

مىنبەدەگى سوزشەڭ سىقاقشىنىڭ ءسوز الپەتى تەگى جامان: جازۋشىلار وداعى قاسيەتتى حرام، ونەردىڭ مۇراجايى، ۇلتشىل اتالىپ سوتتالعان... ساياسي سەنىمسىز بولعان... قاناۋشى تاپتىڭ سويىلىن سوققان جازعىشتاردىڭ جۇرەتىن جەرى ەمەس. الاستاتايىق ارامىزدان، ارىلا جۇرەيىك!..

«و، توبا، قورىققانعا قوس كورىنەدى دەپ، نە بولسا سول ەسكە ورالادى ەكەن-اۋ، تاپ وسى بۇگىن قاسيەتتى قارا شاڭىراقتى جاقسى نيەتپەن اتتايىنشى. بۇدان كەيىن ەنەمىن بە، كەلەمىن بە، بەيمالىم؟ .. ءجۇزىمدى جىلىتايىنشى. تاپ قازىر قوڭقاق مۇرىن سىقاقشى قارسى كەزدەسىپ باسىن يزەسە - ەشتەمە بولماعانداي سالەمىن الايىنشى. تاسپەن ۇرعاندى اسپەن ۇر. جاماندىق ويلاعانعا جاقسىلىقتان ءبولىس تە جۇرەگىن جىلىت، جان سارايىن كەڭەيت دەگەن حاديس ءسوزى جانە بار». وسىلايشا وي ىشىنەن وي تەرگەن ماعجان جايلاپ كەلىپ ءتوراعانىڭ ەسىگىن اشتى - ىشتە بىلەگىن جالاڭاشتاپ، شاشىن تاراپ حاتشى قىز عانا وتىر ەكەن. ماعجاندى تانىمادى ما، الدە جورتا مەنسىنبەدى مە، ءتامپىش تاناۋىن اسپانداتتى.

«باستىق جوق، ءازىر كەلمەيدى»، - دەدى. بۇل كەلىپ قالتارىستاعى اعاش ورىندىققا قۇيرىق باستى، كونەتوز، ماتا قۇلاقشىنىن قولىنا الدى.

«قالانىڭ يت ولگەن شەتىنەن كەلگەن ەدىم، كۇتەيىن، جولىعىپ كەتەيىن»، - دەدى كومەسكىلەۋ ۇنمەن. «ولەڭ جازاسىز با؟ - دەدى حاتشى قىز تومپاق ەرنىن تىستەلەپ بوياپ جاتىپ، - پوەزيا كەڭەسشىسىنە بارىڭىز، باستىق بۇل كۇندە ولەڭ وقىمايدى، وزگە ماڭىزدى شارۋاسى كۇيىپ تۇر».

ماعجانعا مىنا ءسوز اۋىر ءتيدى.

- شىراعىم، باستىق بولسا پالەنشەكەم ساعان باستىق شىعار، مەن ءۇشىن اقىن عانا، باياعىدا اقمەشىتتىڭ كلۋبىندا ساحناعا تالاسىپ جارىسىپ ولەڭ وقىعانبىز. ءبىر- بىرىمىزدەن قارا ءۇزىپ كەتە قويعان جوقپىز.

- اعاي، قالاي سويلەيسىز؟ مەن ءسىزدىڭ كىم ەكەنىڭىزدى بىلەمىن. ۇكىمەتكە سەنىمسىز اتالىپ، ايدالىپ، جاقىندا ورالعانسىز، اقىنسىز، كىتابىڭىز شىققان، باعىڭىز جانباعان، جولىڭىز بولماعان ادامسىز.

- سولايى سولاي، قاراعىم. ادام مەن ادامدى اۋەلى ءسوز تەڭەستىرەدى، سوسىن كور تەڭەستىرەدى. باستىعىڭمەن تەڭەسەيىن دەپ كەلگەنىم جوق، جاعدايىمدى ايتىپ شىعاتىن ەدىم.

وسى مەزەت سىرتقى ەسىك سىرت اشىلىپ اۋەلى قارنىن، سوسىن جۋان پاپكىسىن الدىعا سالىپ ءتوراعا كىرىپ كەلدى. بۇرىشتا وتىرعان مۇنى بايقامادى. ءاي- ءشاي جوق، قولىن سۋماڭداتىپ حاتشى قىزدىڭ بۇلتيعان ءتوسىن مىتىدى. قىز شورتانشا شوشىمادى. «قويىڭىزشى»، - دەپ جايلاپ كەرى ىعىستى. بۇرىشتا ءموليىپ وتىرعان مۇنى ءتوراعا جاڭا بايقاپ، سۋىق جىميدى، ىڭعايسىز سەزىندى ءوزىن. «ءا، كەلىپ قالدىڭىز با؟» - دەدى. ايتۋىن ايتسا دا پاسكە قۇبىل وزگەرىپ، نىلدەي بۇزىلىپ دەرەۋ «سەنگە» كوشتى.

- جوعارعى جاق ميرزويان جولداس شاقىرىپ جاتىر. ۋاقىتىم جوق، نە بۇيىمتايىڭ بار؟ پوەما جازۋعا ۋاقىت تاپپاي ءجۇرمىن.

ماعجان قاپەلىمدە نە دەرىن بىلمەي ساسىپ قالدى، «مىناۋ ناعىز ءوزىم بىلەم وركوكىرەكتىك قوي» دەپ ويلادى. وسىدان ون ءۇش جىل بۇرىن بۇل كىم ەدى، مىنا شىرەنگەن باستىق كىم ەدى؟ وي، زامان- اي دەگەن! ماسكەۋ باسپاسى ءۇشىن ولەڭىمنىڭ ۇستىنەن قاراپ ءار جولىنا جان بەرىپ، ىرعاق قوسىپ كومەكتەسە قال دەپ قاراسىن كورگەننەن قيىلار ەدى. جولىنا جىعىلار ەدى. دامگە، شايعا شاقىرىپ، ازداپ اشى اۋزىنا تيسە اعىنان جارىلىپ ماڭدايىن توقپاقتاپ: «ە، پوەزيا، ءسىز كىم، مەن كىم؟» - دەپ ەڭكىلدەپ جىلار ەدى. ماسكەۋ باسىلىمى ءۇشىن العى ءسوز جازىپ بەر دەپ جاتا- جارماسار، جالىنار. ەندى، مىنە، ءوزىنىڭ ارباسىن وزەننەن وتكىزىپ الىپ، وزگەنىڭ ارباسىن قيراتقالى تۇر. «جوعارعى جاق شاقىرىپ جاتىر»، - دەيدى.

- جيناعىمنىڭ جايى نە بولدى؟ - دەدى ماعجان. - بر ءپاس بولمەڭە كىرىپ سويلەسەيىك تە. باسىمدى سىيلاماساڭ دا، قۇدىرەتى كۇشتى پوەزيانى سىيلاساڭشى. ولەڭ ءسوزدىڭ سولداتى ەمەسپىسىڭ!

ءتوراعانىڭ قۇلاعىنا «پوەزيانىڭ سولداتىسىڭ» دەگەن ءسوز مايداي جاقتى. يگە سالعان تەرىدەي بىلبىراپ قويا بەردى. ەسىكتى اشىپ ىشكە ەنگىزدى. پالتوسىن شەشىپ، قالتارىستاعى كيىم ىلگىشكە ءىلدى، ءتوس قالتاسىنان تاراعىن الىپ، شاشىن تاراپ، تاراق ءجۇزىن «سۋف» دەپ ۇرلەدى. ماعجان جۇمساق كرەسلوعا سىرت كيىممەن وتىرا كەتتى.

- ايداۋدان كەلگەلى جۇمىسسىزبىن، جان بالاسىنا قىلداي قياناتىم جوق، تۇنەۋ كۇنى جينالىستا كىلەڭ سوزشەڭدەردى شيەبورىشە شۋلاتىپ سوڭىما سالدىڭ، شەتىنەن تالاپ ايتپاعانى جوق. كەشە ادەبي گازەتتى اشسام كولدەي ماقالاڭ ءجۇر، جەردەن الىپ، جەرگە سالىپسىڭ. وسى كۇنگى كورىنگەن حالتۋرشيك ولەڭىمدى سىناپ، تاعدىرىمدى مازاقتاپ اۋىزدانىپ ءجۇر. وزىڭە جاعىنۋدىڭ بۇل دا ءبىر ءتۇرى. اقىرەتتىك ءسوزىم: بارىڭە نە جازدىم، كىمنىڭ اسىن ءىشىپ، اياعىن تەپتىم، نەگە قىر سوڭىمنان ءتۇسىپ قويمايسىڭدار؟ وسى ساۋالعا جاۋاپ ىزدەپ ادەيى كەلدىم. بۇل - ءبىر.

ەكىنشى، - ايەلىم اۋرۋ، قالا شەتىندەگى ورىستىڭ سۋىق پاتەرىن جالداپ تۇرامىز. بىردە قاعازىم تاۋسىلىپ، كەلەسىدە قالامىم سىنىپ، بۇرىن جاندارىڭ اشىپ بەرگەن اۋدارماعا قولىم جۇرەتىن ەمەس. قايتىپ اكەلدىم. ءتىل بەزەگەن انا سۇمدىقتارىڭا بەر، سولار- اق اۋدارسىن. كوزگە ءتۇسسىن، ەڭبەگى ءسىڭسىن. جاعدايىم كەتىپ جۇدەپ كەلىپ وتىرمىن، ەرتەڭ- بۇرسىگۇنى نان الاتىن اقشامىز تاۋسىلادى. جاڭا جىلعا دەيىن جاراتاتىن قارجىدان كومەكتەس. بۇل - ەكى. قينالعاندا، قۋانعاندا قاسىما ەرىپ، تاعداردىڭ تاۋقىمەتىن تەڭ بولىسكەن زايىبىم زىليحا ولاي- بۇلاي بولىپ كەتسەم، جىلاپ، كوشەدە قالماسىن، ءسوز توركىنىن بىلەتىن وزىڭە ايرىقشا اماناتتادىم. بۇل - ءۇش.

ءتوراعا وشارىلىپ ءۇنسىز وتىرىپ قالدى.

- ءبىرىنشى ساۋالىڭا ويشا وپ- وڭاي جاۋاپ بەرۋگە بولار. ادەبيەت الەمىنىڭ ەسىگىن اشىپ، تابالدىرىعىن اتتاعىسى كەلگەن كىسىنىڭ ءبارى وزىڭە جارماساتىن، قاباتىن سەبەبى: سەن اسا دارىندىسىڭ. قۇمىرسقا دا ءداندى جەرگە ۇيمەلەيدى، قۇس جەمىسى مول اعاشتى ۇيىرسەكتەيدى. سەنى سىناسا، ساعان ءتىل تيگىزسە «ە، مىقتىنىڭ وزىمەن بەلدەسىپ جاتىر، قاراشى مىعىمىن»، - دەپ اتى شىعادى. دارىندى كىسىنىڭ قارسىلاسى كوپ، ول ءتۇپتىڭ تۇبىندە جالعىز قالادى. ەكىنشى ءوتىنىشىڭ ءسوز بە، ءتايىرى. «ماعجاننىڭ وزىنە دە قارىز بەرگەنبىز، تاماعىن اسىراعانبىز» دەپ بىلايعى توبىرعا جايا جۇرۋگە، ۇپاي جيناۋعا كەلەشەكتە قاجەتى بولادى. كوشەگە شىقسا قولتىعىنا تالاقشا جابىسىپ الاتىن، اپپاق، توماشاداي، ادەمى كەلىنشەگىن اماناتتاپ وتىر... قاسقىر قوي باعىپ، ءدىلماردىڭ جاعىنا جىلان جۇمىرتقالاپ جاتقان مىنا زاماندا كىمگە كىم بولىسقانداي، كىمگە كولەڭكەسىن تۇسىرگەندەي. ءاي، اقىنىم- اي، كوپ جازىپ، كورەسىڭدى كورگە تۇسپەي جاتىپ كورسەڭ دە ءالى بالا سەكىلدىسىڭ-اۋ!

اۋىز جاپقانشا بولعان جوق بۇلاردىڭ ۇستىنە ءبىر توپ اقىن- جازۋشى ساۋ ەتىپ كىرىپ كەلدى. جاعالاي ءدۇرس- ءدۇرس وتىرىپ جاتىر، ناقا ءوزى ءۇي - ولەڭ توسەگى سەكىلدى، باستىقتىڭ الدىندا ادام وتىر- اۋ، اڭگىمەسىن بولدىك- اۋ دەپ ايىلىن جياتىن ەمەس. قوشقار تۇمسىق، ساقال- شاشى اپپاق بولىپ اعارعان پروزاشى كيمەلەپ ءسوز باستادى.

- ماعجان، سەن وسى، باتىر باياندى جازدىڭ. قويلىبايدىڭ قوبىزىن جازدىڭ. وقىدىم، اڭىزدى اڭىز قالپىندا كوشىرىپسىڭ دە قويىپسىڭ. كەي جەرىنە وتىرىك قوسىپسىڭ، كوپ شىنىڭدى ءسال وتىرىك جۋىپ كەتىپ شىعارمانى سولايىم اقساتىپ جىبەرگەن.

مىنانىڭ «وتىرىگى» نەسى، «اقساتىپ جىبەرگەنى» قالاي دەپ قايران قالادى ماعجان. توبەدەن سىلەيتە ۇرعانداي ەتىپ ءوستىپ تە پىكىر ايتا ما، اپىرىم- اۋ، مىنانىكى تال تۇستە شەشىندىرىپ توناۋ عوي. ءتوراعا اراعا ءتۇسىپ كيلىكپەدى، ىشىنەن شوق- شوق ايتىپ مىرس- مىرس كۇلەدى. شىندىعىندا، قوشقار تۇمسىق پروزاشى ماعجاننىڭ ەشتەمەسىن وقىماعان، ادەيى- اق بىلايعىلاردىڭ كوزىنە كوسەم بوپ كورىنۋ ءۇشىن، زيالى كىسىنى ءبىر قاۋىپ قالۋ ءۇشىن ايتا سالعانى ەدى. ماعجانعا الگى ءسوز اتىلعان وقتان بەتەر ءتيدى، بوزارىپ كەتتى. «باتىر باياندى جازعاندا وزىمشە ۇلى نىسانا ۇستادىم. شوقان ماقالاسىنىڭ كوپ جەرىن وزگەرتىپ، ءوڭىن اينالدىرىپ، ايشىقتاپ العام»، - دەپ وزىنشە ورنەك سالا باستاپ ەدى، مۇنىڭ ءسوزىن داۋرىققان، مىرسىلداسقان جىگىتتەر تىڭدامادى، پىكىرى جەتىمسىرەپ دالادا قالدى. تومەنگى جاققا كەپ تىزە بۇككەن جاس اقىن بۇيىردەن بىردەمەنى بىقسىتتى.

- ەستىدىڭدەر مە، قىزىلجار مەن ەسىلكولدىڭ اراسىندا وتىرعان احمەتجاننىڭ اۋلىنا بارىپ بۇل اقىنىمىز بىلتىر سەگىز ۇيگە قوناق بولىپ، سەگىز باس ءمۇجىپتى، سول سەگىز ءۇيدىڭ باس كوتەرەر ەركەگىن ۇندەمەستەر تۇگەل ءتىزىپ ۇستاتىپ جىبەرىپتى. ەلدەن كەلگەن جاماعايىنىم ايتتى.

بىلايعى جۇرت مىنا سوزدەن قاراداي تىكسىنىپ قالدى.

- جۇمابايەۆ جولداستىڭ جازعانى وتىرىك بولسا، جۇرت وقىماي جاتسا، قوناق بولىپ تۇستەنىپ شىققان ۇيىنە ۇندەمەستەر كۇيە جاعىپ، كۇدىككە السا... قايتەمىز؟.. ءوستىپ وتىرا بەرەمىز بە؟.. ءبىر شاراسىن جاساپ جۇمابايەۆتىڭ جازعانىن پارتيا جينالىسىندا تالقىلاعان ءجون بولار.

ماعجان بۇدان ءارى ءتوزىپ وتىرا المادى. قۇلاعى تاس كەرەڭ بوپ ءبىتىپ، جايسىز شىڭىلداپ، ورنىنان جايلاپ تۇرىپ شىعىپ جونەلە بەردى. ءتوراعانىڭ «قايتەمىز، ءوستىپ وتىرا بەرەمىز بە، تالقىلايىق» دەگەنى جارعا سوققان تەڭىز شۋىلىنداي دۇركىرەپ «حالىق جاۋىنىڭ اۋزىنا قاراپ وتىرا بەرەمىز بە، ۇستاتىپ جىبەرەيىك، قۇتىلايىق، ءبىرجولا تىنىشتالايىق» بولىپ ەستىلدى.

بۋسانا تەرلەپ كوشەگە شىقتى. تەرەڭ- تەرەڭ تىنىستادى.

ۇندەمەستەر ىزىمە ءتۇسىپ اكەتەدى- اۋ، حالىق جاۋى ەتىپ ازاپتايدى-اۋ دەپ ۋايىم جەمەدى، ازىرگە جۇرەگىنىڭ باسى ۇرەيدەن ادا. قورىققانى، تۇڭىلگەنى - ءسوز قادىرىن تۇسىنەتىن، دەمەۋ بولاتىن ءجونى بار جازۋشىلاردىڭ كورە كوزگە قوي ىشىنە قاسقىر ەنىپ كەتكەندەي يتشە كەرىپ تالاعانى، وڭباستاي ىرسيتىپ جۇرەگىن جارالاعانى، اياماعانى بولدى. وسىنداي دا قانىپەزەرلىك بولادى ەكەن- اۋ دەپ تورىقتى. مۇنان وتكەن قورلاۋ بولماس. سونشاما جەك كورەتىندەي، شەتىنەن تىلمەن تىرناپ، مازاق ەتەتىندەي نە جازدىم بۇلارعا؟! كورە المايتىنداي باسىمدا داۋلەتىم جوق، باقتالاس بولاتىنداي تاعى اسىپ قاي ۇشپاققا شىعىپپىن. جاقسى ولەڭ جازعانى ءۇشىن كىنالى مە؟ انەبىر جىلدارى قارا حالىقتىڭ الدىنا شىقساڭ نەدارا قول سوعىپ قارسى الادى دەپ ساحنادان جەلكەلەپ ءتۇسىرىپ جىبەرىپ ەدى...

بۇل جولىم: قوناق بولعان ۇيىڭە كەسىرىڭ تيەدى ەكەن، داستانىڭدى شىلعي وتىرىك ارالاستىرىپ جازادى ەكەنسىڭ دەپ كوزتۇرتكى قىپ كۇلىپ، ارالارىنان الاستاپ شىقتى. بايىبىنا بارلاپ قاراسا - قازاق شاڭىراعىنىڭ ىرگەسىندە كوكتەپ شىعىپ كەلە جاتقان كوكجاسىل ونەر قۇلاعىنىڭ ءبىرىداعى، ونسىز دا قۇراۋ- قۇراۋ، جاماۋ- جاماۋ بولىپ توزۋعا اينالعان شاپانداي پوەزيانىڭ جىرتىعىن بۇتىندەسكەلى ءجۇر ەمەس پە؟..

كەشەگى قالىڭ ۇيىسقان قالماققا، قىتايعا قارسى اۋەلى ىرعاعى مىقتى ءسوزىن قارۋ عىپ جۇمساعان ەل وسى قازاق ەمەس پە؟ ورمانداي ورىس كيەلى ءسوزدى دە، نامىستى دا كەبىس ىشىنە سالعان ۇلتاراق ەتتى. قۋاتتى ءسوزدىڭ كوبى ۇمىتىلدى، نە اسىلى ارزانداپ بۇزىلدى. ء«سوز تۇزەلدى، تىڭداۋشىم، سەن دە تۇزەل» دەپ زارلايتىن زامان كوزدەن بۇل- بۇل بوپ ۇشتى. سودان وسى عۇمىرىندا جازعانى، قۇراستىرعانى، تاسقا باسىپ شىعارعانى سورماڭداي قازاقتىڭ كادەسىنە اسپاعانى ما؟! «ەلىم، جەرىم» دەپ سوققان ەلجىرەگىش، ەلپ ەتكىش جۇرەگى جىلى اقىننان قازىردىڭ وزىندە سىرت اينالعانى ما؟!

الگى كەراۋىزدىڭ وتىرىگى نەسى؟ مۇنىڭ شىعارعانى وتىرىك بوپ پا سوندا؟ جوق، ورالىمىن، ىرعاعىن تاپ باسىپ، قورعاسىنداي قۇيىپ شىعارعان مۇنىڭ ولەڭى ەمەس، ءسۇردىم، كوردىم، ءدامىن تاتتىم دەپ مالدانىپ جۇرگەن ءومىرى وتىرىك شىعار. ءومىرزايا دەگەن وسى بولار، ءسارى!

جەگىدەي جەگەن ويمەن قالا شەتىندەگى ۇيىنە سۋىنىپ جەتتى. زىليحانىڭ كوزى ءتورت، مۇنىڭ پوشىمىن كورىپ سىرت اينالىپ جاسىن كورسەتپەي سىعىپ الدى. كەشكىلىك، اپاق- ساپاقتا ءبىرى قازاق سەرجانتى شىراقبەك قابىلبايەۆ، ەكىنشىسى يەۆرەي اعا لەيتەنانتى يوسيف مارسەلسكيي №1445 تۇتقىنداۋ وردەرىن كورسەتىپ، ءۇيدى ءتىنتىپ، ازعانا قولجازبانى جيىستىرىپ، جىپپەن بۋىپ، ماعجاندى ايداپ ۇيدەن شىعاردى. كەلىنشەگى سىقسىڭداپ جىلاپ: «ەندى كورەمىن بە، كورمەيمىن بە؟» - دەپ داۋىس سالىپ - اياعىن سىڭسۋعا ۇلاستىردى. ۇيىنە ۇڭىرەيىپ كەلگەن ۇندەمەستەرگە دە، زار جىلاعان زايىبىنا دا ماعجان جاق اشىپ دانەمە دەمەدى. ەرتەڭگىسىن ءوزىن سۋىپ قالعان پەشكە ۇقساتسا، سولاي سەزىنسە، كەشكىلىك الگىدەگى ويدان، جازۋشى تۇستاستارىنىڭ ماناعى سوزىنەن كەيىن مۇلدەم جانى جوق ارۋاققا ۇقساپ، اق ادامعا اينالىپ كەتىپ ەدى. تياناقسىز ومىردەن مۇلدە سۋىپ ۇلگەرگەن ەدى. ءتىرى پەندەدەن اۋىسىپ رۋحقا اينالىپ ۇلگەرگەنى انىق.

ۇندەمەستىڭ ەكى وفيتسەرى ىڭىردە: «قازاقتىڭ ۇلكەن اقىنىن ۇستادىق، تۇتقىنعا الدىق»، دەپ ويلادى، اكەلىپ سىرىڭكە قورابى دەپ اتالاتىن تور كوز جابىق ماشيناعا مىنگىزدى؛ شىن مانىندە، ۇيدەن شىققان، ماشيناعا مىنگەن بۇرىنعى ماعجان ەمەس، اقىننىڭ قۇر سۇلباسى، سىرت سۋرەتى ەدى.

ەكى كۇن وتە جاڭا جىل كەلدى. ماعجان 38- جىلدى اباقتىنىڭ زاك ساسىعان قاراڭعى قۋىس بولمەسىندە ءبىر ءتىلىم نان، ءجۇز گرامم ءولى سۋمەن ۇڭىرەيىپ، جۇرەلەپ وتىرىپ قارسى الدى. قايران قالعانى، ۇستالعالى بەرى، يا ءولى ەمەس، يا ءتىرى ەمەس ءابى- ءتابى كۇيدە قالدى. ءولى ەمەسپىن دەيتىن سەبەبى - قوزعالادى، جۇرەدى، تاۋلىگىنە ءبىر قارا سۋ ۇرتتاپ، سازىپ بارا جاتقان جۇرەگىن جالعايدى، تور كوز تەرەزەگە ۇزاق تەلمىرىپ قارايدى، ءتىرى ەمەسپىن دەيتىن سەبەبى - كەۋدە قۋىسى بوپ- بوس، جانى اۋىرىپ مازالانبايدى، تەرەڭ تەبىرەنىپ ويلانبايدى، ءوتتى- كەتتى بوس كەڭىستىكتە ەلبىرەپ، جەلبىرەپ ۇشىپ جۇرگەن قاۋىرسىنعا ۇقسايدى. سىرت دۇنيەمەن بايلانىسى ۇزىلگەن، ەشكىممەن سويلەسكىسى، وي بولىسكىسى كەلمەيدى. ەكى رەت جەتەلەپ اۋەلى 10-شى، سوسىن 20-شى اقپان كۇنى تەرگەۋگە الىپ باردى. تەرگەۋ بولمەسىندە ماڭگى بولعان مەڭ- زەڭ ادامعا ۇقساپ سىرەسىپ وتىرادى.

تەرگەۋشى ساۋال قويادى، بۇل ويلانباستان «يە، سولاي» دەپ قىسقا قايىرىپ جاۋاپ بەرەدى.

سۋسىلداتىپ قاعاز جازىلادى. الدىندا وتىرعان ايىپكەردىڭ «ءيا، سولايىنا» تۇشىنبادى ما، الدە مازاق ەتىپ وتىر دەپ ويلادى ما تەرگەۋدىڭ اياعىنا تامان مارسەلسكيي ۇشا تۇرەگەلىپ، جۋان جۇدىرىعىن ءۇيىرىپ اقىندى جۇندەي ءتۇتىپ سابادى. قاندى كورسە جىنى قوزىپ كەتەدى ەكەن.

«تىشقان مۇرنىڭ قانادى دەپ، قويادى دەپ ويلايسىڭ عوي، ءا... ءما ساعان، حالىق جاۋى بولعان!.. ءما ساعان، جاپونعا ساتقىندىق جاساعان!.. ءما ساعان، بولشەبەكتەردى مازاق قىلعان!» دەپ ءارى- بەرىدەن ءۇيىرىپ سوققاندا بۇيرەگى ەزىلگەندەي، ءبۇيىرى تەسىلگەندەي بولىپ جانى كوزىنە كورىنگەنى.

تاس ەدەندە دومالانىپ جاتىپ كوردى. تور كوز تەرەزەدەن الدەقانداي لەپ ۇشىپ كەپ، كەۋدەسىنە قونىپ، تۇلا بويىنا شىم- شىمداپ جان بىتىرگەندەي بولعانى. ۇشىپ كەتكەن اقىندىق رۋحىم وسى بولار- اۋ دەپ ويلادى. قان تۇكىرىپ، ەرنىن جىبىرلاتتى. تەرگەۋشى جاعاسىنان الىپ، جۇلقا كوتەرىپ ورىندىققا قويدى. «وتىرعىزدى» دەۋ ءدال كەلمەيدى، اعاش وتىرعىش ۇستىنە كەرزى ەتىك سەكىلدى توق ەتكىزىپ قويا سالدى. اياعىنىڭ باسىنا بىلش تۇكىردى.

- كەڭەسكە، ۇكىمەتكە كۇيە جاعىپ نە جازدىڭ سونشاما؟ ايت جانىڭنىڭ بارىندا، جىنىما ويناما، سىلەيتىپ سالامىن!..

- جازعاندارىم يا قاراۋىلعا، يا ماقتاۋعا ارنالعان ۇگىت ولەڭ ەمەس، ادام جان دۇنيەسىنىڭ، سەزىم سىرلارىنىڭ شىندىعىن اشقىم كەلدى، مەنىڭ شىندىعىم - كوڭىل، كوز سۋرەتتەرى عانا.

تەرگەۋشى تۇككە تۇسىنبەدى. جۇدىرىعى قىشىدى. «مىنا حالىق جاۋى ەلدى جاپونعا ساتىپ، مەنى مازاق قىپ وتىر، - دەپ ويلادى، - ەنتىگىمدى باسىپ، ەرتەڭگى تاماعىمدى ءىشىپ، كۇش جيناپ الىپ تاعى كىرىسەيىن، سىلەيتىپ تۇرىپ سابايىن. ايۋعا ناماز ۇيرەتكەن تاياق. جۇدىرىعىمدى ءجيى يىسكەسە ءتىلى شىعادى، شىندىعى اشىلادى، بۇل پالەنىڭ. ايتپاقشى، تاڭ اتىپ قالىپتى- اۋ، اسقازانىم ءبورى تيگەندەي شۋىلداپ بارادى».

تەرگەۋدى تۇنىمەن جۇرگىزەتىن ءداستۇر قالىپتاسقان، بۇل ءبىر جاعى حالىقتار اكەسى - ستالينگە ەلىكتەۋدەن تۋعان، ەكىنشى ايىپكەردى ۇيىقتاتپاي، جانىن كوزىنە كورسەتىپ ازاپتاۋعا وڭتايلى بولعاننان.

وسى مەزەت تەرگەۋشى مارسەلسكيدىڭ ويىنا جاس كەلىنشەگى ورالدى، جاقىندا ۇيلەنگەن ەدى، ءتوسى بۇلتيعان، بوكسەسى تىرسيعان اقسارىنىڭ ادەمىسى، نە بولسا سوعان ىشەك-سىلەسى قاتىپ كۇلە بەرەدى. بىردە كاپيتان باستىعى كوشەدە ۇشىراسىپ زايىبىنىڭ ساۋساعىنان ءسۇيدى، مۇنىڭ ارقاسىنان قاقتى: «مالادەس، مارسەلسكيي، كەلىنشەگىڭ ادەمى ەكەن»، - دەپ قارقىلداپ كوپ كۇلگەنى، كەلىنشەگى قۇرعىر سول ارادا سىلدىر- سىلدىر، سىڭعىر- سىڭعىر... قوڭىراۋشا قۇلاعىن قاسىعانى. الگى ۇشىراسۋدى كوزىنە ەلەستەتىپ ىشىنە وت ءتۇستى، قىزعانىش وتى. «كاپيتان باستىق كەيىنگى كەزدە ىلعي تۇنگى تەرگەۋگە مۇنى جىبەرەتىنى نەسى؟.. تۇنگى تەرگەۋدەن سىلەكپەسى شىعىپ، ولەسى بولىپ پاتەرىنە جەتسە - اقۇرپەك كەلىنشەگى توسەگىندە ۋماجدالعان كيىمدەي مىلجاسى شىعىپ ماناۋراپ جاتادى، تۇرىپ شاي قويىپ بەرۋگە جارامايدى. «اۋ، سۇلۋىم، مەنى تيتىقتاتقان قاپتاپ كەتكەن حالىق جاۋلارى، سەنى تاس توبەڭنەن ۇرعان قاي الباستى؟» - دەپ كولدەنەڭ ساۋال قويادى.

كەلىنشەگى سىڭعىر، سىلدىر كۇلەدى، بۇل جىنى قوزىپ كەلساپتاي جۇدىرىعىن كوتەرەدى. ىزى- شۋ باستالادى سودان.

«مەنى نەگە ىلعي تۇنگى تەرگەۋگە جىبەرەدى» دەپ ىشىنەن ىرىگەن مارسەلسكيي ورنىنان اتا تۇرەگەلەدى. ۇستەل ءۇستىن جاۋىپ كەتكەن قاعازدارىن اپىل- عۇپىل جيناستىرا باستايدى. قوڭىراۋ شالىپ، ەسىكتەن كورىنگەن قىزىل جاعالىعا قولىن سەرمەلەپ: «مىنانى الىپ كەتىڭدەر، سۋىق كامەراعا قاماڭدار!» - دەپ اسىعىس جارلىق بەرەدى. پاپكەسىن قولتىعىنا قىسىپ، قىزىل كەنەرلى كەپكاسىن ميلىقتاتا كيىپ، ەسىكتەن ەمپەڭدەپ اسىعىس شىعىپ جونەلەدى.

ەكىنشى، سوڭعى تەرگەۋگە مارسەلسكي مۇلدە وزگەرىپ كەلدى. جاۋىرىن قاقاپاقتاي، بەت شىراي اجارلى، ەڭگەزەردەي جىگىت ەدى، ءبىرتۇرلى ەڭكىشتەنىپ، ءجۇزى سىنىپ، ىشكى وزەگىن سۋىرىپ الىپ تاستاعان ۇشقات بۇتاعىنداي ەسىكتەن يرەلەڭدەپ ەندى. سىلق ەتىپ ورىندىققا قۇيرىق باستى. پاپكەسىن اشىپ، قاعازدارىن قوبىراتىپ جايعان جوق، قالامىن الىپ، ءبىر ۇشىن تىسىمەن كەمىرىپ، كورىنبەيتىن نۇكتەگە ءۇڭىلىپ ۇزاق ويلانىپ وتىرىپ قالدى. الدەن ۋاقىتتان بارىپ الدىنا اكەلىپ جۇگىندىرگەن اقىندى «سەنى قايدان كوردىم» دەگەن ادامشا ءۇنى باسەڭسىپ ساۋالمەن الداندىردى.

- ال، ايت، «القا» دەگەن ۇكىمەتكە قارسى پروكلاماتسيا جازىپ تاراتقاندا، جاپوندارمەن اۋىز جالاسقاندا باياعى حاندىق ءداۋىردى قايتىپ ورناتام دەپ ۇمىتتەندىڭ بە، ول زامان مەن بۇل زاماندى ويشا سالىستىردىڭ با، كوكەشىم؟!

ماعجان باياعى اعاش ادام قالىبىنان تانباي «ۇمىتتەندىم، سالىستىردىم» دەپ جاۋاپ بەردى.

- «القا» تۋرالى اۋەزوۆتىڭ نە ايتقانى ەسىڭدە مە؟

- بالكىم، بۇرىس، بالكىم، دۇرىس دەگەن شىعار. ادەبي ۇيىرمەنىڭ باستالماي جاتىپ ءوشىپ تىنعان جوسپارىنا قاراپ تۇرعان نە بار؟ - دەپ سەلسوق جاۋاپ بەرگەن.

- 25 - جىلدان بەرگى وتكەن ءومىرىڭىز تۋرالى نە ايتاسىز؟

- ءپالى، ءومىر مە ەكەن ول؟! ماسكەۋدە قىزمەتتە جۇرگەن كەزدە ولەڭ كىتابىمدى تالقىلاۋ، «مىنداي حالتۋرانى شىعارعان قاي باسسىزدار» دەپ كوزگە شۇقۋ، شەنەۋ، مىنەۋ، سىرتىنان عايباتتاپ ەلدەگى ءسوزجارياعا جازۋ، سودان كەيىنگى الاشورداشى دەپ ايىپ تاعىپ اباقتىعا جابۋ. بۋتىركانىڭ زىندانى، سوللوۆەي ورمانىنىڭ سازى... سول از بولعانداي ەل شەتىنە شىعارىپ، ۇلتشىل بۇزىق اتاندىرىپ، جىلعا جەتپەي تاعى جاۋاپتاۋ... تاس قابىرعا. تور تەرەزە، ۇرەي جايلاعان كوڭىل، جالاڭكوز تىرشىلىك... وسى دا ءومىر بولىپ پا؟.. بىج- تىج، قيقىم- سيقىم بىردەڭە داعى. ءومىر ەمەس، وتىرىك ولەڭ انشەيىن.

مىنا تەرگەۋشى مارسەلسكيي قيالى قالانىڭ قيىر شەتىندە. الگى كۇيىپ-جانىپ العانى قاتىن بولمادى، قايعى جامادى. وتكەن سەنبىدە باستىعى «تۇنگى تەرگەۋگە» قويماي جۇمسادى، «وتگۋلىم بار ەدى» دەگەنگە كونبەي... اسا قاۋىپتى جاۋدى تەرگەيسىڭ، ءتۇبى ۇلكەندەردىڭ نازارىنا ىلىگەسىڭ، بار دا باردىڭ استىنا سالىپ دەگبىرىن تاۋىستى.

بارۋىن باردى-اۋ، دەگەنىمەن جۇرەك باسى توت بوپ ءتۇيىلىپ، ورەكپىپ سوعىپ ەش تىنشىمادى، ونىڭ ۇستىنە اسا قاۋىپتى جاۋدىڭ موينىن ارى بۇراپ، بەرى بۇراپ ەش مويىنداتا المادى. ءتۇن ورتاسى اۋا پاپكەسىن سارت جاۋىپ، كەزەكشى ماشيناعا ءمىنىپ، باسپاناسىنا تىكە تارتتى، ءۇي توبەسى كورىنگەندە جۇيرىگىنەن ءتۇسىپ، مىسىقتابان بۇقپانتايلاپ باسىپ ۇيىنە تاقاعان. تورگى تەرەزە جارىق. اۋ، تۇنگى ەكىدە جارىعى نەسى، كۇلەگەش ادەمىسى ءىس تىگىپ پە، الدە كىتاپ وقىپ پا كەشەۋىلدەپ وتىر ما دەپ، كەۋدەسىن كۇدىك كەۋلەپ... باس باعىپ كەلىپ ۇڭىلمەي مە...

اۋەلگىدە جانارى قارىعىپ ەشتەڭە كورە المادى. اينەككە بەتىن تاقادى. ورىندىق ارقاسىنا سالبىراتىپ ءىلىپ قويعان كاپيتاننىڭ قىزىل جاعالى كوستيۋمىن شالدى. جۇرەگى اتشا تۋلاپ قويا بەردى. ءالى دە كوڭىل قۇرعىر سەنبەدى. جاي انشەيىن سويلەسۋگە باس سۇققان شىعار، اسىل جارىم كوزىمە ءشوپ سالا قويماس دەپ ويلاپ ءبىر دەم ارى، ءبىر دەم بەرى، تىنىسى جيىلەپ... نە كورەدى دەيسىڭدەر عوي، كاپيتاندى شالقاسىنان سۇلاتىپ سالىپ، جىگىت ۇستىندە، لىپاسىز، كەلىنشەگى قوس تىزەرلەپ، جۇرەلەپ يزەكتەپ وتىر، ەمشەگى ۇلكەيىپ سالبىراپ كەتىپتى.

تاپانشاسىن قورابىنان لىپ سۋىرىپ، قوس وقپەن تابان استىندا جايراتىپ سالعىسى كەلدى. اقىلى قاراۋىلعا كەلەدى. سول قولىمەن وڭ قولىن قىسىپ بىرتە- بىرتە جىلىستادى. اتقاندا نە، ايعا قاراپ ۇلىعاندا نە، بولار ءىس بولىپ قاپتى. نە ىستەۋ كەرەكتىگىن ويلاعان ءجون. ءومىرىمدى قايتا باستاسام با، الدە بولعان ىسكە بولاتتاي شىدام تانىتىپ - بوياۋى ءسىڭدى، قۇداي قىلدى، مەن كوندىم دەپ جۇرە بەرسىن بە؟!

قايتپەك كەرەك؟..

«مىنا تۇتقىن دا ءوزىم سەكىلدى ءبىر بەيباق- اۋ» دەپ ىشتەي ءجىبىدى تەرگەۋشى. «بۇل ادام ءومىرىن ءاۋ باستا دۇرىستاپ قۇراستىرا الماعان بەيباق قوي. اقىن بولماي، ارباكەش بولعاندا ءجۇز جاسار ەدى، بالە دە، جالا دا قىر استىنان اينالىپ وتەر، بالكىم؟! جۇدەگەنى، كوپ ازاپ كورىپ ساۋشىلىعىنىڭ تومەندەگەنى كوزىنىڭ استىنداعى كوگىستەن كورىنىپ تۇر، باز بىردە، كوبىنە قارسىسىندا وتىرىپ سويلەسكەن كىسىنى كورمەگەن ادامعا ۇقساپ، كورىنبەيتىن الىس قيىرعا قادالىپ ءتىلسىز مەلشيىپ قالاتىنى ءجيى. ءوز ويىنا ءوزى كومىلىپ وتىرىسى اۋىر.

ءىشىمدى اشىپ وي بولىسسەم، انا ۇيدەگى جەڭىل ءجۇرىستى زايىبىمدى كۇيىك قىلىپ قايتەمىن دەپ اقىل سۇراسام با دەپ تەرگەۋشى ەكى وقتالدى، ايتا المادى. تۇتقىنمەن سىر ءبولىسىپتى دەگەن اتقا قالارمىن دەپ تاعى تايقىدى. قيالعا باتىپ، مۇڭدانىپ وتىرعان اقىن كوزىنە كوزى تۇسكەندە جۇرەگى ءتىلىنىپ كەتكەندەي سەزىلدى. ساۋالمەن الدارقاتۋدىڭ قاجەتى جوق. مىنا تۇتقىن كەشەگى، انەۋكۇنگى اقىنعا مۇلدە ۇقسامايدى، ءجۇزى تانىس بولعانىمەن جان سارايى مۇلدە بوتەن، بەلگىسىز جان.

- ءبىر ايعا جەتەر-جەتپەس مەزگىلدە اتىلاسىڭ، - دەدى مارسەلسكي ويىن ءبولىپ، - شىندىقتى الدىن الا ايتقانىما كەشىرىم سۇرايمىن. اتۋ تۋرالى ۇكىم وسىدان توعىز كۇن بۇرىن شىعىپ قويعان.

الگى سوزدەن اقىننىڭ بويىنا دۇلەي ەنەر، بولمىسى، قۇبىلىسى ارپالىسقا تۇسەر دەپ ىشتەي دامەلەندى. جوق، باياعى تاياق جۇتقانداي قالپى، قىلپ ەتپەي وتىرا بەردى. تەرگەۋشى قاراپ وتىرىپ قايران قالدى. تۇتىگىپ كەتتى: «ەستيمىسىز، ءسىزدى اتۋ تۋرالى ۇكىم تاسقا باسىلىپ، قول قويىلىپ قويعان».

- ولىمنەن قورىقپايمىن، - دەدى ماعجان قوڭىر ۇنمەن. - شىن اقىندىق، ادامدىق رۋحىم دەنەمنەن ءبولىنىپ سىرتتا، ولەڭىمنىڭ ءار جولىندا، كىتابىمنىڭ ءار بەتىندە قالعان، الدىڭدا وتىرعان قۇر قاۋقارمىن، تۇلىپپىن، سۇلبا سۋرەتپىن انشەيىن.

مىنا ءسوزدى ەستىپ مارسەلسكيي تۇرشىگىپ كەتتى، جۇرەك باسىنا ۇرەي جامادى. اتا تۇرەگەلدى، ورىندىق توڭكەرىلدى. قاعازىن جيناۋعا شاماسى كەلمەدى. قوڭىراۋ شالىپ، شالا ءبۇلىنىپ، كىرىپ كەلگەن قىزىل جاعالىعا جارلىق جاساپ: «الىپ كەتىڭدەر» - دەۋدىڭ ورنىنا: «ال، كەتتىم»...جوعالدىم!.. قارامدى باتىردىم!..» - دەپ ءوز-وزىمەن الەكتەنىپ، قوس الاقانىمەن قۇلاعىن باسىپ ۇزىن ءدالىزدى جاڭعىرتا جۇگىرىپ، ويبايىن سالىپ ءدالىزدى كوشىرىپ سىرتقا قۇلاپارە جۇگىرگەنى ەرسى.

كۇڭىرەنگەن داۋىسى ەرەكشە. تۇتقىندار اياعىنان تىك كوتەرىلدى، كۇزەتشى، اباقتى يەسى وقىس داۋىستى ەستىپ، تەرگەۋشىنىڭ وڭمەڭدەگەن جۇگىرىسىنەن سەسكەنىپ ءۇرپيىسىپ قالدى. جەر استى جارىعى ءبىر ءوشىپ، ءبىر جاندى. تەرگەۋشىنىڭ الا- قۇيىن «الا كەتتىم»، «قارامدى باتىردىم» دەگەن ءۇنى كۇڭىرەنىپ ءبىرازعا دەيىن باسىلىپ بولمادى.

...قۇدانىڭ قۇدىرەتى، ماعجان جۇمابايەۆتى، ءيا... ءيا... سول اقىندى ءولىم كامەراسىنا الىپ بارىپ، ارقاسىن جارعا سۇيەپ، بەتىن بەرى قاراتىپ: «سوڭعى ساۋالىڭ بار ما؟» دەپ سۇراعانىمدا تىرس ەتىپ ۇندەمەدى. اعاش قۋىرشاق سەكىلدى سەكسيىپ تۇرا بەردى. تاپانشانى وقتاپ، شۇرىپپەسىن قايىرىپ قولىمدى كوتەرىپ، نىساناعا الىپ تۇرىپ: «ال، نە دەيسىڭ» - دەگەنىمدە ءسال قىبىرلاپ باسىن شايقاپ ءبىر ءسوز ايتتى، تاقاپ بارىپ ارەڭ ءتۇسىندىم. «اتتەڭ- اي، جالعىز وكىنىشىم بار، سوڭعى ۇستالار الدىندا جازۋشىلار وداعىنىڭ تابالدىرىعىندا قول جايىپ، ساداقا سۇراپ قايىرشى شال وتىر ەدى، شىعىپ بارا جاتقاندا قالتامدا ەشتەمە بولماي، ساداقا بەرە المادىم. وكىنىشىم سول عانا»، - دەپتى.

گايكوۆيچ دەرەۋ كەرى شەگىنىپ تۇرىپ- تۇرىپ شۇرىپپەنى باسىپ جىبەرەدى. اسفالت ەدەنگە ءدۇرس ەتىپ تومار قۇلاپ تۇسكەندەي ەستىلەدى. «ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان كىسىنى ەمەس، شىرىگەن توماردى اتقانداي سەزىندىم»، - دەپ شەجىرەلەيدى ەكەن سول گايكوۆيچ ماس بولعاندا. كۇندەردىڭ كۇنىندە، زامان وتە - ءوزى اتىپ ولتىرگەن بارشا پەندەلەرمەن كورگە ءتۇسىپ، توپىراق جامىلىپ جاتىپ... تەڭەسىپ... تاڭدا ماقشار تۋعان كەزدە... و دۇنيەنىڭ قاقپاسى الدىندا قۇرىلعان يمان-تارازى باسىندا ماعجان رۋحىمەن باياعى جەندەت قايىرا كەزدەسەرىن بىلگەن جوق. ازىرشە سەزبەدى، قيانات پەن ادامشىلىق ىنساپتى بەزبەندەمەدى.

دۇكەنباي دوسجان، جازۋشى

adebiportal.kz


سوڭعى جاڭالىقتار