وسكەمەن - مىڭ جىلدىق تاريحى بار شاھار

 نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - بۇگىندە وسكەمەندە تۇراتىن كۇرشىم اۋدانىنىڭ تۋماسى، ەل، جەر تاريحىنا بەيجاي قارامايتىن ازامات ەرسىن مولدامجاروۆ اعامىز تەلەفون شالىپ: «وسكەمەننىڭ تاريحىنا قاتىستى ءبىر دەرەك بار. ءبىر جىلى قالا ىرگەسىنەن ەرتەدە ءومىر سۇرگەن ادامنىڭ قورىمى قازىلىپتى. ءبىراق ونى باسقا جاققا الىپ كەتىپتى. ونى كورگەن ادامدار دا بار»، دەدى. ەلەڭ ەتتىك.

سودان ەرتەڭىندە ەرسىن اعامىز قالاداعى ءتىس ەمحانالارىنىڭ بىرىندە ءتىس تەحنيگى بولىپ جۇمىس ىستەيتىن اركادي سوكولوۆ دەگەن جىگىتكە ەرتىپ باردى. اركادي شىعىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىن بىتىرگەن ەكەن.

 

«1998 -جىلى جاز ايىندا تاريح فاكۋلتەتىنىڭ 1 -كۋرس ستۋدەنتتەرى ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسيا قۇرامىندا مەنوۆنوە اۋىلىنىڭ ماڭىنداعى، ناقتىراق ايتساق، قازىرگى «ارزان» سۋپەرماركەتىنە قاراما قارسى اۋماقتا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارىنا قاتىستىق. ءبىر كۇنى بەتى تاس پليتامەن جابىلعان، بۇزىلماي، ءبۇتىن كۇيى ساقتالعان قورىمدى اشتىق.

قورىمدى اشقاندا شاشى سارى ءتۇستى، وڭ جاعىندا قىلىشى بار ەر ادامنىڭ قاڭقاسىن كوردىك. قىلىشى مىس پا، قولا ما، ونى ناقتى ايىرا المادىق. جانىندا سۇيەكتەن جاسالعان سومكەسى مەن قۇمىراعا ۇقساس ىدىس بولدى. قۇمىرانى قولعا الىپ، ورنەكتەرىنە قىزىعا قاراپ تۇرعانىمىزدا: «تەز جابىڭدار دا بارىڭدار. تيىسپەڭدەر، قۇندى زاتتار بار» دەدى جەتەكشىمىز الەكساندر تكاچەۆ. تابىلعان جادىگەرلەردى دۇرىس كورىپ تە ۇلگەرمەدىك. كۇن ىستىق. جازدىڭ كەزى. سودان كەيىن بالالار جينالىپ، سول ماڭداعى كوتلوۆانعا سۋعا تۇسۋگە كەتىپ قالدىق.

ارتىنان، ەكىنشى كۋرستا كافەدراداعى مۇعالىمدەردەن: «تكاچەۆ تيۋمەنگە كەتىپ قالدى. تابىلعان جادىگەردى وزىمەن بىرگە الىپ كەتتى» دەگەن اڭگىمە ەستىدىك. ءبىراق انىعىن بىلمەيمىز. قورعاننان شىققان ادامنىڭ نەوليت كەزەڭىنە جاتاتىنىن، قانشاما مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەندىگىن سوڭىنان بىلدىك. ءبىز قازعان قورعاننىڭ ماڭىنىڭ ءبارى جەرلەۋ ورىندارى بولاتىن. قازىر بۇزىلىپ، قۇرىلىستار سالىنىپ جاتىر» دەگەن اركادي بۇل قازبا جۇمىستارى تۋرالى سارسەن امانجولوۆ اتىنداعى شىعىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىندە جۇمىس ىستەيتىن البينا جانبوسىنوۆا جاقسى بىلەتىنىن جەتكىزدى.

سالىپ ۇرىپ ۋنيۆەرسيتەتكە بارعانىمىزدا ول كىسى شىنىمەن دە 90 -جىلداردىڭ اياعىندا قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلگەنىن، وعان وقۋ ورنىنىڭ ستۋدەنتتەرى قاتىسقانىن، اركادييدى دە بىلەتىنىن، قورعان الەكساندر تكاچەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن قازىلعانىن ايتتى.

«ولار ۇلكەن، ءبۇتىن قورىمدى قازدى. تكاچەۆ بۇعان قاتتى قۋاندى. ءبىراق سول كەزدە قاتتى جاڭبىر جاۋىپ، قورعاندى تولىق اشا المادى. تاڭەرتەڭ كەلگەندە تونالعانىن، قاڭقا سۇيەكتەرىنىڭ شاشىلىپ جاتقانىن ايتتى. ولار قولا داۋىرىنە تيەسىلى قورعاندى قازدى. ءبىراق وندا قىلىش بولعان جوق. ويتكەنى ول كەزەڭدە ادامدى قارۋ- جاراقپەن جەرلەگەن جوق. ءبىز قورعاننان شىققان جادىگەرلەردىڭ ءبارىن قالاداعى وبلىستىق تاريحي- ولكەتانۋ مۋزەيىنە وتكىزدىك. ول كەزدە سونداي تالاپ بولاتىن» دەيدى اتالعان وقۋ ورنىنىڭ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى.

وسى كافەدرادا اعا وقىتۋشى بولىپ جۇمىس ىستەيتىن ەلەنا ەگەرەنكوۆا البينا جانبوسىنوۆانى قۋاتتاپ، مەنوۆنوە اۋىلىنىڭ ماڭى، اسىرەسە قالالىق اتشاباردىڭ اۋماعىندا ءارتۇرلى كەزەڭنىڭ ەسكەرتكىشتەرى، قورىمدار كوپ ەكەندىگىن تىلگە تيەك ەتىپ: «يپپودرومدا ءبىر قورىمنىڭ ۇستىنە قوعامدىق تۋالەت سالىپ قويىپتى. وسى ماڭعا ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسيا جۇرگىزىلسە كوپ نارسە تابىلار ەدى» دەپ قۇندى ەسكەرتكىشتەرگە تولى اۋماقتىڭ نازاردان تىس قالىپ كەلە جاتقانىنا قىنجىلىسىن ءبىلدىردى.

«قازبا جۇمىستارى بارىسىندا تابىلعان ارحەولوگيالىق جادىگەرلەردىڭ بارلىعى وبلىستىق تاريحي- ولكەتانۋ مۋزەيىندە ساقتالادى» دەگەن سوڭ ۋاقىت وزدىرماي مۋزەيگە باردىق. قۇداي-اۋ، وسكەمەننىڭ مىڭ جىلدان استام تاريحىن تايعا تاڭبا باسقانداي ايعاقتايتىن قۇندى دۇنيەلەردىڭ ءبارى وسىندا ساقتالعان ەكەن-اۋ. بۇعان دەيىن قالايشا ەستىمەگەنبىز، بىلمەگەنبىز؟! وسى مۋزەيدە 40 -جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى جۇمىس ىستەيتىن، ءوزى دە قۇندى جادىگەرگە اينالعانداي شىعىس قازاقستان ارحەولوگياسىنىڭ ارعى- بەرگى تاريحىنا جەتىك ارحەولوگ گالينا كۋشپەن سويلەسكەنىمىزدە وسكەمەننىڭ كونەدەگى تاريحىنا قاتىستى كوپ مالىمەتتەرگە قانىقتىق.

قولا ءداۋىرىنىڭ قونىستارى

 

وسكەمەننىڭ ارىدەگى تاريحىنا بەكەرگە ءۇڭىلىپ وتىرعانىمىز جوق. ويتكەنى «بۇل جەر اسكەري بەكىنىس تۇرعىزىلعانعا دەيىن يەسىز، قاراۋسىز بوس جاتقان. ەشكىم تۇرماعان» دەپ وسكەمەن تاريحىن 1720 -جىلى سالىنعان بەكىنىستەن، ياعني ارىدان ەمەس، بەرىدەن باستاعىسى كەلەتىندەر ارامىزدا از ەمەس. قازىر «كەلەسى جىلى وسكەمەننىڭ 300 -جىلدىعىن تويلايمىز» دەپ جەلپىنىپ جۇرگەندەر دە بار. شىنىمەن، وسكەمەنگە 300 جىل ما؟ تارازدىڭ 2000، تۇركىستاننىڭ 1500، الماتىنىڭ 1000 -جىلدان استام تاريحى بار. دالەلدەنگەن، دايەكتەلگەن تاريح. سوندا ەركە ەرتىستىڭ جاعاسىنداعى، شىرايلى دا شۇرايلى تابيعاتى بار، استى- ءۇستى كەنگە تولى كەنەن ولكە، سۋلى- نۋلى مەكەن «بەكىنىس قاشان سالىنادى ەكەن؟» دەپ سان عاسىر قاۋسىراپ بوس جاتقان با؟ قالاي ويلاساڭىز دا، قالاي قيسىندىرساڭىز دا اقىلعا سىيمايتىنى انىق. جوق، ەرتىستىڭ ساعاسى سان عاسىر بويى سان جۇرتقا، سان تايپاعا باراقاتتى مەكەن، قايىرلى قونىس بولىپتى.

ارحەولوگتار سوزىنە سەنسەك، ەرتىس جاعاسىندا ادامدار ەڭ العاش شامامەن 80 مىڭ جىل ۋاقىت بۇرىن پايدا بولعان. «وسكەمەن اۋماعىنداعى كونە قورعاندار 18- عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا زەرتتەلە باستادى. شاھار ماڭىنداعى كونە قورعانداردى ەڭ العاش تاريحشى گ. ميللەر كورىپ، 1734 -جىلى قالا ىرگەسىندەگى بىرنەشە قورعانعا جانە ءۇلبىنىڭ وڭ جاعالاۋىندا، ياعني بەكىنىسكە قاراما قارسى اۋماقتاعى ەكى قورعانعا قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزدى.

ميللەردەن كەيىن 1865 -جىلى شىعىسقا كەلگەن اتاقتى ارحەولوگ ۆ. رادلوۆ: «ەرتىسكە كەلگەن كەزدە ءبىز كەڭ بايتاق دالادان، وزەن جاعالاۋلارىنان ءار اتتاعان سايىن ەرتە زاماننان ساقتالعان، توپ- توپ بولىپ الىستان كوزگە تۇسەتىن اۋقىمدى قورعانداردى كەزدەستىردىك. مۇنداعى قورىمدار ەرتە زاماندا بۇل جەردە ءبىرشاما حالىق تۇرعانىن، ۇلكەن ەلدى مەكەندەر ورنالاسقانىن كورسەتەدى. ولاردىڭ ءبىراز بولىگى وزىندىك جوعارى مادەنيەتكە يە بولعان. مۇنى قورىمدار مەن ولاردان تابىلعان كونە زاتتاردان انىق اڭعارامىز» دەپ تامسانا جازعانى بەلگىلى.

ال گ. ميللەر ءوز جازبالارىندا «بولاشاقتا بۇل جەردەن تاريح ءۇشىن ماڭىزدى تالاي قۇندىلىقتاردى تابۋىمىز مۇمكىن» دەگەن بولجام ايتقان بولاتىن. راسىندا دا، كونە زاتتار بار ەكەن. ولاردىڭ ەڭ ەجەلگىلەرى - قازىرگى قالا اۋماعىنان تابىلعان تاستان جاسالعان ەكى بالتا مەن نايزا. بۇل جادىگەرلەردى وتكەن عاسىردىڭ 50 -جىلدارىنىڭ باسىندا ارحەولوگ س. چەرنيكوۆ ءبىزدىڭ مۋزەيگە وتكىزگەن. ءالى دە ساقتاۋلى»، - دەگەن ارحەولوگ گالينا كۋش قالا اۋماعىنان تابىلعان ەڭ كونە زاتتار ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىنگى Ⅲ مىڭجىلدىققا تيەسىلى ەكەندىگىن ايتادى.

ەنەوليت كەزەڭىندە ءومىر سۇرگەن اقسۇيەك ايەل

 

وسكەمەننىڭ ىشىنەن جانە ماڭىنان تابىلعان ارحەولوگيالىق جادىگەرلەردى بىرنەشە كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرۋ كەرەك سەكىلدى. اۋەلگى كەزەڭ - قولا ءداۋىرى. بۇل كەزەڭنىڭ ەڭ قۇندى ەسكەرتكىشى - وسكەمەندىك ارحەولوگ الەكساندر تكاچەۆ 1993 -جىلى مەنوۆنوە اۋىلىنان ەكى شاقىرىم جەردەن تاپقان ەنەوليت داۋىرىنە جاتاتىن ايەل قورىمى. ارحەولوگتىڭ ءوزى وبلىستىق تاريحي- ولكەتانۋ مۋزەيىنە وتكىزگەن ەسەبىندە بۇل اۋماقتى «مەنوۆنوە Ⅺ قورىمى» دەپ اتاپ، ايەلدىڭ جاس شاماسى 40-50 (ا. باعاشيەۆانىڭ انىقتاۋىنشا) دەپ كورسەتەدى.

ءبىر عاجابى، ايەلدىڭ كەۋدە كيىمى جاعاسىن قوسا العاندا يىعىنان جەڭىنە دەيىن جۇقا پلاستينكا ءتارىزدى سۇيەكتەن كەسىپ، تەسىلىپ جاسالعان جاپىراق فورماسىنداعى اشەكەيلەرمەن (ولاردىڭ سانى - 240) بەزەندىرىلىپتى. بەلدىگى ءتورت قاتار سالپىنشاقتارمەن بەدەرلەنىپ، ولاردىڭ اراسى 13 اقبوكەننىڭ الدىڭعى كۇرەك تىستەرىمەن بەكىتىلىپ، بەلدىكتىڭ وڭ جاعىنا كىشكەنە سومكە ءىلىنىپتى. سومكە ىشىنەن جوسانىڭ كەسەگى، تاس مونشاقتار مەن كىشكەنە ۇلۋ قابىرشاعى شىعىپتى.

«مۇنى سەنساتسيالىق جاڭالىق دەۋگە دە بولادى. «وسىدان 3-4 مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن ايەلدەر قالاي كيىنگەن؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ تابا الامىز. ايەلدىڭ كويلەگى ءبىزدىڭ بولجاۋىمىزشا، تەرىدەن تىگىلگەن سەكىلدى. سالپىنشاقتاردىڭ ورنالاسۋى ايەلدىڭ كيىمىن رەستاۆراتسيالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ەسكەرتكىشتىڭ قۇندىلىعىن سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن. تاس ءداۋىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە ءومىر سۇرگەن بۇل ايەلدىڭ اقسۇيەكتەر اۋلەتىنەن شىققانى انىق. وڭىردە بۇل كەزەڭنىڭ ەسكەرتكىشتەرى وتە سيرەك»، - دەپ جازادى گ.

كۋش «شىعىس قازاقستان وبلىسى ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تىزبەسى» اتتى جيناقتاعى ماقالاسىندا.

ەندەشە، وتە سيرەك، وزگەشە ەسكەرتكىشتى الداعى ۋاقىتتا شىلىكتىدەن تابىلعان التىن ادام سەكىلدى رەستاۆراتسيالاپ، تامىرلى تاريحىمىزدى پاش ەتىپ، جۇرت نازارىنا نەگە ۇسىنباسقا؟!.

قولا داۋىرىندە وسكەمەن قالاسىنىڭ اۋماعى بىرنەشە تايپاعا جايلى قونىس بولعان سياقتى. مۇنى شاھارداعى كراسين كەنتىندەگى پانكراتيەۆ باعى ماڭىنان تابىلعان ءارتۇرلى جادىگەرلەر ايعاقتاپ وتىر. اۋەلدە بۇل جەردەن ءبىر- ەكى قىش قالدىقتارى كەزدەيسوق ۇشىراسىپ، سوڭىنان ارحەولوگ الەكسەي چاريكوۆ قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزگەندە گەومەتريالىق ايشىقتارى بار 300-دەن استام كەراميكالىق ىدىستار شىعىپتى. بۇدان بولەك ءۇش مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ شارۋاشىلىق قىزمەتىنەن حابار بەرەتىن ءارتۇرلى ىدىستار، ەڭبەك قۇرالدارىنىڭ سىنىقتارى، مال سۇيەكتەرى تابىلىپتى.

ارحەولوگ گ. كۋش بۇل جەردىڭ قولا داۋىرىندەگى تايپالاردىڭ ءبىرىنىڭ تۇراعى بولعانىنا بەك سەنىمدى. 1947 -جىلى وسكەمەن سۋ ەلەكتر ستانساسىن سالۋ كەزىندە قوپارىلعان قابىردەن دە وسىعان ۇقساس ساز بالشىقتان جاسالعان ەكى ىدىس كوزگە ءتۇسىپتى. 1982 -جىلى قالاداعى زاشيتا ىقشام اۋدانىنداعى ۆوكزالنايا كوشەسىنە سۋ قۇبىرىن تارتۋ كەزىندە تۇرعىندار قولا داۋىرىندە جەرلەنگەن ادامنىڭ قاڭقاسىن كەزدەستىرىپتى. جەرلەۋ ءراسىمى وزگەشە قورىمداعى ءمايىتتىڭ باس جاعىنا قولا اشەكەيلەر مەن ورنەكتەلگەن قىش ىدىس قويىلىپتى.

«اسەمدەلگەن، اشەكەيلەنگەن كيىمىنەن ونىڭ اۋقاتتى ادام بولعانى اڭعارىلادى. قابىردى اشقان كەزدە كيىمدەرگە تاعىلعان 100 قولا مونشاق، دوڭگەلەكتەپ جاسالعان ون ايىلباس، سالپىنشاعى بار قولا سىرعا تابىلدى. ايەل اشەكەيلەرىنەن تالعامدىقپەن قاتار ءدىني سەنىمدىك، ەتنيكالىق جانە مۇلىكتىك ەرەكشەلىكتەر بايقالادى. تابىلعان زاتتارعا قاراپ ءبىز بۇل قابىرگە ب. ە. د 1- مىڭجىلدىقتىڭ باسى مەن 2 مىڭجىلدىقتىڭ سوڭعى توقسانىندا اقسۇيەك ايەل جەرلەنگەن دەپ ايتا الامىز»، -  دەيدى جەرلەۋ ورنىن سول كەزدەرى بەلگىلى ارحەولوگ فيرايا ارسلانوۆامەن بىرگە زەرتتەگەن گالينا كۋش.

ارحەولوگتىڭ ايتۋىنشا، قالا اۋماعىنان جوعارىدا اتاپ وتكەن قونىس پەن قورىمداردان بولەك قولا داۋىرىنە تيەسىلى تاعى دا 7 جادىگەر (ەڭبەك قۇرالدارى مەن قارۋ تۇرلەرى) تابىلىپتى. ماسەلەن، وسكەمەن تۇرعىنى ماكسيم اگەيەۆ 1986 -جىلى قازانشۇڭقىر (زاشيتا ىقشام اۋدانى) ماڭىنداعى ساياجاي تەلىمىنەن قولادان جاسالعان قانجاردى كەزىكتىرسە، ەكىنشى قولا قانجار 1985 -جىلى الدەكىمدەردىڭ قولىنا كەزدەيسوق ءتۇسىپتى.

ءبىر ەرەكشەلىگى، ەكى قانجاردىڭ جاسالۋى ەكى ءتۇرلى. بۇعان مۇناي بازاسى اۋدانىنان شىققان قولا پىشاقتى، سوگرا كەنتىندەگى سوگورنايا كوشەسى 126 ءۇي ماڭىنان ۇشىراسقان كىشكەنە قولا بالتا مەن 1957 -جىلى قالا اۋماعىندا قۇرىلىس سالۋ كەزىندە قولعا ىلىككەن قولا شاپقىنى، ءۇش قولا قازاندى قوسىڭىز. ءۇش قازاننىڭ ەكەۋى 1920 -جىلعا دەيىنگى ۋاقىتتا، سوڭعىسى ب. اككەرمان جەتەكشىلىك ەتكەن 1939 -جىلعى ەكسپەديتسيا كەزىندە (جادىگەر قازىر سەمەيدەگى تاريحي ولكەتانۋ مۋزەيىندە ساقتاۋلى) تابىلىپتى. ارحەولوگتار ءۇش قازان دا ب. ە. د VII- Ⅷ عاسىرلاردا پايدالانىلعان، ال وسكەمەندەگى اۋەجاي اۋدانىنداعى ءبىر ساياجايدى سالۋ كەزىندە شىققان قولا قازان (تاپقان - ي. ۆودچەنكو. 1976 -جىلى) مارقۇممەن بىرگە راسىمدىك ماقساتتا كومىلگەن دەپ توپشىلايدى.

قيماق قورعاندارى

 

وسكەمەننىڭ ىرگەسىندەگى احمەر اۋىلىنىڭ ماڭىنان پاتشا قورعاندارىنا ۇقسايتىن، ساق كەزەڭىنە جاتاتىن قورىمنىڭ تابىلعانى دا (قورعاندى اشقان -  ا. تكاچەۆ) بەلگىلى. بيىكتىگى 1,5، ديامەترى 20 مەترلىك ءۇيىندى استىنان اق كۆارتستان جاسالعان قورشاۋ شىعىپتى، قورشاۋ سىرتى ەنى 5 مەترلىك ورمەن قورشالىپتى. ءۇستى ءمارمار تاسپەن جابىلعان جەرلەۋ ورنى ءتورت باعانعا بەكىتىلىپ، جىلقى، سيىر، ءتورت قوي مەن ەشكى قۇرباندىققا شالىنىپتى. «جانۋارلاردىڭ سۇيەكتەرى ءۇيىندىنىڭ ۇستىندە جاتتى»، -  دەپ جازادى ارحەولوگ گ. كۋش.

ساق كەزەڭىنە تيەسىلى قورعانداردىڭ ءبىرى مەنوۆنوە اۋىلى ماڭىندا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارى كەزىندە انىقتالعانىن ارحەولوگ ا. تكاچوۆ ءوزىنىڭ ەسەبىندە جازعان بولاتىن. ەرتە ساق كەزەڭىنە قاتىستى تاعى ءبىر جادىگەر -  قابىلان بەينەسىندەگى قولا پىشاقتىڭ سىنىعىن وسكەمەن تۇرعىنى سەرگەي الەكسەيەۆ جىبەك ماتالار ىقشام اۋدانىنان تاۋىپ الىپتى. «مۇنداي ورنەكتەۋ كوبىنە ساق كەزەڭدەرىنە ءتان. پىشاققا مۇقيات كوز سالساڭىز، قابىلاننىڭ قۇلاعىن، ۇزىن تۇمسىعىن، اۋزى مەن كوزىن، الدىڭعى اياقتارىن كورۋگە بولادى. بۇل جادىگەردىڭ ەرەكشەلىگى، مىسىق تۇقىمداس جىرتقىشتىڭ اقسيعان ءتىسى مەن تىرناقتى تابانى جاقسى بەدەرلەنگەن. ءبىزدىڭ ءوڭىردىڭ قابىلاندارى وسىنداي قاسيەتتەرىمەن ەرەكشەلەنەدى. ايرىقشا تۋىندىنىڭ جاسالۋ ۋاقىتى -  ب. ە. د  VII-VIعاسىر»، -  دەيدى گ. كۋش.

 

اراب- پارسى تاريحشىلارى ەرتىس بويىندا قيماقتاردىڭ جيىرماعا جۋىق قالاشىعى مەن ورتالىعى بولعانى جايىندا جازبا دەرەكتەر قالدىرعانى ءمالىم. امانتاي يسين، مۇحتاربەك كارىموۆ، اسان وماروۆ، ءقۇسمىليا نۇرقاسىم سەكىلدى سەمەيلىك عالىمدار مەن تاريحشىلار قىپشاق- قيماق قاعاناتىنىڭ باس ورداسى سەمەي قالاسى بولعاندىعىن، ەرتىستىڭ وڭ جاعالاۋىنداعى جەتى تاس مەشىت قيماق وداعىنا كىرگەن تايپا سانىنا سايكەس بوي كوتەرگەنىن كوپتەن بەرى ايتىپ، جازىپ ءجۇر. ەرەكشە اتاپ وتەرلىگى، قيماق قاعاناتى كەزەڭىنە جاتاتىن ەسكەرتكىشتەر وسكەمەن قالاسى اۋماعىنان دا تابىلعان.

ەرتىس جاعاسىنداعى تاس قورعانداردى زەرتتەگەن ارحەولوگتار بۇل ەسكەرتكىشتەر قيماق تايپاسى وداعىنا جاتاتىندىعىن، ال عالىم ا. ادريانوۆ مۇنداي قورعاندار 1911 -جىلى قالاعا قارسى، ياعني ەرتىستىڭ سول جاعالاۋىنان تابىلعانىن جازىپ كەتكەنى بەلگىلى. ەرتىستىڭ سول جاعالاۋى دەپ وتىرعانىمىز - جىبەك ماتالار كومبيناتى ىقشام اۋدانىنا باراتىن اۋماق، مەنوۆنوە مەن احمەر اۋىلدارىنىڭ ماڭى. وسى كەزەڭگە جاتاتىن ۇلكەن قورعان احمەر سەلوسىنان 800 مەتر قاشىقتىقتان دا تابىلىپتى (ەسكەرتكىشتى زەرتتەۋشىلەر - گالينا كۋش پەن گالينا سۋۆوروۆا).

بيىكتىگى جارتى مەتر، ديامەترى 14 مەتر بولاتىن قورعانداعى ءبىر قابىرگە بەس مۇردە كومىلگەن ەكەن. قورىمنان قىلىش، نايزانىڭ، جەبەنىڭ ۇشتارى، ساداققا جابىستىرىلعان سۇيەكتەن جاسالعان اشەكەيلەر، وسىمدىك فورماسىندا بەزەندىرىلگەن قولا جانە كۇمىس بەلدىكتەر شىعىپتى. ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، وسىعان ۇقساس ۇزىن قورعاندار احمەردەن بۇرىن شەمونايحا اۋدانىنىڭ زيەۆاكينو اۋىلىنان دا تابىلعان- دى.

بەلگىلى ارحەولوگ فيرايا ارسلانوۆانىڭ شەمونايحا اۋدانى اۋماعىنان قيماق كەزەڭىنە جاتاتىن كوپتەگەن قۇندى ەسكەرتكىشتەردى انىقتاپ، عىلىمي اينالىمعا ەنگىزگەنىن وتاندىق تاريحشىلار جاقسى بىلسە كەرەك. قيماق قاعاناتى كەزەڭىنە تيەسىلى قورىمدار شاھاردىڭ كىرپىش زاۋىتى جانە زاشيتا اۋداندارى اۋماعىنان دا كەزدەسكەن. ءبىرىنشى بۇزىلعان قورىمنان اتىمەن قوسا جەرلەنگەن جاۋىنگەردىڭ قىلىشى، ءۇش قىرلى جەبەنىڭ ۇشى، بەلدىگىنىڭ ايىلباسى، جۇگەن، ۇزەڭگى مەن اۋىزدىقتىڭ كەيبىر بولشەكتەرى شىقسا، ەكىنشى قورىمدا (مۇندا دا جاۋىنگەر اتىمەن جەرلەنگەن) ۇزەڭگى، ايىل، جۇگەننەن باسقا اعاش ەردىڭ كەيبىر بولشەكتەرى ساقتالىپتى. اتىنىڭ جۇگەنى قولامەن، ءوزىنىڭ بەلدىگى كۇمىسپەن اشەكەيلەنگەن بۇل جاۋىنگەردىڭ سىرعاسى مەن جۇزىگى دە بولعان ەكەن.

بەلگىلى ارحەولوگ زەينوللا ساماشەۆ 2010 -جىلى وبلىستىق «ديدار» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا ەرتىس جاعاسىنداعى قيماق كەزەڭى ەسكەرتكىشتەرىنە ەرەكشە توقتالىپ: «...وسكەمەن قالاسىنىڭ ءوز ىشىندە دە سول كونە قالالاردىڭ ىزدەرى تابىلىپ جاتىر. ماسەلەن، قالانىڭ كىرپىش زاۋىتىنا بارا جاتقان تۇستاعى جەردەن توپىراق قازىپ الىپ جاتقاندا تالاي ءبۇلىنىپ كەتكەن قورعاندار تابىلعان. بۇل - X عاسىرعا جاتاتىن قورعاندار. ودان تابىلعان زاتتار قازىر وبلىستىق تاريحي- ولكەتانۋ مۇراجايىندا تۇر. ياعني، بۇل جەردە ورىستار كەلگەنگە دەيىن نەمەسە كەلگەننەن كەيىن دە جەرگىلىكتى ەتنوستىڭ تىرشىلىگى، تاريحي ساباقتاستىعى جويىلىپ كورگەن جوق» دەگەن ەدى.

 

ءبىز جوعارىدا ءسوز ەتكەن، وسكەمەننىڭ ىشىنەن جانە ماڭىنان تابىلعان جادىگەرلەردىڭ بارلىعى دەرلىك قالاداعى وبلىستىق تاريحي- ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ قورىندا ساقتالعان. ءبىر ەسكەرتەرىمىز، تەك قالا اۋماعىنان شىققان ءۇش قولا قازاننىڭ ەكەۋى عانا ساقتالماعان ەكەن. ساقتالماعان دەگەننەن شىعادى، بۇدان ءبىر عاسىر بۇرىن بەلگىلى ولكەتانۋشى ۆ. گەراسيموۆ ءۇلبى پوسەلكەسىنە (سوگرانىڭ بۇرىنعى اتاۋى) بارار جولدا ۇلكەن تاس باعان تۇرعانى جايىندا جازىپتى. ارحەولوگ گالينا كۋش بۇل باعان كونە قورعاننىڭ ءبىرىنىڭ باسىنا ورناتىلعانىن، بۇگىندە جوعالىپ كەتكەنىن، كەيىنگى تاعدىرى بەيمالىم ەكەندىگىن، تاس باعان تۋرالى مىناداي اڭىز قالعاندىعىن ايتادى. وسى ماڭدا تۇرعان ءبىر باتىر اتىن بايلاۋ ءۇشىن وسى ۇلكەن باعاندى اكەلىپ ورناتقان دەسەدى. اتىن كوپ بايلاعاندىقتان باعاننىڭ جوعارعى جاعىندا ارقاننىڭ كوزگە كورىنەرلىكتەي ءىز قالىپتى. اقىرى الگى باتىر قورعانعا كىرىپ ءوزى تاس باعانعا اينالىپ كەتىپتى. اڭىز سوڭى وسىلاي اياقتالادى ەكەن. بالكىم، سوگرا ىقشام اۋدانىنىڭ كونە كوز قارتتارى بۇل تاس باعاندى كورگەن بولار، كورمەسە دە، تاس باعان جايىندا ەستىگەن بولار.

تاعى ءبىر ساقتالماعان ەسكەرتكىش - ەرتە تۇرىك كەزەڭىنە جاتاتىن بالبال تاس ەرتەرەكتە قالاداعى وبلىستىق تاريحي- ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ الدىندا تۇرعان دەسەدى. گ. كۋشتىڭ ايتۋىنشا، وسكەمەننىڭ ماڭىنان تابىلعان جادىگەردى 1911 -جىلى پەتەربۋرگكە الىپ كەتكەن.  ⅩⅩعاسىر باسىندا وسكەمەن اۋماعىنداعى قورعانداردىڭ بىرىنە قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلگەن كەزدە بۇعىنىڭ التىننان جاسالعان ءمۇسىنى دە تابىلىپتى. وكىنىشكە قاراي، بۇل تابىلىم تۋرالى دا ءجوندى مالىمەت جوق. سوندىقتان ءىز- ءتۇسسىز كەتكەن دۇنيەلەردى ىندەتە ىزدەۋگە ۋاقىت كەتىرگەننەن گورى قولدا بار جادىگەرلەردى قورعاۋ، ساقتاۋ، ناسيحاتتاۋ باعىتىندا جۇمىلا جۇمىس ىستەگەنىمىز دۇرىس سەكىلدى.

ەرتىستىڭ بويى تولعان - ەسكەرتكىش

 

وسى ماقالانى ازىرلەۋ بارىسىندا ءبىر بايقاعانىم ءارى تاڭعالعانىم، وسكەمەندەگى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى جوسپارلى تۇردە جۇرگىزىلمەگەن سياقتى. ماسەلەن، 90 -جىلدارى وبلىس ورتالىعىنىڭ ىرگەسىندەگى احمەر مەن مەنوۆنوە اۋىلدارىنىڭ ماڭىندا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارى قالادا قۇرىلىستىڭ كوپتەپ سالىنۋىنا بايلانىستى ەسكەرتكىشتەر قيراپ، بۇزىلا باستاعاندىقتان ولاردى قورعاۋ، بارىن ساقتاپ قالۋ ماقساتىندا قولعا الىنعان.

سونىڭ وزىندە وسكەمەننىڭ ارعى تاريحىنان قۇندى مالىمەتتەر بەرەتىن كوپتەگەن باعالى جادىگەرلەر تابىلعان. قالاداعى وبلىستىق تاريحي- ولكەتانۋ مۋزەيىندە ساقتالعان ارحەولوگ ا. تكاچەۆتىڭ ارحەولوگيالىق ەسەپتەرىن قاراپ شىققانىمىزدا شىعىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (قازىرگى س. امانجولوۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەت، سول ۋاقىتتا وسىلاي اتالعان بولۋ كەرەك) ۇيىتقى بولۋىمەن جانە شىعىس گۋمانيتارلىق ينستيتۋتىنىڭ قاتىسۋىمەن 1992-1995 جانە 1998 -جىلدارى ەكى مارتە ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرىلىپتى.

اۋەلگى ەكسپەديتسيا  قىزىلتاس قورىمى (ۇلان اۋدانى)، باراشكا 1 قونىسى، باراشكا 1 قورىمى، مارينكا قورىمى، پابوكو قونىسى (شەمونايحا اۋدانى)، احمەر قورىمى (وسكەمەن قالاسى)، بەرەزوۆسكي قورىمى (گلۋبوكوە اۋدانى) ەسكەرتكىشتەرىنە قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزىپتى. ەكىنشى جوعارى- ەرتىس ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى دەپ اتالعان ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى گەراسيموۆكا قورىمى (ۇلان اۋدانى) ، احمەر II، احمەر  Ⅲ قورىمدارى، مەنوۆنوە قونىسى، مەنوۆنوە VII، مەنوۆنوە VIII، مەنوۆنوە Ⅷ A، مەنوۆنوە  Ⅷ B، مەنوۆنوە IX، مەنوۆنوە X، مەنوۆنوە Ⅺ قورىمدارى (بارلىعى وسكەمەن) مەن شەمونايحا اۋدانى اۋماعىنا بارلاۋ شارالارىن قولعا الىپتى.

ارحەولوگ ا. تكاچەۆ 1998 -جىلى جازعان «شىعىس قازاقستان وبلىسى اۋماعىنداعى دالالىق ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر» اتتى ەسەبىندە وسى جىلى جوعارى- ەرتىس ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسىنىڭ ەكى جاساعى وسكەمەندە جۇمىس ىستەگەنىن، مەنوۆنوە جاساعىنا شىعىس گۋمانيتارلىق ينستيتۋتىنىڭ تاريح كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى ا. تكاچەۆ پەن شىعىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى يۋ. لىسەنكو جەتەكشىلىك ەتكەنىن، ولار مەنوۆنوە اۋىلىنىڭ ماڭىنداعى ەسكەرتكىشتەردى، ال شىعىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى ەلەنا ۆينوكۋروۆا باسقارعان احمەر جاساعى گەراسيموۆكا مەن احمەر اۋىلدارى توڭىرەگىندەگى كوشپەلىلەردىڭ قورعاندارىن زەرتتەگەنىن كەلتىرەدى. «ەكسپەديتسيا بارىسىندا وسكەمەننىڭ ماڭى مەن ەرتىس جاعاسىندا ءارتۇرلى كەزەڭنىڭ 20 دان استام ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەرىنىڭ بار ەكەندىگى انىقتالدى.

كوپتەگەن نىساندار قۇرىلىس الاڭىندا قالعان، بۇزىلىپ، جويىلۋعا جاقىن تۇر.

سوڭعى جىلدارى ەكسپەديتسيا وسىنداي قۇرۋدىڭ الدىنداعى ەسكەرتكىشتەرگە اپاتتى- قۇتقارۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى.

1994-1998 -جىلدارى ءار كەزەڭنىڭ ەسكەرتكىشتەرىنە جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر بۇل ايماقتىڭ سوڭعى 5-7 مىڭجىلدىقتا بوس جاتپاعانىن، يگەرىلگەنىن انىق كورسەتەدى. بۇگىندە ءار كەزەڭنىڭ مىناداي ەسكەرتكىشتەرى اشىلدى: تاس جانە قولا داۋىرىندەگى قورىمدار، كەيىنگى قولا ءداۋىرى قونىستارىنىڭ ورىندارى، ەرتە جانە ورتا عاسىرلارداعى كوشپەندىلەر قورعاندارى» دەپ جازادى ارحەولوگ. ا. تكاچەۆ احمەر اۋىلى ماڭىنان تابىلعان ەسكەرتكىشتەر 5 كەزەڭدى قامتيتىنىن (قولا ءداۋىرى، ەرتە تەمىر ءداۋىرى، قيماق كەزەڭى، ەرتە جانە ورتا عاسىرلارداعى كوشپەندىلەر قورعاندارى)، مەنوۆنوە اۋىلى توڭىرەگىنەن انىقتالعان ەسكەرتكىشتەر دە قولا داۋىرىنەن قيماق- قىپشاق قاعاناتىنا دەيىنگى بىرنەشە كەزەڭگە جاتاتىنىن اتاپ وتەدى.

ارحەولوگ مەنوۆنوە اۋىلى ماڭىنان تابىلعان ەسكەرتكىشتەردىڭ ىشىنەن 1997 -جىلى اشىلعان قولا داۋىرىنە تيەسىلى مەنوۆنوە قونىسىنا ايرىقشا توقتالىپ، ەسكەرتكىشتىڭ ءاۋ باستاعى بولجالدى كولەمى 3-4 مىڭ شارشى مەتر اۋماقتى الىپ جاتقانىن، ال ساقتالعانى 300-400 شارشى مەتر اۋماق ەكەندىگىن تىلگە تيەك ەتەدى.

سويتەدى دە وسى قونىستان استىندا ارىقتارى بار ەكى جەر استى قۇرىلىمى تابىلعانىن كەلتىرەدى. سونىمەن قاتار ا. تكاچەۆ ەرتە ساق كەزەڭىنە جاتاتىن (ب. ە. د VII-VIII) مەنوۆنوە  Ⅷقورىمى ۋاقىت جاعىنان شىلىكتى جازىعىنداعى پاتشا قورعاندارىنا جاقىن كەلەتىنىن ايتىپ: «قورعاندار سانىنىڭ ازدىعىنا قاراعاندا ساقتار مۇندا قىسى- جازى تۇرماعان سەكىلدى. ءبىز زەرتتەگەن ەسكەرتكىش جىلدىڭ جىلى مەزگىلىندە تۇرعىزىلعان نەمەسە مۇندا ادامدار جاز كەزىندە جەرلەنگەن.

ەرتە تەمىر داۋىرىندەگى كوشپەلىلەر ەرتىس جاعاسىن جازعى- كۇزگى قونىس رەتىندە پايدالانعان سياقتى. ولاردىڭ قىستاۋلارى، ورتالىعى تارباعاتايدىڭ تاۋلى ايماعىندا بولعان» دەپ وسكەمەن ماڭى ساقتاردىڭ جايلاۋى، جازعى قونىسى بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجامىن دا جاسىرمايدى. ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، جوعارى- ەرتىس ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى شەمونايحا اۋدانىنا بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەندە ۋبا وزەنىنىڭ سول جاعالاۋى، ەرتىستىڭ وڭ اعىسىنداعى ۆەرح ۋبا اۋىلىنان ۋبينكا اۋىلىنا دەيىنگى اۋماقتان قولا ءداۋىرىنىڭ 8 قونىسى مەن قولا، ەرتە جانە ورتا عاسىرلارداعى كوشپەندىلەردىڭ 7 قورىمىن اشادى. بۇل نەنى كورسەتەدى؟ بۇل قارت ەرتىستىڭ ساعاسى سان عاسىر سان جۇرتقا سالۋالى وردا، مەيىرلى مەكەن بولعانىنىڭ ايقىن دالەلى ەمەس پە؟!

ءبىر وكىنىشتىسى، وسكەمەن قالاسى اۋماعى مەن ماڭىنان تابىلعان قونىستار، قورعاندار مەن قورىمداردىڭ كوپشىلىگى، كوپشىلىگى ەمەس، بارلىعى دەرلىك ساقتالماعان. ءبىرىنىڭ ۇستىنە قۇرىلىس سالىنىپ كەتسە، ەكىنشىسى توپىراق استىندا قالعان. ال بۇل قورعانداردى تاۋىپ، زەرتتەپ، ەلەۋلى ەڭبەك سىڭىرگەن ارحەولوگتار وزگە ەلگە نەمەسە باسقا قالاعا قونىس اۋدارعان. سوندىقتان وسكەمەننىڭ ارعى تاريحىن ايعاقتايتىن باعالى دۇنيەلەر شىققان قورعانداردى تابۋ، انىقتاۋ، قاجەت بولسا قورشاپ، بەلگى قويۋ سەكىلدى جۇمىستار ۇلكەن ىزدەنىستى قاجەت ەتەتىنى انىق. ۋاقىتى كەلگەندە، بۇل جۇمىستار دا قولعا الىنار دەپ ءۇمىت ەتەمىز.

احمەر قاراسۋ، مەنوۆنوە كۇسەباي شارباعى اتالعان

 

جوعارىدا قالامىزدىڭ مىڭجىلدىقتارعا ۇلاساتىن ارعى تاريحىنا از- كەم توقتالدىق. ال وسكەمەندە 1720 -جىلى رەسەي پاتشاسىنىڭ امىرىمەن اسكەري بەكىنىس سالىنعان تۇستا شاھار اۋماعىن كىمدەر مەكەندەگەن؟ سوناۋ تاس، قولا داۋىرلەرىنەن باستاپ ءارتۇرلى كەزەڭدەردە سان جۇرتقا پانا بولعان كەنەن ولكە، شۇرايلى مەكەن  XVIIIعاسىردا بوس جاتۋى مۇمكىن بە؟ ارينە، بوس جاتپاعان. بۇل تۋرالى دەرەكتەردى وسكەمەندىك تاريحشى، ولكەتانۋشى زاينوللا قايسەنوۆتىڭ «شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ تاريحي وچەركتەرى» اتتى ەڭبەگىنەن كورۋگە بولادى.

ولكە تانۋشى اتالعان كىتابىندا وسكەمەندە 1720 -جىلى اسكەري بەكىنىس سالىنعانعا دەيىن ەرتىستىڭ قوس قاپتالىندا قازاقتار كوشىپ- قونىپ، مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانعانىن، بوتپاي تاۋى نەمەسە قازىرگى پريستاننان ابلاكەتكا گ ە س-ىنە دەيىنگى اۋماقتا سارى جومارت ەلىنىڭ وتەۋلى مامبەت رۋلارى، اقتاستى نەمەسە گلۋبوكوە اتالىپ كەتكەن جەرلەردى جاركە جانە وتەمىس ەلىنىڭ رۋلارى، ءۇلبى وزەنى بويىن كەرەي رۋلارى مەكەن ەتكەنىن جانە بۇل دەرەكتەردى وسكەمەندىك تولەگەن رايىسوۆ (1905 -جىلى تۋعان) جانە اسقاربەك تۇرسىنبەكوۆ (1911 -جىلى تۋعان) اقساقالداردىڭ شەجىرەسىنەن جازىپ العانىن ايتادى.

تاريحشىنىڭ اسقاربەك اقساقالدان ەستىگەن اڭگىمەسىنىڭ ءبىرى مىناداي. XVIII عاسىردىڭ باسىندا بۇرىنعى لايلى، قازىرگى سامار اۋدانىندا (بۇگىنگى كوكپەكتى) جاركە رۋىنىڭ ىشىندە ءبىر ءوزى مىقتى، باۋكەسپە ۇرى ەرتىستىڭ ار جاق، بەر جاعىندا وتىرعان قازاق اۋىلدارىنىڭ جىلقىسىن ۇرلاپ، ويرات قالماقتارىنا ءىز-ءتۇزسىز جوعالتىپ، ەلدىڭ تىنىشىن كەتىرىپتى دەيدى.

ءبىر كۇنى بيلەردىڭ ۇكىمىمەن الگى ادامدى ۇستاپ الىپ، جەرگە دىڭگەك قاعىپ، اش- جالاڭاش ءۇش كۇن بايلاپ، ءۇش كۇننەن كەيىن قولىنداعى مالىن سىپىرىپ الىپ، ءوزىن ەلدەن قۋىپتى. بالا- شاعاسى كوپ بولعاندىقتان الىسقا كەتە الماي ەرتىستەن ءوتىپ، ءۇلبىنىڭ ەرتىسكە قۇيار ساعاسىنداعى (اسكەري بەكىنىس ورنى تۇرعان جەر) قالىڭ اعاشتان ەكى بولمەلى ءۇي سالىپ، بالىق اۋلاپ، ءۇلبىنىڭ جوعارى جاعىنداعى كەرەيلەرمەن بايلانىس جاساپ، كۇنىن كورىپتى.

«سول جىلداردىڭ بىرىندە ەرتىس بويىنا بەكىنىس سالۋعا كەلگەن ەكسپەديتسيا باستىقتارى الگى ادامدى كەزدەستىرەدى دە، وتىرعان جەردى بوساتۋدى سۇرايدى. ورىسشا بىلەتىن ۇرى بالالارى كوپ، ارى- بەرى كوشە المايتىنىن تۇسىندىرەدى. ەكسپەديتسيا باسشىلارى قازىرگى سوگرادان جەر كەسىپ، قولىنا «پومەشيك» دەگەن دۆورياندىق كۋالىك قاعاز جانە جەتكىلىكتى ازىق- تۇلىك بەرىپ، كوشىرىپ تاستايدى. كەلگەن ورىستاردىڭ ءبارى ونىڭ اتىن اتاي الماي «مۇسىلمان» دەۋدىڭ ورنىنا «پۋسىرمان» دەپ كەتىپتى.

كەيىن سول كىسىدەن تاراعان ۇرپاقتاردىڭ ءبارى «پۋسىرمانبىز» دەپ ءجۇرىپ، كوپ جىلدار ءوتىپ قالادا ورىستاردىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى سولاردىڭ اراسىنا ءبىرجولا ءسىڭىپ كەتىپتى. ال قولىنا بەرىلگەن كۋالىك قۇجاتتى كەيىنگى ۇرپاقتارى جوعالتقان. پۋسىرماننىڭ 1885 -جىلداردا تۋعان، ازداپ قازاقشا بىلەتىن ءبىر ۇرپاعى 1940 -جىلدارى قايتىس بولعان. باسقالارى حريستيان دىنىنە كىرىپ، ورىستانىپ كەتكەن ەكەن» دەپ جازادى ز. قايسەنوۆ.

ولكە تانۋشى وسى پۋسىرمان تۋرالى ۇلان اۋدانى ساعىر اۋىلىنىڭ 101 جاسقا اياق باسقان تۇرعىنى ءجۇنىس قارتتان سۇراعاندا: «- ە، ءبىر قازاق اق ەرتىستىڭ (ءۇلبى وزەنىن ەرتەدە قازاقتار وسىلاي اتاعان ەكەن) بويىنا ءۇي سالىپتى دەسەدى. بۇل جاقتان بارعان تۋىسى ما، نە جولداستارى ما، ول كۇندە ەرتىستە كوپىر جوق، اتپەن ءوتىپ بارسا، الگى قازاق تارسىلداتىپ اعاش شاۋىپ جاتىپتى. بارعاندار شارۋاسىن ءبىتىرىپ، بەرى وتكەندە ءبىرى: «الگى تارسىلداتىپ نە ىستەپ جاتىر، سونى سۇراي سالشى؟» دەپتى.

سوندا ول «دوم، دوم سالىپ جاتىرمىن» دەپ داۋىستاپتى. سول جىلدان باستاپ وسكەمەنگە بارامىن دەۋدىڭ ورنىنا «دومعا بارامىز»، «دومنان كەلەمىز» دەپ ءجۇرىپتى جەرگىلىكتى قازاقتار» دەپ جاۋاپ بەرىپتى اقساقال.

بۇگىندە وسكەمەندە تۇراتىن، جاسى سەكسەننەن اسقان زاينوللا قايسەنوۆتىڭ ەڭبەگىنەن احمەر مەن مەنوۆنوە اۋىلدارىنا قاتىستى دا قىزىقتى دەرەكتەردى كەزدەستىردىك.

ولكە تانۋشى بالا كەزىنەن احمەر اۋىلىندا تۇرعان ۇستاز قۇسايىن ورىنتايەۆتىڭ ەستەلىگىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپتى. سول ەستەلىكتەن شاعىن ءۇزىندى كەلتىرەلىك.

«ءبىر نارسە وسى ۋاقىتقا دەيىن كوز الدىمنان كەتپەيدى. ول - اساۋ ەرتىس وزەنىنىڭ سىڭسىعان ورماندى تىك جاعاسى، سول جاعانى قۋالاي قونعان قاراسۋ اتتى كەدەي اۋىل. كونەكوزدەردىڭ ايتۋلارىنشا، بۇل اۋىلدىڭ ىرگەسىن قالاعان احمەر دەگەن قايىقشى. بۇل ەندى شامامەن 1700-1710 -جىلدار شاماسى. ول پاتشا اسكەرىنە بارماس ءۇشىن قازان جاقتان قاشىپ كەلگەن تاتار (نوعاي) ەكەن. الگى نوعاي اق ەرتىس پەن قارا ەرتىستىڭ تۇيىسەر جەرىندە (كەيىن كرەپوست اتالعان تۇس) تۇرىپ، بالىق اۋلاپ كۇن كورگەن ەكەن.

كەيىن الدەنگەن سوڭ ەرتىستىڭ سول جاعاسىنا كوشىپ كەلىپ، ءۇي سالىپ، وتباسىن قۇرايدى. ەرتىسكە قايىق سالىپ، ءارى- بەرى كىسى وتكىزىپ، كاسىپ ەتەدى. كەلە-كەلە وسى جەرگە قىرداعى قازاق اۋىلدارىنان جانە باسقا دا جەرلەردەن كوشىپ كەلىپ قونىستانۋشىلار بولعان. اۋىل قايىقشى نوعاي اتىمەن اتالادى. ول كەزدە وسكەمەن قورعانى سالىنباعان» دەپ جازادى ۇستاز ەستەلىگىندە.

قۇسايىن ورىنتايەۆتىڭ احمەرمەن ىرگەلەس مەنوۆنوە اۋىلى جايىنداعى دەرەكتەرى دە قۇندى. «وتكەن عاسىردىڭ (XIX) قىرقىنشى جىلدارىندا وسكەمەندەگى پوليتسيا گۋبەرناتورعا مىناداي مالىمەت بەرگەن: «وسكەمەنگە قاراما- قارسى ەرتىستىڭ سول جاعاسىندا بەلگىسىز حالىقتار تۇرادى. ازياتتار، ولاردىڭ تاشكەنتتىكتەر، نە بۋحارالىقتار، بولماسا قىرعىزدار ەكەنى بەلگىسىز. كاسىپتەرى ساۋدا جاساۋ، بۇلاردىڭ بۇل جەرلەردى قاي ۋاقىتتان بەرى قونىستانعاندارى بەلگىسىز».

سودان 1850 -جىلى ءسىبىردىڭ كەدەن وكرۋگىنىڭ باستىعى كەلىپ، ەرتىستىڭ سول جاعالاۋىن ارالايدى. ارتىنان سول جاعالاۋدا ەكى جاتاق بولعانىن انىقتاپ، باتىس ءسىبىر باس باسقارماسىنا حابارلاعان. سول ەكى جاتاقتىڭ ءبىرى جيىرما شاقتى تۇرعىن ۇيلەر مەن ساۋدا دۇكەنى بار احمەر اۋىلى بولاتىن. ال ەكىنشىسى كۇسەباي شارباعى اتالعان اۋىل ەدى. ول كەيىن مەنوۆنوە دەگەن اتاۋعا يە بولعان. مەنوۆنوە ساۋداحانا دەپ تە اتالعان. وسى ەكى اۋىل ەرتىس جاعالاۋىندا ورمان كوپ بولعاندىقتان، ۇيلەرىن اعاشتان سالىپ، قورشاۋىن تال شىبىقتان توقىعاندىقتان احمەر شارباعى، كۇسەباي شارباعى دەپ قىر قازاقتارى اتاپ كەتكەن»، -  دەپ ەستەلىگىن جالعاستىرعان ۇستاز سول كەزدەگى «ەرتىس جاعاسىنداعى اۋىلدار 15 شاقىرىم ارىگە كوشىرىلسىن» دەگەن بۇيرىققا سايكەس مەنوۆنوە مەن احمەر اۋىلىن مەكەندەگەن قازاقتارعا قىسىم جاسالعان سوڭ مەنوۆنوەداعى جۇرت احمەرگە قونىستانعانىن، الايدا احمەرلىكتەر كوشپەي وتىرىپ العانىن تىلگە تيەك ەتەدى.

قۇسايىن ورىنتايەۆتىڭ ەستەلىگىنەن اڭعارعانىمىز، احمەر اۋىلىنىڭ باسقىنشىلار قولىنا وتپەۋىنە بۇل جەردە مەشىتتىڭ سالىنۋى اسەر ەتكەن سەكىلدى. «كۇسەباي شارباعى «مەنوۆنوە -  دۆەر» اتالىپ، كەلىمسەكتەر وسىندا ابدەن ورنىققان سوڭ ەندىگى جەردە اۋىزدارىن احمەر اۋىلىنا سالادى. ەتەكباي دەگەن جاس جىگىت قارسى ءتىل قاتقانى ءۇشىن اتاماننىڭ قامشىسىنا ۇرىنىپ، بەتىندە سودان تىرتىق قالعان دەسەدى قاريالار. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟

اقىلداسا كەلگەندە احمەر قايىقشى وسكەمەندەگى مۇسىلمانداردىڭ ءدىن باسشىسىنا شاعىم ايتۋدى ۇسىنادى. سونىمەن اۋىلدىڭ بەدەلدى اقساقالدارى يۋسۋف حازىرەتكە كەلىپ، كازاكتاردىڭ قاراسۋعا قونىستانباۋىنا ىقپال ەتۋدى وتىنەدى. ول كەلگەندەرگە مىناداي كەڭەس بەرەدى: «اۋىلدارىڭا قۇداي ءۇيى دەپ مەشىت سالىڭدار. اق پاتشا مەشىتكە تيمەۋگە ءتيىس. وسىلاي ەتسەڭدەر عانا سەندەرگە قاۋىپ تونبەيدى» . بۇل اقىلدى قۇپ العان احمەرلىكتەر كوپ قاراجات جۇمساپ، كوپ ەڭبەك سىڭىرە وتىرىپ مەشىت تۇرعىزادى. يۋسۋف حازىرەت شىنىندا كورەگەن بولىپ شىقتى، مەشىت تۇرعىزىلعاننان كەيىن احمەرلىكتەر تىنىش ءومىر ءسۇردى» دەپ كوپشىلىك جۇرت بىلمەيتىن تىڭ دەرەكتى العا تارتادى.

قالانىڭ كونە اتاۋى كەڭگىر-تۇرا ما؟

 

سوڭعى جىلدارى وسكەمەننىڭ اتاۋىنا بايلانىستى دا ءارتۇرلى پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر. تاريحشى قۇربانعالي حاليد «تاۋاريح حامسا» اتتى كىتابىندا: «وسكەمەندى قازاقتار «دوم» (قالا) دەيدى. وسكەمەننىڭ ورىسشا ماعىناسى «ۋست» - قۇيۋ، سۋدىڭ قۇيار جەرى، «كامەن» - تاس، «تاستى قۇيعان» بولادى. اسىلى تۇركىدەن اۋدارىلعان، وسكەمەن سۋى ەسكىدە «تاستى وزەن»، «تاس قۇيعان» ەكەن، سۋدىڭ ورىسشا اتاۋى «ۋلبا». وسكەمەن اتىنا «گور» - دى قوسىپ ءجۇر، ول تاۋ دەگەنى. ءبىراق قازاقتاردىڭ «دوم» اتاۋى مۇندا ورىس كەلمەي، قالا سالىنباي تۇرعان كۇندە بۇرىن دوم اتتى كىسىنىڭ قىستاۋى بولعاننان قالعان. ورىستار دا العاش دوم اتاعانىمەن، سوڭىنان وزگەرتتى» دەپ جازعانى ءمالىم.

ءبىزدىڭ ايتايىن دەگەنىمىز بۇل ەمەس. 2010 -جىلى 15 -قازاندا «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىندا «پەتروپاۆلوۆسك، پاۆلودار، ۋست- كامەنوگورسك اتا- بابالارىمىزدان قالعان اتاۋلار ەمەس» دەگەن تاقىرىپپەن ءدىنتانۋشى مۇحان يساحاننىڭ قىتايدا ءبىلىم العان، بۇگىندە گەرمانيادا تۇراتىن تاريحشى نۇرلان كەنجەاحمەتپەن سۇحباتى جاريالاندى.

وسى سۇحباتتا تاريحشى بۇعان دەيىن كوپ جەردە ايتىلماعان تىڭ دەرەكتى العا تارتىپ، 1757 -جىلدارعا دەيىن وسكەمەن كەڭگىر- تۇرا اتالعانىن جازادى. « XVIIIعاسىرداعى قىتاي دەرەكتەرىنە تالداۋ جاساساق، كەڭگىر- تۇرانىڭ قازىرگى وسكەمەن قالاسى ەكەنىن بىلەمىز. 1757 -جىلى امۋرسانانىڭ ىزىنە تۇسكەن سين گەنەرالى شۋندەنا ءوزىنىڭ مالىمدەمەسىندە بىلاي جازادى: «سيانلۋن جىلناماسىنىڭ 22 -جىلى 6-ايدىڭ 16-كۇنى (1757 -جىلى) ەسيۋنچوتسيۋەتە تاۋىنان اسىپ، تا-ەرگۋن وزەنىنە جەتتىك. وسى ارادان قاراقشىلاردىڭ (امۋرسانانى مەڭزەيدى -  ن. ك. ) ءىز- دەرەگىن بىلدىك. كەلەسى كۇنى ورىس تەرريتورياسىنداعى كەڭگەر-تۇرا قالاسىنا بارىپ، ادام جىبەرىپ جايىمىزدى حابارلادىق. 18-كۇنى ورىس كاپيتانى ەرتىس بويىنا كەلىپ، بىزبەن كەزدەستى».

وسى اراداعى تا-ەرگۋن وزەنى قالبا جوتاسىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندە، ۇلان اۋدانى جەرىندەگى تارعىن وزەنى. «سيانلۋن نەيفۋ يۋيتۋ» («سيانلۋن پاتشانىڭ وردا كارتاسى»، 1769 -جىلى سىزىلعان) كارتاسىنداعى تۇسىندىرمەگە نەگىزدەلسەك، كەڭگىر-تۇرا ەرتىس وزەنى جاعاسىندا. قىتاي عالىمى تان سيسيان قۇراستىرعان «قىتايدىڭ تاريحي اتلاسىنىڭ»  Ⅷتومىندا كەڭگىر- تۇرانى وسكەمەن قالاسى دەپ ەسكەرتكەن، ونىڭ پىكىرىن باسقا عالىمدار دا قۇپتايدى.

«سيۋي شۋيداو سزي» كىتابىنىڭ V سزيۋانىندا ەرتىس وزەنى تۋرالى: «تاليگۋن (تارعىن وزەنى -  ن. ك. ) وزەنى (ەرتىس وزەنىنە) باتىستان قوسىلادى، ...(وسىدان سوڭ) ەرتىس وزەنى سولتۇستىك شىعىسقا قاراي اعادى دا، كەنگە-ەر تۋلانىڭ شىعىسىن جاناي وتەدى. كەڭگىر تۇرا ورىستىڭ شاعىن قالاسى... ودان تاعى سولتۇستىك شىعىسقا قاراي اعىپ، سەنبولوتە قالاسىنان (سەمپالات، قازىرگى سەمەي -  ن. ك. ) وتەدى» دەگەن نۇرلان كەنجەاحمەت ەرتەدە ەرتىس وزەنى ساعاسىنداعى قالا اتتارىنىڭ قۇرامىندا «تۇرا» ءسوزى قوسارلانا جۇرگەنىن، بۇل ءسوز كونە تۇركى تىلىندە «قالاشىق»، «قامال» دەگەن ماعىنا بەرەتىنىن اتاپ وتەدى.

ءتۇيىن

2016 -جىلى الماتى جۇرتشىلىعى شاھار تاريحى ۆەرنىي بەكىنىسىنەن باستالمايتىنىن نۋميزماتيكالىق، ارحەولوگيالىق جادىگەرلەر ارقىلى دالەلدەپ، قالانىڭ مىڭجىلدىق تاريحى بار ەكەندىگىن رەسمي تۇردە بەكىتتى. وسكەمەن مەن سەمەيدىڭ تاريحىن دا ءبىر جاعرافيالىق اۋماقتاعى بەرەل مادەنيەتى (ب. ز. ب. V- IV ع ع.)، شىلىكتى قورعاندارى (ب. ز. ب. VII- VI ع ع. ) سىندى بۇگىندە كەڭىنەن زەرتتەلە باستاعان كونە داۋىرلەر قاتپارىنىڭ اياسىندا قاراستىرىپ، قوس شاھاردىڭ تاريحىن مىڭجىلدىق دەپ رەسمي تۇردە بەكىتەتىن كەز جەتكەن سەكىلدى.

وسكەمەن

 اۆتورى ازامات قاسىم

سۋرەتتەردە: وسكەمەن قالاسى اۋماعىنان تابىلعان ارحەولوگيالىق جادىگەرلەر