بەيبىت سارىباي. «ءولىارا» - اڭگىمە

 نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - كەشقۇرىم شاق. قاراعايلى سايدىڭ باسىنان باس-اياعى وتىز التى ۇل- قىز قۇلديلاپ كەلەمىز.

ءءبىرازى ات مىنگەن. ەندى ءبىرازى قاراجاياۋ. اتقا مىنگەن جىگىتتەر ءبىر-ءبىر قىزدان مىڭگەستىرىپ العان. جاياۋلارى قىزدىڭ يىعىنا قولىن ارتىپ قۇشاقتاپ بارادى. وسى ءبىر «القاكول سۇلاما، اقتابان شۇبىرىندىدان» ماڭىزى بولەك شۇبىرعان توپقا قاراپ كوڭىلىم بوساپ كەتتى. نەگە دەسەڭىز ءبىز وسى ساتتە ماڭگى باقي ءدال وسىلاي تولىققاندى باسىمىز قوسىلماسقا تاراپ بارا جاتىرمىز.

ۇزاق جىلدارعا سوزىلىپ، بىتپەستەي بولعان مەكتەپتى دە بىتىردىك. كەشە تۇندە قولىمىزعا ورتا مەكتەپتى تولىقتاي ءبىتىردى دەگەن كۋالىگىمىزدى الدىق. باسقا- باسقا وسى اتتەستات ايبول ەكەۋمىزگە دە بۇيىردى-اۋ. مەكتەپتەن انە قۋىپ جىبەرەدى، مىنە قۋىپ جىبەرەدى دەپ جۇرگەندە اۋپىرىمدەپ وسى كۇنگە دە جەتىپ تىندىق. تۇندەگى سالتاناتتى كەشتەن سوڭ بۇگىن بارلىق سىنىپتاستار تاۋعا دەمالىسقا شىققانبىز. ەرتەڭ بارلىعى جوعارعى وقۋعا قۇجاتتارىن تاپسىرۋ ءۇشىن الىپ قالاعا اتتانباق. ءارقايسىسى ءار قيىرعا تارتادى. دەمەك، ءبىز ەندى ەشۋاقىتتا وسىلاي باس قوسا المايمىز. جەكە- جەكە كەزدەسىپ تۇرۋىمىز، مەكتەپتى بىتىرگەنىمىزگە پالەنباي جىل تولۋ قۇرمەتىنە ون- جيىرمامىزدىڭ باسىمىز قوسىلۋى مۇمكىن-اۋ. ال ءبىراق ءدال وسىلاي ءتورت كوزىمىز تۇگەل جينالماسىمىز مەن ءۇشىن انىق. مەن بۇنى مەكتەپتى ەرەكشە كۋالىككە بىتىرىپ ماسايراپ بارا جاتقان اناۋ سەكپىل بەت سارى قىزدان دا جاقسى ءتۇيسىندىم.

اۋىلعا جەتكەندە اركىم ءار كوشەگە بۇرىلىپ، ءۇيدى-ۇيىمىزگە بىتىراپ تاراپ كەتتىك. ءبىتتى. قانداي ايانىشتى.

ەرتەڭنەن باستاپ بارلىعى جولعا شىعادى. الماتى مەن اۋىلدىڭ اراسىنداعى 347 شاقىرىمدىق جول وزىنشە بولەك، ولار ۇلكەن جولعا اتتانادى. الدىندا كىمدى نە كۇتىپ تۇرعانىن ۋاقىت كورسەتەر. بىرەۋ باعى جانىپ ستۋدەنت اتانىپ، ەندى بىرەۋى قولورامالىن سۋلاپ قايتار. باعى جانعانداردىڭ اتا-اناسى گۇلشاتتىكىنە بالا جۇگىرتىپ، قارىزعا اراق الىپ، اتاپ وتەر. سۇرىنگەندەردىڭ اتا-انالارى كەلەر جىلعا ءۇمىت ارتار. كەيبىر قىزدار باسىنا باس بوستاندىعىن الا سالا كۇيەۋگە شىعار. ونى ۋاقىت كورسەتەر. نە دە بولسا ءبىز ۇلكەن ومىرگە بەت الدىق. شەشەم ايتپاقشى «اركىمدى قۇداي ەسىركەسىن».

قالىڭ توپپەن بىرگە مەن دە «بازارعا بارىپ باعىمدى سىناپ قايتپاقپىن». مەنىڭ وقۋعا تاپسىراتىنىمدى ەستىگەندە ورىس تىلىنەن ساباق بەرگەن ابايدىلدانوۆا جاعاسىن ۇستاپ: «ساعان نە جوق؟..» دەگەن. دەسە دەي بەرسىن. ەڭ قۇرىماسا قالا كورىپ قايتارمىن. وقۋ وقىپ، قارىق قىلايىن دەپ تۇرعانىم شامالى. ونسىز دا ون جىل بويىنا بەكەرگە باس قاتىرعانىم جەتەر. قۇداي-اۋ «ا قالاسىنان شىققان الدەقانداي ۆەلوسيپەدشىنىڭ ب قالاسىنا قانشا ۋاقىتتا جەتەتىنىن تابۋ ءۇشىن» بەكەرگە ۋاقىت وتكىزدىك ەمەس پە. وم زاڭىن بىلمەي-اق وڭالىپ كەتىپ جاتقانداردى كوزىمىز كورىپ ءجۇر عوي. سونىڭ بارلىعىن ويلاپ، ون جىلىمنىڭ بەكەرگە وتكەنىنە وكىنىپ جۇرگەندە، ەندى تاعى ءبىر ءتورت جىلىمدى قۇربان قىلعىم كەلمەيتىنى انىق. مەن وسىلاي ويلاعانمەن اكە مەن شەشە كونەر ەمەس. ولار مەنى قايتسە دە وقۋعا تۇسىرمەك. انە اناۋ سوعىمداي سەمىز ەكى سومكە مەنىڭ ەرتەڭ جولعا شىعاتىنىمدى ايعاقتاپ تۇر. قشىندە قۇرت، ماي، ءبىر جاپىراق ەت پەن ەكى- ءۇش كەلى كارتوپ بار. قالادا مەنى وقۋدىڭ ءتۇبىن ءتۇسىرىپ، قازىر الدەقانداي قىزىمەت ىستەپ جۇرگەن اعالارىم كۇتىپ الماق. اعام مەنى وقۋعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن پارا بەرەمىن دەپ قوماقتى قارجى ۇستاپ وتىرعانىن دا ەستىگەم.

ەرتەڭ قالاعا جۇرەتىنىمدى ەستىگەن ايبول تاڭعا دەيىن ءبىرگە بولايىقشى دەگەن نيەت تانىتقان. جالعانداعى جالعىز ادال دوسىمنىڭ تىلەگىن جەرگە تاستاعىم كەلمەي، كەلىسىمدى بەرگەنمىن. قورا جاقتا جيناۋلى تۇرعان قاراعايدىڭ ۇستىنە وتىرىپ الىپ ىشتىك. ايبول قىزىڭقىراپ قالدى. كوڭىلى بوسادى- اۋ دەيمىن، ۇيگە كەتپەك بولعانىمدا ايبول قولىمدى الىپ تۇرىپ:

- جولىڭ بولسىن. مەنى ۇمىتپا. ەرتەڭ تاۋعا كەتەم. اكەمنىڭ جولىن جالعاپ، مىڭعىرعان قوي ايداعان شوپان بولامىن، - دەدى ىقىلىق اتىپ.

دالا تاستاي قاراڭعى ەدى. ءبىراز جەر ۇزاعانىمدا اڭعال دوسىمنىڭ ايقايىن ەستىدىم.

- المات، اداسىپ كەتپە. قازىر ءولىارا عوي، - دەدى. ءيا، شىندىعىندا ءولىارا كەزەڭ بۇل. مەزگىلدىڭ عانا ەمەس، ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدىڭ دە ءولىارا كەزەڭى. اداسپاۋىم كەرەك دەپ ويلادىم اياعىمدى تالتەكتەپ ارەڭ باسىپ كەلە جاتىپ.

* * *

ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى قاتارىنا ءمىنىپ تۇرعاندىقتان مەنى وقۋعا تۇسىرمەك بولعان ادام جەمە-جەمگە كەلگەندە باس تارتىپتى. اعالارىم ءوزىمنىڭ تاپسىرىپ كورگەنىمنىڭ ءجون ەكەندىگىن، تەست دەگەننىڭ ءبىر قىزىق جەرى بەيبەرەكەت بەلگىلەي بەرسەڭ بولدى، باعىڭ جانىپ ءتۇسىپ كەتۋدىڭ مۇمكىن ەكەندىگىن ايتىپ، سىناققا كىرگىزگەن. نەدەن باستاپ، نەدەن اياقتارىمدى بىلمەي وتىرعانىمدا الدىما ءسال قيعاشتاۋ جايعاسقان قىزدىڭ قالتاسىنان تىلدەي قاعاز شىعارعانىن كوردىم. دايىن جاۋاپتار ەكەنىن سەزدىم. ول ەشكىمگە بىلدىرمەي كوشىرە باستادى. ودان قالىسپاي مەن دە كوشىردىم. بارلىق جاۋابىم دۇرىس بولىپ كەتسە، سەنبەي قايتا قاراپ جۇرە مە دەپ قورقىپ، ارا-اراسىندا ءبىردى-ەكىلى قاتە جىبەرىپ قويامىن. ءجۇز جيىرما سۇراقتىڭ جيىرماسىن ءوز بىلگەنىممەن (ياعني قاتە قىلىپ) بەلگىلەپ، قالعان ءجۇز سۇراقتى اينا قاتەسىز كوشىردىم. بار شارۋانى تىندىرىپ بىتىسىممەن سىرتقا شىققىم كەلدى. العاشقى ءبىر-ەكى ادام شىعىسىمەن مەن دە سىرتقا تاپ بەردىم. وقۋعا تۇسەتىنىمە سەنىمدى بولدىم. سىرتتا كۇتىپ تۇرعان تۋىستارىمنىڭ سۇراعىنا:

- قورىقپاڭدار. بىلەتىن سۇراقتارىم كەلىپتى. تۇسەتىن شىعارمىن، - دەدىم.

- سەن دە ءبىرنارسە بىلەسىڭ بە؟ - دەدى اپكەم تاڭ قالىپ.

- بىلمەگەندە شە. ەرتەڭ كورەسىڭ، - دەدىم ماڭعازدانىپ. اعام بولسا:

- اينالايىن، ايدى اسپانعا شىعارماي-اق، قىرىق بال جيناشى، سوعان ىرزا بولايىق. ەڭ بولماسا اقىلى وقۋعا ىلىگەرسىڭ، - دەدى.

ءسويتىپ اقشالى اكەنىڭ تالەيلى قىزىنىڭ ارقاسىندا ۇلكەن ۇمىتپەن ۇيقىعا باس قويدىم.

ەرتەسى كۇنى ءوزىم سىندى قاپتاعان تالاپكەرلەردىڭ ءبىرى بولىپ كەشەگى تاپسىرعان تەستتىڭ قورىتىندىسىن بىلۋ ءۇشىن ۋنيۆەرسيتەتكە كەلگەنمىن. تاقتاداعى تىزىمنەن ءوزىمنىڭ اتى ءجونىمدى ىزدەي باستادىم. ءبىر كەزدە ءوزىمنىڭ قانشا بال العانىمدى كورىپ، كوزىم شاراسىنان شىقتى. اعام قولى تيمەيتىن بولعاندىقتان مەنىڭ ءوزىمدى جىبەرگەن. اتى ءجونىڭنىڭ تۇسىنداعى سيفرعا قاراساڭ بولدى. باسقا جۇمىسىڭ جوق دەپ جىبەرگەن. مەنىڭ اتى-ءجونىمنىڭ تۇسىندا 117 دەپ تۇر. دەمەك 117 بال. بويىمدى سەنىمسىزدىك بيلەپ، قايتا-قايتا قارايمىن. تۇپ-تۋرا 117. اينالىپ قانا كەتەيىن تالەيلى قىزىم-اي، سەنىڭ ارقاڭ دەپ قويام ىشتەي. سوندا دەيمىن-اۋ ءوز بەتىممەن جاۋاپ بەرگەن جيىرما سۇراقتىڭ ون جەتىسى دۇرىس بولعانى ما. شىنىمەن-اق تەست دەگەننىڭ وسىنداي قۇدىرەتى بار ەكەن-اۋ. ەگەر بەلەت الىپ تاپسىراتىن بولساق، جۇمعان اۋزىمدى اشپاي-اق قايتار ەدىم عوي. اعاما حابارلاستىم. قۋانىشى قوينىنا سىيماعان اعام:

- قۇدايىڭ بار ەكەن، - دەدى.

- اجەمنىڭ ءارۋاعى قولداعان شىعار، - دەدى جەڭگەم، قازاقى تۇسىنىككە سالىپ.

سونىمەن جەڭگەمنىڭ تىلىمەن ايتقاندا «قۇداي وڭلاپ، ءارۋاق قولداپ» وقۋعا ءتۇستىم دە كەتتىم. اعام مەنى وقۋعا تۇسىرگەن ادامعا بەرەمىن دەپ جيعان اقشاسىن ءوز كۇشىڭمەن ءتۇستىڭ عوي، ءوزىڭ جۇمسا دەپ قولىما ۇستاتتى. اعامنىڭ دا، مەنىڭ دە، اۋىلداعى اكە-شەشەمنىڭ دە قۋانىشىندا شەك جوق. ەل قاتارلى وقۋعا تۇسكەنىمە، تۇسە العانىما عانا قۋاندىم. ايتپەسە، ءتۇسۋىن تۇسكەنىممەن وقي المايتىن شىعارمىن دەپ قورىقتىم. ەڭ باستىسى ءتۇستىم عوي. ابايىلدانوۆا ەستىدى مە ەكەن-ەي، دەپ قويام ىشتەي.

قالاعا كەلگەن كلاستاستارىمنىڭ ءبىر-ەكەۋىن شاقىرىپ، ايدا كەپ جۋدىق. ءابدان قىزعان كەزىمىزدە، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ابزال دەگەن دوسىم:

- وسى سەن شىنىمەن جوعارعى بال الدىڭ با؟ - دەدى سەنىمسىزدىك تانىتىپ.

- سەنبەسەڭ ءوز كوزىڭمەن كور، - دەدىم.

ءوزىمنىڭ دە تاعى ءبىر كورگىم كەلىپ كەتتى. تاكسيمەن ۋنيۆەرسيتەت الدىنا كەلىپ توقتادىق. سۇيكىمدى تاقتاعا جاقىنداعان سايىن كوڭىلىم ورەكپي ءتۇستى. اسقار ۇلى المات 117 بال دەپ تۇر- اۋ شىنىمەن. دوسىم قاراپ تۇردى دا ءۇنسىز قالدى. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن قارقىلداپ كۇلدى. «ەسۋاسسىڭ، كەشەسىڭ» دەپ بالاعاتتادى. سويتسەم ونىڭ كۇلەتىندەيى بار ەكەن. بال دەپ قۋانىپ جۇرگەنىم، رەت سانى ەكەن. مەن 117 بال جيناماپپىن. بار بولعانى 117- ءنومىرلى تالاپكەر ەكەنمىن. كوزىمنىڭ الدى تۇماندانىپ كەتتى. الدەن كەيىن ەسىمدى جيىپ، باسە دەدىم تىستەنىپ. «باسە، مەنى قاي قۇداي جارىلقاي قالدى؟» دەسەم.

الىپ ۇشقان قۋانىش ۇزاققا سوزىلماي، ارتى وكىنىشكە اينالدى. ەڭ قۇرىماسا جۇرتقا كەلەكە بولماي، اعام ارمانداعانداي اقىلى بولىمگە لايىق بال دا جيناماپپىن. ياعني رەت سانى بويىنشا 117 تۇرعان اسقار ۇلى المات بار بولعانى 22 بال جيناپتى. ءولىم بولدى. ماعان دۇرىس جاۋابىن كوشىرتكەن تالەيلى قىزىمنىڭ ۆاريانتى باسقا ەكەن. ۆاريانت دەگەن پالەنى مەن قايدان بىلەيىن. مەنى ءسويتىپ قارا باسىپتى.

سونىمەن اۋىل ەلدى شۋلاتىپ، سەنساتسيا جاساعان مەنىڭ اۋىلعا قايتۋىما تۋرا كەلدى. اكەم مەن شەشەم «جۇمىس ىستەسە دە سول جاقتا ءجۇرسىن. بيىل كەلمەسىن»، - دەپتى. دوسقا كۇلكى، دۇشپانعا تابا قىلعان بالانى كىم جاقسى كورسىن. مەنىڭ قالعىم كەلمەيدى. «كەلمە» دەگەن اكەنى دە «قال» دەگەن اعانى دا تىڭداماي اۋىلعا تارتتىم. اۋىلعا كەلسەم مەنىڭ قوجاناسىر اتاعىم دۇرىلدەپ تۇر ەكەن. كەزدەسكەن ادامداردىڭ بارلىعى كۇلەدى. نامىستاناتىن نەسى بار، مەن دە كۇلدىم. تەك شەشەم بايعۇس جۇرتتان ۇيالىپ، ءبىرەر كۇن جيىن تويلارعا بارا الماي ءجۇردى...

 

بەيبىت سارىباي،