تالاس وماربەكوۆ: قازاقتى قايعىرۋعا دا ۇيرەتۋ كەرەك
بۇل كۇن قاساڭ تاعدىردى، قاسىرەتتى كۇندەردى باسىنان وتكەرگەن قازاق حالقى ءۇشىن ەرەكشە. وسىنداي ەسكە الۋ كۇندەرى ارقىلى تاريحىمىزدىڭ قارالى بەتتەرىندەگى وقيعالاردىڭ ورىن الۋ سەبەپتەرىنە ءۇڭىلىپ، ونى ۇرپاققا ۇقتىرا جۇرگەن ابزال. قازاقپارات ءتىلشىسى بەلگىلى تاريحشى تالاس وماربەكوۆتەن سۇحبات العان بولاتىن.
- تالاس وماربەك ۇلى، ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارى دەگەن ۇعىم بەلگىلى ءبىر تاريحي كەزەڭگە عانا قاتىستى بولۋى كەرەك پە؟ ءبىزدىڭ ەسكە الىپ جۇرگەنىمىز قاي كەزەڭنىڭ قۇرباندارى؟
- ساياسي قۋعىن-سۇرگىن دەگەنىمىز وتە اۋقىمدى، اياسى وتە كەڭ ۇعىم. كەز كەلگەن يمپەريا باسقا ەلدەردى جاۋلاپ العان كەزدە باس كوتەرەرلەرىن، اسىرەسە زيالى قاۋىمىن قۇرتۋ ءۇشىن ساياسي تەررور جاساۋى مۇمكىن. ءبىر انىعى - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن مەملەكەتتىڭ ساياساتىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ناقتى بىزگە كەلەر بولساق، ايتىپ جۇرگەنىمىز كوممۋنيستىك- توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قۋعىنى عوي. ⅩⅩ عاسىردا، اسىرەسە 1919-1940 -جىلدار اراسىندا وسىنداي ساياسات وتە جوعارى دەڭگەيدە جۇرگىزىلدى. تەك زيالى قاۋىم عانا ەمەس، جالپى جۇمىس ۇيىمداستىرا الاتىن، ەلگە قامقورشى بولا الاتىن تۇلعالار دا، باي-قۇلاقتار دا قۋعىندالدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن حالىقتى قورقىتىپ، ۇركىتىپ بيلەۋ ءۇشىن اشىقتان-اشىق ىقتىرىپ، قويشا ايداۋدى كوزدەگەن ساياسات. مۇنداي جۇيە دەموكراتيا جوق، وزگەرىس رەفورما ارقىلى ەنگىزىلمەي، كۇشتەۋ ارقىلى جاسالاتىن قوعامعا عانا ءتان بولادى. مىنە ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا قازاق قوعامى سونداي ەدى.
- دەسە دە، قازاقتىڭ قۋعىن كورگەن تاريحىن قاي كەزەڭنەن باستاپ، قالاي جىكتەر ەدىڭىز؟
- قۋعىن-سۇرگىن قازاق ءۇشىن بولشەۆيكتەر بيلىككە كەلگەن ءبىرىنشى كۇننەن باستالدى. ياعني، مۇنى لەنين بيلىگىنىڭ تۇسى دەۋگە بولادى. 1917-22 -جىلدار ارالىعىندا لەنين باسقارعان بولشەۆيكتەر ۆ چ ك دەگەندى قۇردى. كەيىن ول و گ پ ۋ دەپ اتالدى. قىسقارتىپ ايتقاندا - توتەنشە كوميتەت، ونى فەليكس دزەرجينسكي دەگەن رەۆوليۋتسيونەر باسقارعانىن بىلەسىزدەر. وسى توتەنشە كوميتەت قۋعىن-سۇرگىننىڭ ادىستەرىن جۇزەگە اسىراتىن، تەررورلىق قىسىم جاسايتىن ورگانعا اينالدى. ونداي جۇيەنى اياعىنان تۇرعىزۋدا تەوريالىق جاعىنان لەنيننىڭ ۇلەسى بار. ويتكەنى، لەنيننىڭ كەزىندە بولشەۆيكتەرگە قارسى سويلەگەن ادامدار، باسقاشا ويلايتىندار جاپپاي قۋعىندالدى. سونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ الاش قايراتكەرلەرى دە بار. الاش اۆتونومياسىن ۇسىنعان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ كوزقاراسى جاۋلىقپەن قابىلداندى. لەنيننىڭ ءتىرى كەزىندە ولار ساياساتتان الاستالدى. الاششىلداردىڭ ۇسىنىسىنا بالاما رەتىندە بولشەۆيكتىك اۆتونوميا قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى.
1920 -جىلى تامىزدا قازاق اۆتونومياسى دۇنيەگە كەلگەن ەدى. سونىڭ وزىندە قازاقتاردى «قىرعىز» دەپ كەمسىتە اتايتىن. ونىڭ باسشىلىعىنا ادەتتە قازاقتان ادام قويىلمادى. پەسكوۆسكي دەگەننىڭ ورىنباسارى رەتىندە احمەت بايتۇرسىن ۇلى عانا كىردى. مىنە، جالپى العاندا وسىنداي ۇستانىمدى كەيىننەن ستالين ودان سايىن ءورشىتىپ جىبەردى. لەنيننىڭ كەزىندە الاش قايراتكەرلەرىنە كەشىرىم جاسالعانى دا بار. ولار بولشەۆيكتىك پارتيا قاتارىنا وتۋگە مۇمكىندىك الدى. مىسالى، احمەت بايتۇرسىن ۇلى پارتياعا ءوتتى. ءبىراق ازعانتاي ۋاقىت بولدى دا، شىعىپ قالدى. ونىڭ سەبەبى احاڭنىڭ 50 جىلدىعىندا ساكەن سەيفۋللين جاساعان باياندامادا ايتىلادى. ساكەن سەيفۋللين ول كەزدە قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ وكىلى ەدى عوي. سوندا ول: «احاڭ بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ قاتارىندا بولا المادى، بولا المايتىن دا ەدى. ويتكەنى، ءبىز قازاق قوعامىن تاپقا ءبولىپ، باي مەن كەدەي دەپ قاراستىرساق، احاڭ بارلىق قازاقتى بىردەي كوردى. باي مەن كەدەيگە بولمەدى» ، - دەدى. جالپى بۇل تەك احمەتتىڭ ەمەس، سول تۇستا ۇلتقا قىزمەت ەتكەن بارلىق الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ورتاق كوزقاراسى ەدى.
- بولشەۆيكتەر تەڭدىك اكەلگەن، كەدەي مەن بايدى تەڭەستىرگەن دەگەنگە سەنەتىندەر ارامىزدا ءالى دە بار عوي. بۇل دۇرىس كوزقاراس پا؟
- قازاقستان ول كەزدە رەسەيدەگىدەي پومەشيك-كرەستيانين بولىپ ايقىن كلاسسيكالىق جاۋ تاپتارعا بولىنبەگەن بولاتىن. قازاقتىڭ بايى مەن كەدەيى رۋلىق قاۋىمداستىق بويىنشا بىرگە ءجۇردى. رۋلىق جۇيە ۇستەمدىك اتقاردى، تۋىسقاندىق باۋىرمالدىق ءبىرىنشى ورىندا تۇردى. ءبىر رۋدىڭ ادامدارى داۋلەتىنە قاراماستان، اعايىن-تۋىسقان بولىپ ءومىر ءسۇردى. بىرىنە-ءبىرى قامقورلىق جاسادى، كومەكتەستى. وسىنداي جاعدايدا بولشەۆيكتىڭ بايلارعا قارسى قويۋ تەورياسى قازاق قوعامىن تۇڭعىش رەت تاپقا ءبولدى.
مۇنداي تاپتىق قاتىناس جەرگە مەنشىك ەتۋ جاعدايىنا بايلانىستى شىققان. ال قازاقتا جەر ورتاق ەدى. جەر رۋلىق مەنشىكتە ەدى. توق ەتەرى، لەنيننىڭ كەزىندە ساياسي تۇرعىدان، يدەولوگيالىق- رۋحاني تۇرعىدان قازاق قوعامىنا جات تەوريا سىرتتان كۇشپەن تاڭىلدى. لەنين قازاق جەرىندە تىكەلەي قۋعىن-سۇرگىن ۇيىمداستىرماسا دا، تەوريالىق تۇرعىدان ستالينگە قۋعىن- سۇرگىننىڭ يدەيالىق، تەوريالىق نەگىزدەرىن جاساپ قالدىردى. ستالين سونى پراگماتيك رەتىندە ومىرگە ەنگىزدى. ول ءىس جۇزىنە اسىرۋ بارىسىندا ءتىپتى لەنيننەن دە ارتىق كەتتى.
- ءيا، شىنىمەن قازاقتىڭ باسىنا قارا بۇلت ستالين كەلگەن سوڭ عانا ءۇيىرىلدى دەيتىندەر بار. تاريحشى رەتىندە بۇعان نە ايتاسىز؟
- بۇل جەردە لەنيننىڭ ستاليننەن ارتىقشىلىعى رەتىندە ونىڭ تەوريالىق-يدەيالىق تۇرعىدان دايىندىعى وتە جوعارى ادام بولعانىن ايتقىم كەلەدى. ال ستالين كەرىسىنشە. ءبىلىمى دە تومەن، تەوريالىق جاعىنان دايىندىعى وتە ناشار، ءوزى ورىستان باسقا ۇلتتاردى مويىندامايتىن ادام بولىپ شىقتى. مىنە 1925 -جىلدان باستاپ ستاليننىڭ ءداۋىرى باستالدى. ونىڭ الدىندا عانا ەلدى يندۋستريالاندىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعان. كوپتەگەن زاۋىت-فابريكالار سالىندى.
سەبەبى، رەسەيدى الەم وقشاۋلاپ، ەكونوميكالىق بلوكاداعا العان بولاتىن. رەسەيگە ەشبىر ەل ەشتەڭە ساتپايتىن، ال وزىنەن استىقتان باسقا ەشتەڭە ساتىپ المايتىن. وسىنداي جاعدايدا ستالين يندۋستريالاندىرۋ ساياساتىن ۇستاندى. تراكتور زاۋىتتارىن، دنەپر گ ە س-ى سياقتى ەنەرگەتيكالىق نىساندار تۇرعىزدى. ونىڭ ءبارى نەگىزىنەن رەسەيدىڭ تەرريتورياسىنا سالىندى. وسىلايشا، ستالين ەلدى تەحنيكالىق جاعىنان جاراقتاندىرىپ، سوعىسقا دايىندالدى. جاڭا دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ورىستار جالعىز قالاتىنى بەلگىلى ەدى. بۇل قازاقستانعا وراسان اۋىرتپالىق اكەلدى. قازاقستاننان ەت پەن استىقتى كوپتەپ الدى. 1931-33 -جىلدارى 40 ميلليون باس مالدان 4 ميلليون عانا قالعانىن بىلەسىزدەر. قالعانىنىڭ ءبارىن تاسىپ اكەتتى. وسىنداي جاعدايدا، ارينە، قازاقستان اشتىققا ۇشىرايدى.
ستاليندىك قۋعىننىڭ ەكىنشى تولقىنى دا وڭاي تيمەدى. قازاقتىڭ رۋحاني تۇلعالارىن، الاش قايراتكەرلەرىن سوتتاۋ، ايداۋ، قاماۋ، اتۋ! انتيسوۆەتتىك ەلەمەنت رەتىندە حالىقتىڭ ءدىني ساۋاتتى بولىگىن دە تۇك قالدىرماي قۋعىندادى. مولدالار مەن يشاندار جاپپاي سوتتالدى. قۋعىن-سۇرگىننىڭ ستاليندىك كەزەڭى 1953 -جىلعا دەيىن سوزىلدى. ءبىراق قۋعىن ونىمەن بىتكەن جوق. جۇمساردى دەسەك تە، كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ قۋعىنى 1953 -جىلدان 1986 -جىلعا دەيىن جالعاستى. ول كەزەڭدە شىندىقتى ايتىپ، جۇيەگە قارسى جۇرگەندەر ساياسي ديسسيدەنت رەتىندە قۋعىندالدى، تۇرمەگە قامالدى. مىنە ءبىزدىڭ قازاق وسىنداي-وسىنداي كەزەڭدەردە قۋعىننان ءوتتى.
- قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى دەگەندە شەتتەگى قازاقتىڭ تاريحى ەسكەرۋسىز قالىپ جاتقان سياقتى. سوناۋ گيمالاي اسقان، مۇحيتتان ءوتىپ ا ق ش-قا دەيىن دەيىن جەتكەن قازاقتىڭ تاريحى مەكتەپ وقۋلىقتارىنا نەلىكتەن ەنبەي وتىر؟
- قازاقستان تاريحى اكىمشىلىك تەرريتوريالىق جاعىنان قازاق مەملەكەتىنىڭ اۋماعىن قامتيدى. ال قىتاي مەن مونعولياداعى، رەسەي مەن قاراقالپاقتاعى قازاقتار شەتەلدىڭ ازاماتتارى سانالادى. قازاقستاننىڭ اۋماعىنان شىعىپ، سىرتتاعى قازاقتاردىڭ تاريحىن جازاتىن بولساق، وندا ءبىز باسقا ەلدىڭ تاريحىن جازعان بولىپ شىعامىز. بۇل جەردە تاريحقا ۇلتتىق كوزبەن قاراۋعا بولمايدى. قازاقستان تاۋەلسىز ەل رەتىندە قىتايمەن دە، رەسەيمەن، دە، وزبەكستانمەن دە شەكارا ماسەلەسىن شەشكەندىكتەن، ولاردىڭ تاريحىنا قول سۇعۋعا حاقىمىز جوق وندا تۇرىپ جاتقان قانداس باۋىرلارىمىزدىڭ تاعدىرىنا باعا بەرۋگە ءبىز مىندەتتى ەمەسپىز. ءبىز ءوزىمىزدىڭ ەلىمىزدىڭ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاريحىن جازۋىمىز كەرەك.
ال ەندى ەگەر قازاقستان تاريحىن «دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ تاريحى» دەپ وزگەرتسەك، وندا قامتۋعا بولار ەدى. ءبىراق سىرتتاعى قازاقتاردىڭ سانى كوپ ەمەس قوي. سوندىقتان دا، قازاق ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى ءوزىمىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ تاريحىن قالپىنا كەلتىرۋ. ال شەتەلدەگى باۋىرلارىمىز بولسا، ولار كوشىپ كەلۋى كەرەك. ولار تاريحي اتا مەكەندەرىندە وتىر دەسەك تە، قازىرگى ۋاقىتتا باسقا مەملەكەتتىڭ ازاماتى بولىپ كەتتى.
- سوندا وسپان باتىر باستاعان كوتەرىلىس قازاقتىڭ تاريحىنان تىس تاريح دەگىڭىز كەلە مە؟
- ول قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ جۇيەسىنە قارسى باعىتتالعان كوتەرىلىس. قالاي دەسەك تە، سول ەلدەگى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس تاريحىنىڭ ءبىر بولشەگى بولىپ ەسەپتەلەدى. سوندىقتان دا، شەت جاقتاعى قازاقتار سانىنىڭ كوپ ەمەس ەكەنىن، وزگە ەل ازاماتتارى ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، بۇل ماسەلەدە شاتاسۋعا بولمايدى. ءپاننىڭ اتى قازاقستان تاريحى بولعاندىقتان، ول قازاقستان اۋماعىنان شىقپاۋى كەرەك. ولاردىڭ ءبىزدىڭ تاريحىمىزعا ەنبەۋىنىڭ سەبەبى وسىنداي. جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءپاننىڭ اتاۋى - قازاقستان تاريحى.
- جارايدى. ال قازاقتىڭ قۋعىن كورىپ جاتقانىن الەم حالىقتارى قاي كەزدە جانە كىمدەر ارقىلى ءبىلدى؟ اراشا تۇسكەن حالىقارالىق ۇيىمدار، جەكەلەگەن مەملەكەتتەر بولدى ما؟
- ەشقانداي مەملەكەت اراشا تۇسكەن جوق بىزگە. تۇسە المايتىن دا ەدى. سەبەبى، سوۆەتتىك توتاليتارلىق جۇيە ءوزىنىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسقان كەز كەلگەن مەملەكەتكە جاۋلىقپەن قارادى. قازاقستاندا قازاقتاردىڭ اشتان قىرىلىپ جاتقانى قىتايعا دا، مونعولياعا دا، ەۋروپا حالىقتارىنا دا اسەر ەتكەن جوق. ولار بۇل تۋرالى مۇستافا شوقاي سياقتى ەۋروپاعا كەتكەن ديسسيدەنتتەر ارقىلى ءبىلدى. ول تۇرماق ورىستىڭ ءوز ىشىنەن قاشقاندار كوپ ەدى. شەتەلدىك جۋرناليستەر دە شاماسىنشا جاريالاۋعا اتسالىستى.
بۇكىل ادامزات سوۆەتتىك جۇيە جانە دۇنيەجۇزىلىك قاۋىمداستىق بوپ ەكىگە ءبولىنىپ تۇرعاندا قازاققا كىمنىڭ جانى اشۋى مۇمكىن؟ قازاق بۇل جەردە «ەكى تۇيەنىڭ اراسىنداعى شىبىن» سياقتى بولدى. ونىڭ ۇستىنە تۇركيا دا ءوزىنىڭ ىشكى رەفورمالارىن جاڭادان دامىتىپ، اياعىنان تۇرا الماي جاتقان بولاتىن. تۇركيا مەن سوۆەتتىك جۇيە اراسىندا دا جاۋلىق قاتىناس ءورشىپ كەتتى. وسىنداي جاعدايلارعا بايلانىستى ءبىزدى قولداعان، بىزگە جانى اشىعان ەشكىم بولعان جوق دەپ ايتۋعا تۋرا كەلەدى. كوڭىل ايتقان دا ەشكىم بولعان جوق. ءبىراق شەتەلدىك روبەرت كونكۆەس، نيكولو پيانچولا، سارا كامەرون، ستيۆەن ۋيتكروفت، روبەرت گەبيست، ماركو بۋتتينو سياقتى تاريحشىلار قازىر جازىپ ءجۇر. ولاردى بىرەۋلەر قازاقتى جاقسى كورىپ، ەلىمىزگە ەرەكشە ماحابباتى بولعاندىقتان جازدى دەپ ويلايدى. سونشالىقتى ولاي ەمەس.
مەن ولاردىڭ ءبارىن دەرلىك تانيمىن. حات الىسىپ، بىرگە جۇمىس تا ىستەيمىز. ءبىراق ولار ءبىزدىڭ اقىلىمىزدى تىڭدامايدى. ولار ءبىزدىڭ قازاقتىڭ تاريحىن قازاقتى جاقسى كورگەندىكتەن جازىپ وتىرعان جوق. ولار وزدەرىنىڭ ەلىنىڭ تاريحى جازىلىپ قويعاندىقتان تىڭ تاقىرىپ رەتىندە ءبىزدى زەرتتەپ، ىزدەنىپ ءجۇر. حالىقارالىق گرانتتار ارقىلى مول اقشا ۇتىپ الۋ ءۇشىن بىزدەگى اشارشىلىق، قۋعىن- سۇرگىن سياقتى شۋلى تاقىرىپتاردى الىپ، ءبىر جاعىنان ورىس ءتىلىن ۇيرەنىپ جازىپ جاتىر. ىشتەرىندە سارا كامەرون عانا قازاقشاسى دۇرىستاۋ، سويلەيدى. جاپون ۋياما توموحيكو دا قازاقشا بىلەدى، شالا بولسا دا سويلەيدى.
- زۇلمات جىلداردان تاۋەلسىز قازاقستان قانشالىقتى ساباق الدى؟ قولدانىستاعى زاڭنامامىزدا بۇل ماسەلەلەر جەتكىلىكتى تۇردە ەسكەرىلگەن بە؟
- نەگىزىندە ءبىزدىڭ كەيبىر شىعارماشىلىق قاۋىم وكىلدەرى شۋلايدى، «اشتىق پەن قۋعىن- سۇرگىنگە رەسمي باعا بەرىلگەن جوق» دەپ ءجيى ايتادى. رەسمي باعا بەرىلگەن. 1992 -جىلى 22 جەلتوقساندا پارلامەنت كوميسسياسىنىڭ قارارى شىقتى. ول كوميسسيانى سول كەزدەگى دەپۋتات، اكادەميك ماناش قوزىبايەۆ باسقاردى. قۇرامىندا شەرحان مۇرتازا، التىنشاش جاعانوۆا، كامال سمايىلوۆ، سول كەزدەگى ىشكى ىستەر ءمينيسترى، قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى سياقتى 20 شاقتى ادام ەندى. تاريحشىلاردىڭ قاتارىندا مەن دە سول كوميسسيادا جۇمىس ىستەدىم. سوندا ءبىز اشتىققا گەنوتسيدتىك سيپاتى بار ەكەنى تۋرالى ءبىراۋىزدان باعا بەردىك. 1992 -جىلعى 22 -جەلتوقسانداعى رەسپۋبليكالىق گازەتتەردى قاراساڭدار «قولدان جاسالعان قاسىرەت» دەگەن سەكىلدى تاقىرىپپەن پارلامەنتتىك كوميسسيانىڭ رەسمي باعاسىن تابۋعا بولادى. وندا 1931-33 -جىلعى اشارشىلىقتان قازاقتىڭ جارتىسىنا جۋىعى، ناقتىراق ايتساق، 2,3 ميلليون ادام قىرىلدى دەپ اشىق ايتىلعان. رەسمي باعا دەگەن سول عوي. سونى وقىمايدى دا، نەگە ءبىزدىڭ ۇكىمەت شەشىم شىعارمايدى دەپ ۇراندايدى. الايدا مىناداي ماسەلە بار - كەيبىر ازاماتتار ءالى كۇنگە بۇل قاسىرەتتەن جەتكىلىكتى دارەجەدە ساباق العان جوق! مەن سولاي ويلايمىن. ءتىپتى كەيبىر شەنەۋنىكتەردىڭ ءوزى تاريحتى مۇلدەم وقىمايدى دا.
- ول رەسمي باعانىڭ تاريحىمىزدى تانۋعا قانداي اسەرى بولدى؟
- اڭگىمە مىنادا. ەگەر ءبىز اشارشىلىقتان ساباق الساق، ۇلتتىق قاسىرەت كۇنىن بەلگىلەگەن بولار ەدىك. قازاقتىڭ جارتىسىنا جۋىعى قىرىلىپ كەتتى. ءوزى 4,8 ميلليون قازاقتىڭ 2,3 ميلليونى اشتان قىرىلدى. ءبىر ميلليوننان استام قازاق شەتەلگە شاشىراپ كەتتى. سۇمدىق قوي بۇل! ءۇش-اق جىلدىڭ ىشىندە مۇنداي قاسىرەت شەككەن ۇلت جەر بەتىندە وتە سيرەك، تەك ۇندىستەر بولماسا. قازاق جەر بەتىنەن قۇرىپ كەتۋى مۇمكىن ەدى. وسى قىرعىن بولماعاندا، قازاق قازىر 40 ميلليوننان اسىپ تۇسەتىن ەدى. دەموگرافتار سولاي دەيدى. قازىر 10 ميلليونبىز. ساپالىق جاعىن ايتپاي-اق قويايىق. جارتىمىز ورىستانعانبىز. بۇل قاسىرەتتەن ساباق العان بولساق، قاسىرەت كۇنىن بەلگىلەپ، جالاۋىمىزدى ءتۇسىرىپ، قۇران باعىشتاتىپ، سودان كەيىن ءار ۇيدە مۇسىلمانشا قارالى جاعداي ورناتىپ، ءدام بەرگىزەر ەدىك.
بۇكىل ەل بولىپ ۇنسىزدىك كۇنىن جاريالاپ، ەل باسشىلارى باستاپ مەشىتتە باس ءيىپ، قايعىرار ەدىك قوي. قازاققا ءبىر كۇن جىلاۋعا بولماي ما؟ الدە تەلەارنالارداعىداي ءبىرىڭعاي سەكەڭدەپ، ءبىر-ءبىرىمىزدى ءاجۋالاپ، ەلدى كۇلدىرۋ ءۇشىن كەكەسىپ-مۇقاسىپ، توي تويلاپ جۇرە بەرەمىز بە؟ ەڭ بولماسا جىل ون ەكى ايدا ءبىر كۇن قايعىرساق، جاستار ويلانار ەدى. «ە- ە- ە باسىمىزدان وسىنداي قيلى قاۋىپ وتكەن ەكەن عوي» دەپ وي تۇيەر ەدى.
ال ەسكە الۋ دەگەندى مەن تۇسىنبەيمىن! قايعىرۋ ما، جوق الدە مامانداردان وسىلاي سۇحبات الىپ، تاريحتىڭ قالاي وتكەنىن بايانداپ قويۋ عانا ما؟ جالپى، ءسىز ەلىمىزدە 31 -مامىردا قايعىرىپ جاتقان ادام كوردىڭىز بە؟ ءتىپتى قۋعىن قۇرباندارىنا ارنالعان ەسى دۇرىس ەسكەرتكىش تە جەتكىلىكسىز بىزدە. بارلارىنىڭ ءوزى جۇپىنى. باسىن كەسىپ، قولىن جۇلىپ، توناپ كەتكەنىن ەستىپ جاتامىز. بۇل نەنى كورسەتەدى؟ ياعني، بۇل كۇننىڭ ماڭىزىن ءتۇسىنىپ جاتقان حالىق جوق دەگەن ءسوز. مەنىڭ ويىمشا، ءوزىنىڭ قاسىرەتىنە شىنىمەن قايعىرىپ، تابىسىنا شىن جۇرەكتەن قۋانا بىلگەن ۇلت قانا ەل بولا الادى. ال بىزدە تابىسىمىزعا قۋانۋ بار دا، قاسىرەتىمىزگە قايعىرۋ جوق. قازاقتىڭ جۇرەگىنە تاس بوپ بايلانعان قايعى نەگە ايتىلماۋى كەرەك؟ مەملەكەت ۇيىتقى بولىپ، قازاقتى قايعىرۋعا دا ۇيرەتۋ كەرەك.
قازاق حالىق رەتىندە قايعىرا الۋى كەرەك. باسىندا بۇل كۇن اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ كۇنى دەپ جاريالانعان بولاتىن. كەيىن ساياسي قۋعىن-سۇرگىنمەن قوسىپ جىبەردى. اشارشىلىق پەن ساياسي-قۋعىن سۇرگىن ەكى بولەك ماسەلە. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن - مەملەكەتتەگى باسقارۋشىلاردىڭ ءوز حالقىنا قارسى جاساعان تەررورلىق ارەكەتى. ال اشارشىلىق مەملەكەت جۇرگىزگەن ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك قاتە رەفورمالاردىڭ سالدارى. حالىقتىڭ تۇرمىسىن، شارۋاشىلىعىن، ءداستۇرلى دامۋ جولىن ەسكەرمەي جاسالعان رەفورمالار وسىنداي قاسىرەتكە ۇرىندىرادى. وسىنى ەسكەرۋىمىز كەرەك.
- اشارشىلىقتىڭ باستى سەبەبى نە سوندا؟ ساياسات پا، الدە كەيبىر عالىمدار ايتىپ جۇرگەندەي قۋاڭشىلىق پەن جۇت پا؟
- قۇرعاقشىلىق، جۇت دەپ جۇرگەندەر جاڭاعى مەن ايتقان ستيۆەن ۋيتكروفت سياقتى شەتەلدىڭ تاريحشىلارى. 1919 -جىلى دا، 1931 -جىلى دا، 1932 -جىلى دا ەگىن شىقپاي قالعان دەپ تۇسىندىرەدى. ستيۆەن ۋيتكروفت، روبەرت كونكۆەس، روبەرت گەبيستتىڭ ايتىپ جۇرگەندەرى بۇل. جالپى قازاقتى سوۆەتتىك بيلىك ادام دەپ قاراماعان. جوعارىدا شەتەل رەسەيگە ەكونوميكالىق بلوكادا جاسادى دەدىك قوي. وسىنداي جاعدايدا ماسكەۋ، لەنينگراد سياقتى ءىرى قالالارىنىڭ ءبارى اشىعا باستادى. قازاقستان وڭتۇستىكتەگى تاشكەنت، سامارقاند، نامانگان سياقتى ماقتا وسىرەتىن قالالاردى دا اسىرادى. قازاقتى ادەيى قۇرتۋ تۋرالى ساياسات بولعان جوق. قازاق ءتىرى بولسا، مال دا، ەت تە كوپ بولادى دەپ ويلادى. قازاقتى قىرۋ تۋرالى ەشقانداي رەسمي شەشىم، قاۋلى جوق.
ءبىزدىڭ كەيبىر ازاماتتار قازاقتى ادەيى قىردى دەپ ايتادى. قازاقتى ادەيى قىرۋدىڭ كەرەگى جوق بولدى. قازاقتى، كەرىسىنشە، امان ساقتاپ، مال باققىزۋ كەرەك ەدى. حالىق سانى 4,8 ميلليون بولسا، مالىنىڭ سانى 40 ميلليون بولدى. قازاقتى قىرىپ تاستاسا، ول مالدى كىم باعادى؟ سوندىقتان قازاقتى قىرىپ تاستاۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىندە ەشقاشان بولعان ەمەس.
- قازاقتا ساياسي سۇرگىننىڭ سالقىنىن سەزىنبەگەن اۋلەت جوق دەپ جاتامىز. ءوز اۋلەتىڭىز بۇل كەزەڭدى قالاي وتكەرىپتى؟
- مەنىڭ شەشەم 13 بالا تاپقان ەكەن. سودان اپكەم ەكەۋمىز عانا امان ەر جەتتىك. وسىنداي جاعداي بارلىق قازاقتىڭ باسىندا بولعان. ول كەزدە انالارىمىز كوپ بالا تاپقان عوي. الايدا سونىڭ ءبارى اشارشىلىقتا قىرىلعان جوق. ⅩⅨ عاسىردا دا قازاق دالاسىندا قىرعىن قاتتى بولعان. 1928 -جىلى كامپەسكەلەگەن بايلاردىڭ ءبارىنىڭ 3 قاتىنى بولعان. العاشقىسىن 13 جاسىندا اتاستىرۋ سالتىمەن الادى. 40 تان اسقاننان كەيىن بالا تاباتىن جاڭا ايەلگە ۇيلەنەدى. ونىسى كوبىنەسە جەتىم مەن جەسىردى جىلاتپاۋ ءۇشىن امەڭگەرلىك سالتى بويىنشا جاسالادى. 15 جىلدان كەيىن ول دا بالا تۋۋدان توقتايدى. سولايشا ءۇشىنشىسىن جاستاۋىنان الادى. قازاق بايلارى سونىڭ ارقاسىندا ۇرپاقتى توقتاتپاعان. ويتكەنى، بىزدە مەديتسينا بولماعاندىقتان حالىق سانى وسپەيتىن ەدى. سۇلتان بالاسى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ءوزى تۋبەركۋلەزدەن ولگەن جوق پا؟ ابايدىڭ بالالارى دا اۋرۋدان كەتىپ وتىردى. ابايدىڭ ءوزى دە 59 جىل عانا ءومىر ءسۇردى. قازاق دالاسىندا بەزگەك، شەشەك سياقتى اۋرۋلار تۇتاس اۋىلدى قىرىپ وتىردى. وسىنى ەسكەرمەي، شىعارماشىلىق توپ وكىلدەرى بارلىق قازاق سول 1931-33 -جىلدارى قىرىلدى دەپ ويلايدى.
بۇل جەردە ەرەكشە اتاپ وتەرلىگى، قازاقتىڭ انالارى ۇلت الدىنداعى مىندەتىن مۇلتىكسىز ورىنداپ وتىرعان. 1921-22 -جىلعى اشتىقتا ءبىر ميلليوننان استام ادام قىرىلسا، سول شىعىندى انالارىمىز 7 جىلدىڭ ىشىندە ارتىعىمەن جاۋىپ تاستاعان.
- ساياسي سەرگەلدەڭ تۋرالى ءسوز بولعاندا اقتاڭداق دەرەكتەردىڭ بارلىعىن بىردەي جاريالاۋ ۇلت بىرلىگىنە سىزات تۇسىرەدى دەپ ايتاتىندار بار. بۇل قانشالىقتى ورىندى؟
- ءيا، وندايلار بار. ءبىزدىڭ بولشەۆيك بولعان اعالارىمىز كوبىسى سولاي. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ حاتتارى ساقتالعان. ءوزىمىزدىڭ جامان ادەتتەرىمىزدى دە ايتا وتىرايىق. جالپى قازاق قوعامىنىڭ ءبىر جامان قاسيەتى بار. ول - مانساپقۇمارلىق. سوۆەت ۇكىمەتى سونى ءبىلدى دە مانساپ بەرىپ، بولشەكتەدى. شولاق بەلسەندى دەگەندەر شىقتى عوي. كەيبىر ازاماتتارىمىز قولىنا مانساپ تيگەندە ءوزىنىڭ تۋعان رۋىن، اعايىن-تۋىسقانىن، ءتىپتى اكەسىن اياماعان جاعدايلار بولدى. سول مىنەز مۇنداعى زامانعا دەيىن قالماي كەلەدى.
مىسالى، بەكماحانوۆ دەگەن تاريحشىنى قۋعىنداۋ كەزىندە ونىڭ ۇستىنەن ارىز جازعاندار دا سوتتالدى، اقتاپ قورعاعاندار دا سوتتالدى. بەكماحانوۆپەن ايتىسقان شويىنبايەۆ تا ازەر دەگەندە تۇرمەدەن قالدى، بەكەجان سۇلەيمەنوۆ دەگەن تاريحشى 25 جىلعا سوتتالدى. بەكماحانوۆتى قولداعان ءبىرتالاي ادام قۋعىندالىپ، جۇمىستان الىندى. سوندا ماسكەۋدىڭ درۋجينين، گرەكوۆ، پانكراتوۆا سياقتى اكادەميكتەرى بىزدىكىلەرگە باسۋ ايتىپتى. «ءاي، قازاقتار! ايتىستى قويساڭدارشى. ءبىرىڭنىڭ ۇستىڭنەن ءبىرىڭ ارىز جازعانشا باسقا ەلدەر قۇساپ ءوز تاريحتارىڭدى جازساڭدارشى» دەپ اقىل ايتقاندا دا توقتاماي قويعان. وسىنداي مىنەز ءبىزدىڭ حالقىمىزدا ەرەكشە كورىنەدى. ويتكەنى، ءبىز رۋلىق كوشپەلى قوعامدا ۇزاق ءومىر سۇردىك. مىنا وزبەكتەر قازىر وزدەرىنىڭ رۋلارىن بىلە بەرمەيدى. ال ءبىز ءالى رۋىمىزدى تۇگەل ساناپ بەرەمىز. ياعني، ءبىز ءوزىمىزدىڭ كورشىلەرىمىزگە قاراعاندا رۋلىق مىنەزدەردى بويىمىزدا ساقتاپ قالعانبىز.
تەرگەۋدە ءبىر-ءبىرىن جامانداپ، اقپارات بەرگەن كىسىلەر كوپ. سوسىن تەرگەۋ كەزىندە ايتىلعان، جازىلعان دۇنيەنىڭ كوبى بوپسامەن، ۇرىپ سوعۋ، تۋعان- تۋىسقانداردىڭ تاعدىرىمەن قورقىتۋ ارقىلى جاسالدى. وسىنى ۇعىنۋ كەەرك. ايتپاعاندى ايتتى دەپ جازىپ، قولدارىن كۇشتەپ قويعىزدى. شىنىمەن ساتقىندىققا بارعاندار دا از ەمەس. جالپى ستاليندىك ءداۋىر بىلىققان قوعام ەدى عوي. سونداي ادامگەرشىلىككە قارسى، گۋمانيزمنەن جۇرداي جۇيە كوپ نارسەگە قول قويعىزعان.
- ال ارىز نەگە كوپ بولدى؟
- كەڭەستىك جۇيەدە دومالاق ارىزداردى جوعارعى ورگاندار راحاتتانىپ تەكسەردى، شىندىق رەتىندە قابىلداپ تەكسەردى. بىرەۋدى كورە الماعاندار، مانسابىن تارتىپ العىسى كەلەتىندەر جاتىپ كەپ دومالاق ارىز بوراتتى. وندايلار دا ارحيۆتە بار.
- ەندەشە بۇلاردى جاريالاۋ ماڭىزدى ما؟
- مەنىڭشە سونشالىقتى ماڭىزدى ەمەس. ويتكەنى، ونىڭ ىشىندەگى شىندىق پەن وتىرىكتى اجىراتۋ وتە قيىن. ءبىراق شىندىقتىڭ اشىلۋى قازىرگى قازاق قوعامىنا ىرىتكى سالادى دەۋ نەگىزسىز. قۋعىنداعاندار مەن قۋعىندالعانداردىڭ ۇرپاعى جاۋلاسادى دەپ ايتادى بىرەۋلەر. ۇرپاق مۇنىڭ بارىنە تۇسىنىستىكپەن قارايدى. ول ءۇشىن اقپاراتتى جاريالاعاندا تاريحشى مامانداردىڭ تەرەڭ تۇسىنىكتەمەلەرىمەن، نەگىزدەمەلەرىمەن جاريالاۋ كەرەك. مىنە سوندا شىندىقتىڭ باسى اشىلادى.
- اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ سانىن ەسەپتەۋدىڭ ءبىرىڭعاي مەتودولوگياسى جوق سياقتى. حالىقارالىق تاجىريبەلەردى ەسكەرە وتىرىپ، زۇلمات قۇرباندارىنىڭ سانى بويىنشا ناقتى ءبىر توقتامعا كەلۋگە نە كەدەرگى؟
- زۇلمات قۇرباندارىنىڭ سانىن انىقتاعانمەن، اتى-ءجونىن تولىق تابۋ مۇمكىن ەمەس. ناقتى ءتىزىم بولماعان سوڭ تۇجىرىم دا جوق. كەدەرگى وسىندا. مىسالى باي- قۇلاقتاردى تاپ رەتىندە جويۋ دەگەن ناۋقاندا 200 مىڭ ادام باي-قۇلاق رەتىندە قۋعىندالعان. ولاردىڭ اتى-ءجونىن قايدان انىقتايسىز؟ اتالمىش كەزەڭدە 80 مىڭ ادام قاتىسقان 372 كوتەرىلىس بولدى. ءبارى اتىلىپ، اسىلدى. ال ارحيۆتە نەگىزگى ۇيىمداستىرعانداردىڭ، اتىلعان، ايدالعان ادامداردىڭ عانا اتى بار. قالعان قۋعىن كورگەندەر تۋرالى دەرەك جوق. كەيبىر جەرلەردە ۇشتىكتىڭ قۇرامىنداعى ءبىر ادام عانا قول قويا سالعاننان كەيىنگى اتۋ دەرەكتەرى بار. ەشبىر سوتسىز، ەشبىر تەرگەۋسىز اتىلعاندار قانشاما! ولاردىڭ تەگىن قالاي انىقتايسىز؟ وعان تىرىسۋدىڭ قاجەتى دە جوق دەپ ويلايمىن. ال انىق تىزىمدە تۇرعان ادامدارعا نە ىستەيمىز؟ ولاردىڭ ۇرپاقتارىنا نە ىستەيمىز؟ مورالدىك، ماتەريالدىق شىعىنىن قايتارامىز با؟ قانداي جەڭىلدىكتەر ۇسىنامىز؟ مىنە، ودان دا وسى ماسەلەگە ويلانۋىمىز كەرەك سياقتى ؟
- قازاقستانداعى قۋعىن-سۇرگىن تاريحى شەتەلدە قانشالىقتى ناسيحاتتالىپ ءجۇر؟
- قازاقتىڭ تاريحىن شەتەلگە ناسيحاتتاپ، امەريكانىڭ، يتاليانىڭ دەڭگەيىنە كوتەرەمىز دەپ جۇرگەن شەتەلدىكتى كورگەنىم جوق. ولار قازاقتى شەتەلگە ناسيحاتتاپ جارىتپايدى. قازاقتىڭ تاريحىن شەتەلگە تانىستىراتىن ءوزىمىزدىڭ عالىمدار. تەك سولاردىڭ ەڭبەكتەرىن ىرىكتەپ، «100 كىتاپ» سياقتى جوبا بويىنشا شەت تىلدەرىنە اۋدارتۋ قاجەت. ونىڭ تيراجى 200-300 ەمەس، ميلليونداعان تيراجبەن شىعىپ، الەمنىڭ بارلىق كىتاپحانالارىنا، ۋنيۆەرسيەتتتەرىنە تاراتىلۋى كەرەك.
مىسالى، مەنىڭ 1997 -جىلى شىققان «قازاقتىڭ قاسىرەتى» دەگەن مونوگرافيام بار. باسىندا اعىلشىن تىلىنە اۋدارامىز دەگەن ەدى. ءالى جاتىر، اۋدارىلماي. وسىنداي ىرگەلى ەڭبەكتەردى الاش قوزعالىسىنىڭ تاريحى، قۋعىن-سۇرگىن تاريحى دا دەپ جىلىكتەپ، تاراۋ-تاراۋعا ءبولىپ اۋدارتۋ قاجەت. قازاقتىڭ تاريحىن قازاق قانا شىنايى جازىپ بەرە الادى. ءبىزدىڭ تاريحىمىزدى شەتەلدىكتەر جازىپ، تۇگەندەپ بەرەدى دەپ مالدانىپ ءجۇرمىز. ونداي بولۋى مۇمكىن ەمەس. ولاردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەردە كۇن كورىس ءۇشىن عانا ءجۇر.
جوعارىدا ايتتىم عوي، قازاق تاريحىن زەرتتەپ جۇرگەن جيىرما شاقتى شەتەلدىك تاريحشى ورىسشا شالا- پۇلا عانا بىلەدى، قازاقشا دىم بىلمەيدى. بىلىمدەرى دا ءتيىستى دەڭگەيدە ەمەس. تالاي دوڭگەلەك ۇستەلدە باسىمىز ءتۇيىسىپ ءجۇر عوي. ءبارىن سىناپ كوردىم. دەڭگەيلەرى وتە تومەن. كەيبىرى ءتىپتى قازاق تاريحىنان مۇلدەم حابارى جوق. ءبىز شەتەلگە قۇمار ەلمىز. شەتەلدىكتەر بىزگە ەمەس، ءبىز شەتەلدىكتەرگە عاشىقپىز. قازىر مىنا «100 كىتاپ» دەگەن باعدارلاما بار عوي. ونىڭ پايدالى ەكەنىنە داۋىم جوق. دەگەنمەن، مەنىڭ تۇسىنبەيتىنىم بار، ءبىزدىڭ وزىمىزدە دە جاقسى جازىلعان 100 كىتاپ بار عوي. نەگە سولاردى اعىلشىن تىلىنە اۋدارمايمىز؟ ولاردىكىن عانا اۋدارامىز، وزىمىزدىكىن ولارعا، شەت ەلدەرگە نەگە اۋدارىپ ۇسىنبايمىز؟ وسىنداي ءبىر ادام تۇسىنبەيتىن احۋال قالىپتاسقان.
- اشتىق جىلدارىنا دەيىن قازاق دالاسىندا قاسقىرلار ادامعا تيىسپەگەن دەگەن اڭىز بار. ياعني، اشتىق كەزىندە ءتۇز تاعىلارى ادام ولىگىمەن قورەكتەنىپ، اراداعى تابيعي بالانس بۇزىلسا كەرەك. بۇل راس پا؟ راس بولسا، اشارشىلىق دەموگرافيالىق زارداپتان بولەك ەكولوگيالىق زيان تيگىزدى دەگەن ءسوز ەمەس پە؟ اشارشىلىقتان وسىعان ۇقساس باسقا قانداي زارداپتار قالدى؟
- قاسقىردى بىلمەيمىن، ءوزىمىزدىڭ ادام ەتىن جەگەنىمىز راس. ارحيۆتە تۇر ونداي دەرەكتەر. قوردايدا ءبىر بايدىڭ بالاسى اشتىقتان ەسى اۋىسقانى سونشا، ولگەن ادامنىڭ باسىن كەسىپ الىپ، كوشەدە شاشىنان سۇيرەتىپ، سەندەلىپ جۇرگەنى جازىلعان. شۋ ستانساسىندا مولالاردى قازىپ الىپ، جەگەندەرى تۋرالى دەرەكتەر ارحيۆتە تۇر. كەزىندە ەستەلىكتەر جيناعانبىز.
سول كەزدە كاننيباليزم دەرەكتەرى ءار جەردە تىركەلگەنىن كوردىك. ءبىر شالدىڭ كىشكەنتاي جاس بالانى قورادا اسىپ قويىپ، سويىپ جەپ جاتقانىن كورگەن ادامنىڭ ەستەلىكتەرى بار. سونىڭ ءبارىن وقىعان مەن ونداي جاعداي بولعان جوق دەپ ايتسام، اۋزىم قيسايىپ قالماي ما؟ ال ونىڭ قازاقتىڭ پسيحولوگياسىنا قالاي اسەر ەتكەنىن، ۇلت رەتىندەگى مىنەزىمىزگە قالاي اسەر ەتكەنىن، قانداي ەكولوگيالىق سالدارى بار ەكەنىن مەن ايتا المايمىن. سەبەبى، مەن ول ىستە مامان ەمەسپىن. ونى پسيحولوگتار، انتروپولوگتار ايتا جاتار.
اڭگىمە نەنىڭ ەتىن جەگەنىمىزدە ەمەس. قازاقتىڭ بولمىسى ادام تانىماستاي وزگەرگەنى سونشالىق، ءبىر-ءبىرىنىڭ ەتىن جەيتىندەي جاعدايعا جەتىپ، ەسىمىز اۋىسقان. مىنە، ماسەلەنىڭ ءمانىسى قايدا جاتىر. قازاقتى وسىنداي جاعدايعا تۇسىرگەن كەشەگى جۇيە قاتاڭ ايىپتالۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.
- بۇل سوزىڭىزدەن كەيىن «ستالين سوقا سۇيرەگەن ك س ر و-نى عارىشقا ۇشىردى» دەگەن تسيتاتانى كەلتىرگىشتەر ەسكە تۇسەدى ەكەن...
- راس، كەيبىرەۋلەر كوممۋنيستىك قوعامنىڭ جاقسى جاعى دا بولدى دەپ ەزەۋرەيدى. مەن ايتار ەدىم، كوممۋنيستەردىڭ ورنىنا الاشوردا كەلسە نە بولار ەدى؟ ءاليحان بوكەيحان مەملەكەت باسشىسى بولسا، جاڭاعى جاعداي بولار ما ەدى؟ ارينە بولمايتىن ەدى. سەبەبى ولار رەۆوليۋتسيونەر ەمەس، رەفورماتورلار ەدى. ەكونوميكالىق رەفورما ارقىلى قازاقتى جوندەيتىن ەدى. «كوممۋنيستىك قۇرىلىسقا بالاما بولعان جوق»، «ولار بولماسا ەل بولماس ەدىك»، «كوممۋنيستەر ۋنيۆەرسيتەت پەن عىلىم اكادەمياسىن اشتى»، «مەكتەپتەر سالدى»، «جول سالدى» دەپ سايرايتىندار بار. ال الاش قايراتكەرلەرى بيلىككە كەلسە، جەتىستىكتىڭ كوكەسى سوندا بولار ەدى. قازاق اناۋ انگليانىڭ، گەرمانيانىڭ، فرانسيانىڭ دەڭگەيىندە بولاتىن ەدى. ويتكەنى، الاش وقىعاندارىنىڭ ءبارى ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن ءبىلىمدى ادامدار ەدى. وكىنىشتىسى سول ەندى!
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
اۆتور: ەسىمجان ناقتىباي