ءتاڭىردىڭ تۇركىگە تارتۋى
وسىعان وراي، حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، Egemen Qazaqstan گازەتىنىڭ باسقارما ءتوراعاسى دارحان قىدىرالىنىڭ گازەت بەتىندە جاريالانعان كولەمدى ماقالاسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
عاسىرلار پاراعى سۋدىرلاپ، جىلدار جىلىستاپ جىلجىپ، ۋاقىت ءتىلى 1919 -جىلدىڭ 19 -مامىرىن كورسەتىپ تۇردى. زاماننىڭ تارپىن اڭداپ، مەزگىلدىڭ ءۇنىن سەزىنىپ، شۇعىل قيمىلداعان قولباسشى مۇستافا كەمال ءدال وسى كۇنى ىستانبۇلدان ەسكى «باندىرما» كەمەسىمەن سامسۋنعا قاراي ءۇش كۇن بويى دامىلسىز ءجۇزىپ، نار تاۋەكەلمەن دىتتەگەن مەجەگە جەتتى. بۇل كۇن تاريحتا تۇرىك حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنىڭ ءىس جۇزىندە باستالۋ كۇنى بولدى. ويتكەنى ازاتتىقتىڭ سيمۆولىنا اينالعان اتاتۇرىك جاڭا تۇرىك مەملەكەتىن قۇرۋ شەشىمىن قابىلداپ، بۇل شەشىمىن انادولىعا جەتە بەرە ىسكە اسىرا باستادى.
ازاتشىل ازامات «ۇلتتىق نەگىزگە سۇيەنگەن، تاۋەلسىز، زايىرلى، جاڭا تۇرىك مەملەكەتىن قۇرۋعا» شەشىم قابىلداپ، بۇل سەرتىنە قول جەتكىزگەنگە دەيىن حالىقپەن بىرگە جانقيارلىقپەن كۇرەسۋگە انت بەردى.
البەتتە، ⅩⅩ عاسىر ادامزات تاريحىنا ايىرىقشا بەتبۇرىستار اكەلدى. ءى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس پەن قازان توڭكەرىسى الەمنىڭ كەلبەتى مەن تاريحىن تۇبەگەيلى وزگەرتتى. بۇل وزگەرىستەر تۇرىك حالىقتارىنا نەگىزىنەن كەرى اسەرىن تيگىزدى. الەمنىڭ تەگەرشىگىن ۋىسىندا ۇستاعان ەۋروپا، ازيا مەن افريكا قۇرلىقتارىندا التى عاسىردان استام بيلىك قۇرىپ، مۇسىلمان الەمىنىڭ ورتالىعى بولعان، ادامزات تاريحىنداعى الىپ يمپەريالاردىڭ ءبىرى وسمان مەملەكەتىنىڭ داۋرەنى ءوتىپ، دارمەنى ءبىتىپ، تەجەۋسىز قۇلدىراپ، ەڭسەسىن جيماي ىدىراي باستادى.
سوعىستا وداقتاستارىمەن بىرگە جەڭىلىسكە ۇشىراعان وسمان مەملەكەتى 1918 -جىلعى 30 -قازاندا قاتال ۇكىمدەر بەكىتىلگەن موندروس كەلىسىمشارتىنا قول قويۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇل كەلىسىمشارت انتانتا مەملەكەتتەرىنە قاۋىپسىزدىكتەرىنە قاتەر تونگەن ساتتە وسمان مەملەكەتىنىڭ كەز كەلگەن ستراتەگيالىق ايماعىن جاۋلاپ الۋ قۇقىعىن بەردى. 1918 -جىلدىڭ 13 -قاراشاسىندا انتانتا مەملەكەتتەرى مەن گرەك كەمەلەرى ىستانبۇلعا باسىپ كىردى. ۋرفا، ماراش، گازيانتەپ جانە ادانا جەرىن فرانسۋزدار باسىپ الدى.
انتاليا مەن كونيادا يتاليان اسكەري جاساقتارى، مەرزيفون مەن سامسۋندا اعىلشىن اسكەرلەرى ءجۇردى. 1919 -جىلعى 15 -مامىردا انتانتا ەلدەرىنىڭ ماقۇلداۋىمەن گرەك ارمياسى يزميرگە باسىپ كىردى. ءبىراق انادولىنى ءوزارا بولىسكە سالعاندا ولاردا اۋىزبىرشىلىك بولمادى. اتاتۇرىك وداقتاستاردىڭ وسى الاۋىزدىعىن جاقسى پايدالانىپ، قىسىلتاياڭ كەزدەگى اۋىر شارتتاردى قولايلى مۇمكىندىككە اينالدىرا ءبىلدى.
مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ اراسىندا سول زاماندا بوداندىققا تۇسپەگەن جالعىز ەل - تۇركيا ەدى. ۇلىلاردىڭ قايراتكەرلىك كۇرەسى زامانىنىڭ قيىندىعىمەن، ۋاقىتتىڭ تىعىزدىعىمەن جانە اتقارعان ءىسىنىڭ ۇلان-عايىرلىعىمەن ولشەنسە، بۇل جەردە دارابوز اتاتۇرىكتىڭ ەرەن ەڭبەگى ۇشان- تەڭىز. ءى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالعاندا ۋينستون چەرچيلل: «قالتاسىندا ءبىر تيىنى جوق، قيراعان، قاۋساعان تۇركيادان وسى سىلكىنىستەن كەيىن نە قالادى؟» دەپ ايتقان ەكەن.
راسىندا، الەمنىڭ كارتاسى وزگەرىپ جاتقاندا ەل زيالىلارى يمپەريانى ساقتاپ قالۋ امالدارىن ىزدەگەندە، اتاتۇرىك كورەگەندىگىنىڭ ارقاسىندا، «وسمانلى سۇلتاندىعىن ساقتاپ قالۋعا تىرىسۋ، ارينە تۇرىك ۇلتىنا قارسى ەڭ ۇلكەن قاستاندىق بولار ەدى» دەپ، ەندىگى جولدىڭ تەك جاڭادان باستالۋ قاجەتتىگىن ءدوپ ءبىلدى. سول كەزدە اتاتۇرىك تۇرىك ۇلتىنىڭ تۇركيادا ساقتالىپ قالۋىنا زور نەگىز قالادى. سوندىقتان اتاتۇرىكتى تالايلى شاقتا تاعدىرى تالكەككە تۇسكەن تۇرىككە ءتاڭىردىڭ تارتۋى دەپ بىلگەن ءجون.
1920 -جىلعى 16 -ناۋرىزدا انتانتا مەملەكەتتەرى ىستانبۇلدى باسىپ الدى. وسىدان ءبىر ايدان كەيىن، 1920 -جىلعى 23 -ساۋىردە انكارادا تۇركيا ۇلى ۇلتتىق ءماجىلىسى اشىلىپ، ءوز قىزمەتىنە كىرىستى. مۇستافا كەمال ءبىراۋىزدان ماجىلىسكە ءتوراعا بولىپ سايلاندى. تۇركيا ۇلى ۇلتتىق ءماجىلىسى مەن ونىڭ 2 -مامىردا قۇرىلعان ۇكىمەتى انادولىداعى ازاتتىق سوعىسىنا باسشىلىق جاسادى. ۇلتتىق كۇرەستىڭ ناتيجەسىندە انتەپ، ماراش جانە ۋرفا ازات ەتىلدى. ۇلت- ازاتتىق كۇرەس بارىسىندا شىعىس ايماقتاردا ارمياندارعا، وڭتۇستىك ايماقتاردا فرانتسۋزدارعا، باتىس ايماقتاردا گرەكتەرگە تويتارىس بەرىلدى.
اتاتۇرىك شەبەر قولباسشى بولدى. ەڭ اۋەلى گرەكتەردى، سوسىن فرانسۋزدار مەن يتاليالىقتاردى ىعىستىرىپ شىعاردى. اقىرىندا اعىلشىندار دا تۇركيا جەرىنەن كەتتى. ءبىراق تۇركيا جەرىنە ءتونىپ تۇرعان تاعى ءبىر قاۋىپ بار ەدى. بۇل - باتىس الەمىن يمپەرياليستىك كۇش رەتىندە قابىلداپ، دۇنيەجۇزىلىك پرولەتارلىق بيلىكتى ورناتۋدى كوزدەگەن بولشيەۆيكتەر بولاتىن. بۇعان سەنگەن تۇرىكتەر دە از بولمادى. ال اتاتۇرىك اقىلعا قونىمدى ساياسات ۇستانىپ، سوتسياليزم يدەياسىنىڭ تۇركياعا ەنۋىنە توسقاۋىل قويا ءبىلدى.
1923 -جىلدىڭ 24 -شىلدەسىندە جاسالعان لوزاننا كەلىسىمشارتىمەن تۇركيا اڭساعان ازاتتىققا قول جەتكىزدى. 1923 -جىلى 29 -قازاندا مۇستافا كەمال اتاتۇرىك باستاعان تۇركيا ۇلى ۇلتتىق ءماجىلىسى انكارادا رەسمي تۇردە تۇركيا رەسپۋبليكاسىن جاريالادى. مۇستافا كەمال اتاتۇرىك تۇركيانىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى.
وسىلاي تۇرىك ۇلتى كورەگەن باسشىسىنىڭ ارقاسىندا 11 جىل بويى 17 باسقىنشى ەلمەن ارپالىسىپ، سوعىستا 16 ميلليون ادام جانىن قۇربان ەتىپ، ۇلكەن قاجىر-قايراتپەن تاۋەلسىزدىكتەرىن ساقتاپ قالدى. 1924 -جىلى 20 -ساۋىردە اتاتۇرىك تاۋەلسىز تۇركيانىڭ اتا زاڭىن قابىلداي وتىرىپ، مۇسىلمان الەمىندە العاشقى زايىرلى مەملەكەتتى قالىپتاستىردى.
تۇگەل تۇرك حالىقتارى اراسىندا سول كەزەڭدە جالعىز تاۋەلسىز مەملەكەت تۇركيانىڭ قاھارماندىق تاريحى بوداندىق قاپاسىنداعى باۋىرلاس حالىقتاردىڭ دا ءۇمىت وتىن وياتتى. سول سەبەپتەن مۇستافا كەمال باستاعان ۇلت- ازاتتىق قوزعالىسقا الەمدەگى تۇرك حالىقتارى دا جان-جاقتان ءۇن قوستى. يۋسۋف اكچۋرا، مۇستافا شوقاي، ماعجان جۇمابايەۆ سەكىلدى كوپتەگەن ۇلت قايراتكەرلەرى ازاتتىق ءۇشىن ارپالىسقان اعايىن جۇرتقا اق تىلەگىن ارناپ، رۋحاني جەبەپ، كومەك قولىن سوزا ءبىلدى.
وسى تۇستا باۋىرمالدىق پەن باۋىرعا دەگەن تىلەۋلەستىكتىڭ جارقىن ۇلگىسى بولىپ ماعجاننىڭ «الىستاعى باۋىرىما»، چۋلپاننىڭ «تۋفون» ولەڭدەرى تۋدى. سونداي- اق اتاتۇرىكتىڭ جازبالارىندا ءجيى كەزدەسەتىن تۇرىك، ۇلت، ۇلتتىق يدەيا، ورتاق تاريح جانە وتان سوزدەرى تۇركىستان مەن ەدىل- ورال اقىن-جازۋشىلارىنىڭ وزەكتى تاقىرىبىنا اينالدى. بۇعان ا. اۆلوني، م. دۋلات ۇلى، ا. فيترات، م. جۇمابايەۆ، چۋلپان سىندى تۇركىستاننىڭ ازاتشىل اقىندارىنىڭ ولەڭدەرى جارقىن مىسال بولا الادى.
سونداي-اق «شايىرلار زامانانىڭ ليسانى (ءتىلى)»، «ازاتتىق بەرىلمەيدى، الىنادى» ىسپەتتى سوزدەردى ⅩⅩ عاسىر باسىنداعى كوپتەگەن وزبەك شايىرلارىنىڭ ولەڭ جولدارىنان كەزدەستىرۋگە بولادى. ءتىپتى چۋلپان ءبىر ولەڭىندە «قىزىل تۇراندى كەلىپ قۇتقار» دەپ انادولىعا ءۇمىت كوزىن تىگەدى.
اتاتۇرىكتىڭ الىستى اڭداعان شەبەر ساياساتى ونىڭ كورشىلەرىمەن تاتۋ بولۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى. ماسەلەن، بۇحارا رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشىسى وسمان قوجاوعلىنىڭ ايتۋىنشا، تەك بۇحارانىڭ وزىنەن 100 ميلليون التىن رۋبل جىبەرىلگەن. ءبىز سول تۇستا تۇركىستاننان، قازاق جەرىنەن دە قارجى جينالعانىن بىلەمىز. ال لەنين وسى قاراجاتتىڭ باسىم بولىگىن ورتالىقتا الىپ قالىپ، تۇركياعا بارلىعى 11 ميلليون التىن رۋبل كولەمىندە جاردەم جاساعان. بولشيەۆيكتەردىڭ ولارعا كومەك بەرگەندەگى ماقساتى - تۇركيانى وزىنە قاراتۋ بولدى. اتاتۇرىك مۇنى شەبەر پايدالانا ءبىلدى. كەڭەستەر مەن باتىستىڭ اراسىنداعى قاراما- قايشىلىقتى، وزىنە تونگەن قاۋىپ- قاتەردىڭ بارلىعىن ول مۇمكىنشىلىككە اينالدىرىپ وتىردى.
تاتار حالقىنىڭ داڭقتى پەرزەنتى يۋسۋف اكچۋرا ىستانبۇلعا رەسەيدەن كەلگەن زيالىلاردىڭ باسىن جيناي وتىرىپ، ء«بىز حالىق كوتەرىلىسىن باستاپ جۇرگەن اتاتۇرىكتىڭ جولىن قولداۋىمىز كەرەك. ۇلتتىق نەگىزدە ورىن العان تۇرك الەمىنە ءبىر ازات رەسپۋبليكا كەرەك. مۇنى قۇرۋ اتاتۇرىكتىڭ قولىنان كەلەدى» دەيدى. بۇل دەرەكتى سول جيىنعا قاتىسقان مۇستافا شوقاي جازادى. مۇستافا شوقاي دا «تۇركيا رەسپۋبليكاسى نەعۇرلىم ۇلكەن جەتىستىككە جەتسە، بىزگە ۇلگى- ونەگە بولار ەدى» دەپ، اتاتۇرىكتىڭ جۇرگىزگەن رەفورمالارىن قولداپ، ۇلكەن قۇرمەتپەن قاراپ، جارقىن ءۇمىتى ەتتى.
ⅩⅩ عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا تۇركىستانداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار ءساتسىز اياقتالعاندىقتان، ولاردىڭ كوسەمدەرى تۇركيانى پانالاپ، سول جاقتا ۇلت- ازاتتىق كۇرەستەرىن جالعاستىرا بەردى. اتاتۇرىك ەميگراتسياعا بارعان زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ بارلىعىن جۇمىسقا ورنالاستىرىپ، ولاردى تۇركيانىڭ قالىپتاسۋىنا تارتتى. تۇرك الەمىنەن جيىلعان زيالىلاردى قولداۋ ارقىلى سول كەزدەگى تۇرىك قوعامىن قالىپتاستىرۋعا ۇمتىلدى.
سوندىقتان، جالپى تۇركياداعى تۇرىكشىلدىك يدەياسىنا دەم بەرۋشىلەر رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى تۇرك ەلدەرىنەن بارعان زيالىلار بولدى. ولاردىڭ جازعان ەڭبەكتەرى تۇركيادا تۇرىكشىلدىكتىڭ وركەندەۋىنە نەگىز بولدى. زايىرلىلىق، باتىسشىلدىق پرينسيپتەرىن قۇرۋدا، كونستيتۋتسيالىق رەفورمالار جاساۋدا تۇرك الەمىنەن كەلگەن زيالى قاۋىمنىڭ ايتارلىقتاي اسەرى بولدى. ماسەلەن، تاتار يۋسۋف اكچۋرا تۇرىك تاريح قۇرىلىمىن باسقاردى، ازەري احمەت اعاوعلى مەن تاتار سادري ماقسۋدي ارسال زاڭ مەن ساياسات سالاسىندا ىقپالدى قىزمەت اتقاردى، باشقۇرت زاكي ۋاليدي توعان مەن ابدۋلقادير ينان تاريح، ادەبيەت جانە ءتىل سالاسىندا جەمىستى ەڭبەك ەتتى.
تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ 10 جىلدىعى اتالىپ جاتقان كەزدە، اتاتۇرىك: «اۆستريا- ۆەنگريا جانە وسمان يمپەرياسى سياقتى كەڭەستەر وداعى دا قيرايدى.
ءار ۇلت ازاتتىق ءۇشىن ايقاسقا شىعادى، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسەدى. سول كەزدە ورتالىق ازياداعى قانداستارىمىز تاۋەلسىزدىكتەرىنە قول جەتكىزەدى. ءبىراق ءبىز تۋىسقان رەتىندە ول كۇندى كۇتىپ وتىرماۋىمىز كەرەك. دايىندالىپ، اراداعى كوپىرلەردى قۇرۋىمىز كەرەك. ول كوپىر - تاريحىمىز، ءتىلىمىز، مادەنيەتىمىز. وسىلاردى بۇگىننەن قالىپتاستىرايىق. ورتاق تاريحىمىزدى جازايىق. ەرتەڭ بۇل ءبىزدىڭ ارامىزدى جالعاستىراتىن بەرىك دانەكەرگە اينالادى» دەگەن وسيەت ايتىپتى. وسىلايشا اتاتۇرىك مادەنيەت سالاسىنداعى ۇلتتىق رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرعان سوڭ ءتىل مەن تاريحقا ەرەكشە نازار اۋدارىپ، 1931 -جىلى تۇرىك تاريح قوعامى مەن تۇرىك ءتىل قوعامىن قۇردى. اتاتۇرىكتىڭ ايتقانى ايداي كەلىپ، 1991 -جىلى كەڭەستەر وداعى قۇرامىنداعى باۋىرلاس ەلدەر ازاتتىق العاندا تۇركيا ولاردىڭ تاۋەلسىزدىگىن العاشقى تانىعان مەملەكەت بولدى.
قازىر اتاتۇرىكتىڭ مەملەكەت قۇرۋ نەگىزدەرى مەن ەلباسى ن. نازاربايەۆتىڭ تاۋەلسىز قازاق ەلىن قالىپتاستىرۋداعى قاعيداتتارى ۇيلەسەتىن- ۇندەسەتىن تۇستار مەن تاسىلدەر تۋرالى كوپ ايتىلىپ ءجۇر. ەلباسى دا ءبىر سۇحباتىندا جەكە كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا اتاتۇرىك سەكىلدى رەفورماتورلاردىڭ اسەر ەتكەنىن ايتا وتىرىپ، ولاردى ۇلگى-ونەگە تۇتاتىنىن بىلدىرگەن بولاتىن.
راسىندا، اتاتۇرىك قيراندىعا اينالعان وسمانلى يمپەرياسىنىڭ ورنىنا تۇركيانى ورناتسا، ەلباسى كەڭەس وكىمەتى قيراندىسىنان قۋاتتى دا قازىنالى قازاقستاندى قۇردى. اتاتۇرىك انتالاعان جاۋ ورتاسىندا ازاتتىعىن ساقتاي بىلگەن ەلىن جاڭاشىل باستامالارىمەن اياقتان تۇرعىزسا، ەلباسى ەكونوميكاسى كۇيرەگەن، ەتنيكالىق تۇتاستىعى جوق، دەموگرافياسى ءالجۋاز، ەكولوگيالىق اپاتقا ۇشىراپ، كۇيزەلىسكە دۋشار بولعان ەلدى قىسقا مەرزىم ىشىندە الەمدىك قاۋىمداستىقتا جوعارى بەدەلگە يە ەڭسەلى مەملەكەتكە اينالدىردى.
اتاتۇرىك پەن ەلباسىنىڭ كورەگەن ساياساتىنىڭ ەل استاناسىن كوشىرۋ، بەيبىت ساياسات ۇستانۋ، رەفورمالار جۇرگىزۋ، ءالىپبيدى لاتىن ارىپىنە اۋىستىرۋ تۇستارى ەتەنە ۇقساستىعىمەن قاتار، ولاردىڭ ۇرپاق ساناسىن جاڭعىرتۋشى ءبىرتۋار تۇلعا ەكەندىگىن دە ايعاقتايدى. ەلباسىنىڭ «مادەني مۇرا»، «رۋحاني جاڭعىرۋ»، «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» سەكىلدى كەشەندى باعدارلامالارىن جۇزەگە اسىرۋى ورتاق تاريح پەن مادەنيەتكە كوپ كوڭىل بولگەن اتاتۇرىكتىڭ «تاريح رەفورماسىمەن» ساباقتاسادى.
اتاتۇرىك تۇرك دۇنيەسىنىڭ ءتىل، تاريح كوپىرلەرى ارقىلى بايلانىسىنىڭ نەگىزىن قالاعان بولسا، ەلباسى ءوزارا ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋ جولىنداعى ەرەن ەڭبەگىمەن «تۇركى ينتەگراتسياسىنىڭ ارحيتەكتورى» رەتىندە مويىندالىپ وتىر. ەلباسى باستاماسىمەن قۇرىلىپ، تۇرىك ينتەگراتسياسىنا زور ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان تۇركى كەڭەسى، تۇركسوي، حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى، تۇرىكپا، تۇركى مادەنيەتى جانە ميراس قورى سەكىلدى حالىقارالىق بەدەلدى قۇرىلىمداردىڭ جەمىستى قىزمەت ەتۋى سونىڭ جارقىن ايعاعى ىسپەتتى. تۇرك الەمىنىڭ تۇعىرلى تۇلعالارى رەتىندە اتاتۇرىك پەن ەلباسى ەسىمدەرى قاتار اتالاتىنى سوندىقتان بولسا كەرەك.
دارحان قىدىرالى حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، Egemen Qazaqstan گازەتىنىڭ باسقارما ءتوراعاسى