ولجاس سۇلەيمەنوۆ. ءوزىم تۋرالى
گەولوگيا فاكۋلتەتىن بىتىرگەننەن كەيىن گوركي اتىنداعى ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ قازاق تىلىنەن ورىس تىلىنە اۋدارماشىلار دايىندايتىن توبىنا وقۋعا ءتۇستىم. پروزانى دا، ولەڭدى دە اۋداردىم: كاسىبي ادەبيەتشى بارلىق جانردى دا يگەرۋى ءتيىس.
لەكسيالىق كۋرستار ەسىمدە جوق. جادىمدا كەيبىر ساتتەر عانا ساقتالىپتى.
پروفەسسور پۋحوۆ، بويى ونشا بيىك ەمەس، اقسۇيەك- زيالى قارت، پۋشكيندى سۇيەتىن. العاشقى كۇزدە-اق اۆتوبۋسپەن بولديناعا بارۋدى ۇيىمداستىردى. قازان ايىنىڭ زىلدەي اق جاۋىنى. ەزىلگەن جول. بارار جەرىمىزگە ءبىر شاقىرىم قالعاندا باتىپ قالدىق. سەلو جاقتان جول جاعالاپ ءبىر ەر ادام كەلەدى ەكەن. ستۋدەنتتەر قورشاپ الدىق: ءتىرى بولدينولىق قوي. «اتا، پۋشكيندى كورگەن بولارسىز؟ ول ءسىزدىڭ بولدينودا تۇردى عوي». شال توعاي اراسىنان كورىنگەن توعايعا قايىرىلا قاراي تۇرىپ باسىن شايقادى دا: «مەن جازداي كريۋحادا بولىپ، قىزىما كومەكتەسىپ ەدىم. كىم ءبىلسىن، كەمپىرىم پاتەرگە جىبەرسە جىبەرگەن دە شىعار. بىزگە ءارتۇرلى ادامدار كەلىپ جاتادى عوي. ءوزى قانداي ادام ەدى؟»
وسى كەزدەسۋ بىزگە كۇش قوسقانداي بولدى، - اۆتوبۋسىمىزدى بىردەن يتەرىپ شىعاردىق.
پروفەسسور ۆودولاگين (ءبىز ءوزارا ونى نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، بارون ۆودس- ۆاگەن دەپ اتايتىنبىز) ك س ر و تاريحىن وقىتاتىن. بۇرىنعى ستالينگراد وبكومىنىڭ يدەولوگيا بويىنشا حاتشىسى. وتكەننەن بەلگى ستالينشە قويعان مۇرتى عانا بولار. جاڭالىقتى دا قۇپتاپ وتىراتىن: باسىن حرۋشيەۆشا تاقىرايتا قىرعىزىپ تاستاعان. بۇگىندە وتكەن ءومىردى ەسكە الا وتىرىپ، ول الداعى بولاشاقتى دا بولجاي ءبىلدى مە دەيمىن: قالىڭ قاسى برەجنيەۆتەن اينىمايتىن ەدى.
تانىسۋ كەزىندەگى لەكسيالارىندا ءوز پانىنەن جاڭا شاكىرتتەرىنىڭ بىلىمدەرىن تەكسەرۋ ماقساتىمەن ءارقايسىمىزعا جەكەشە سۇراق قوياتىن. گرۋزيننەن رەسەي قول استىنا كىرۋ تۋرالى گەورگيي ءبىتىمى جايىندا سۇراسا؛ ۋكرايننان پرەياسلاۆ راداسىنىڭ قۇجاتتارى تۋرالى سۇراق الاتىن.
ونان سوڭ اۋديتورياعا كوزىن قىسىپ قويىپ ماعان سۇراق قوياتىن: «ال كانە، ايتا قويشى، سەندەر رۋسكە العاش رەت قاشان جورىققا شىقتىڭدار؟» «سەندەر» دەگەندە قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىن ايتىپ وتىرسىز با؟» - دەپ مەن سۇراقتى انىقتاي تۇسەم. ەرتەدەگى ورىس ادەبيەتىن پروفەسسور سيدەلنيكوۆ وقىتتى. بۇل كىسى اۋەزوۆ ەكەۋى بىرىگىپ 51-جىلى ماسكەۋدە قازاق ەرتەگىلەرىنىڭ ءبىر تومدىعىن شىعارعان، سول ءۇشىن ەكەۋىنە دە بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلدار دەگەن كىنا تاعادى: ويتكەنى جيناققا حاندار مەن بايلاردىڭ دانالىعىن دارىپتەيتىن ەرتەگىلەر دە «ەنگەن» ەكەن.
وسى سيدەلنيكوۆ كۋرس جۇمىسى ءۇشىن ماعان «يگور پولكى تۋرالى جىردى» ۇسىنعان ەدى. پروفەسسوردى قۇرمەتتەيتىندىكتەن مەن بۇل جۇمىسقا وتە تىڭعىلىقتى قارادىم، ادەتتەگىدەي وقۋلىقتان ەكى- ءۇش بەتتى كوشىرىپ بەرە سالۋدىڭ ورنىنا لەنين كىتاپحاناسىنا بارىپ كاتالوگتارعا باس قويدىم، سولاي باستالعان كۋرس جۇمىسىم ون بەس جىلدان كەيىن "ازيا" كىتابى بولىپ جازىلىپ، اياقتالدى.
...سەيسەنبى سايىن شىعارماشىلىق سەمينارلار وتكىزىلەتىن. ءبىزدىڭ جەتەكشىمىز اقىن ليەۆ وزەروۆ - وتە تاجىريبەلى اۋدارماشى ەدى. سەميناردا - ماسكەۋدىڭ، ليتۆادان، ازەربايجاننان، گرۋزيادان، ارمەنيادان، چەچەن- ينگۋشەتيادان كەلگەن ۇلدار مەن قىزدار بار. كوبىنىڭ باسقا جوعارعى وقۋ ورىندارىن بىتىرگەن ديپلومدارى دا بار. ويلى دا، ءبىلىمدى دە، نەگە بولسا دا ءوز كوزقاراستارىن ەركىن ايتا الاتىن جاندار. ءبىز ءبىر- بىرىمىزگە شاكىرت تە، ءارى ۇستاز دا ەدىك. وسى ورتادا بىزدەردىڭ دۇنيەگە كوزقاراستارىمىز قالىپتاستى، وسى ورتادا بىزدەردىڭ مىنەز- قۇلىقتارىمىز تۇزەۋدەن ءوتتى. تيمۋر زۋلفيكاروۆ، سۋلاميتا فريدبۋرگ، ساشا ەبانوندزە.. .
ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ قابىرعاسىندا وتكىزگەن جىلدارىم تۋرالى «باقىتتى بولعىڭ كەلە مە؟ بولامىز!» - دەگەن ۇرانمەن ءومىر كەشكەن ستۋدەنتتىك ورتا تۋرالى كىتاپ شىعارۋدى ارماندايمىن.
II
اۋدارمالارىم كوڭىلدەگىدەي شىقپادى: ءوز جانىڭنان كوپ قوساسىڭ، ولەڭ جولدارىڭ ۇزىك- ۇزىك دەيدى. مەن ولەڭدەرىن اۋدارعان اۆتورلارىمنىڭ بارلىعى دەرلىك ون ءبىر بۋىن قارا ولەڭمەن جازعاندىقتان، ولارى ورىس تىلىنە كوندىكپەيدى. ول اۋدارمالارىمنىڭ بۋىندىق مولشەرى ورىستىڭ بەلگىلى: «ەي، كامارينسكي، كامارينسكيي مۋجيك!» - انىمەن سايكەس كەلەدى دە، مەن قانشاما ارەكەتتەنسەم دە، اۋدارمالارىمدا وسىناۋ ويناقى بي اۋەنى ىزىڭداپ تۇرىپ الادى جانە اۆتورلاردىڭ ريەۆوليۋتسياعا، پارتياعا دەگەن ولەردەگى جۇرەك- جاردى سوزدەرى الگى ويناقىلىقپەن مۇلدە قابىسقىسى كەلمەيدى.
مەنىڭ كوزىمنىڭ ءبىر جەتكەنى - پروزانى دالمە-ءدال ءجۇز پروتسەنت اۋدارۋعا بولادى ەكەن، ال ولەڭ اۋدارعان كەزدە ەڭ ءماندى قاسيەتىن جوعالتادى ەكەن. اۋدارىلعان ولەڭ كىلەمنىڭ تەرىس جاعى سياقتى: ويۋ- ورنەگى كورىنگەنىمەن پوەزيانىڭ سيقىرلى تۇگى جوق!.. ارينە، ماعان كوبىنە تۇگى جوق تىقىر الاشا تارىزدەس «كىلەمدەر» كەزدەسەتىن، الايدا مەن سولاردىڭ ءوزىن دۇرىس اۋدارا المادىم. دىڭكەمدى يديوما سوزدەر قۇرتاتىن، مىسالى، قازاق كادىمگى جاقىنىنا، ەڭ قىمبات ادامىنا ارناپ ايتاتىن: «و، باۋىرىم!» - دەگەن ءسوزدى ءدال اۋدارساڭ: «و، مويا پەچەن!» بولىپ شىعادى. ەرتەدەگى ريم مەن ۆاۆيلوندا بۇل ءسوزدى دۇرىس تۇسىنەر ەدى، ويتكەنى باۋىردى ولار دا ادامنىڭ نەگىزگى مۇشەسى، ومىرلىك ءتۇيىنى دەپ ەسەپتەيدى. ەۋروپانىڭ باسقا مادەنيەتى - نەگىزگى مۇشە جۇرەك دەپ بىلەدى. سوندىقتان مەن اۋدارمادا ءتۇپنۇسقاعا سايكەس: - «و، موە سەردتسە!» دەپ العام. ال اۆتورعا بۇنىم ۇنامايدى، ول ءوزىنىڭ ءدال اۋدارىلۋىن تالاپ ەتەدى. مەن وعان ورىس وقىرمانىنا ءدال اۋدارما ليريكالىق گەرويدىڭ سەزىمىنەن گورى، ونىڭ باۋىرىنىڭ تسيرروزبەن اۋىراتىنىن ايتىپ تۇرعانداي اسەر قالدىرادى دەپ سەندىرمەك بولام. اۆتوردى مەنىڭ بۇل دالەلىم ونشا يلاندىرمايتىن سياقتى، اقىرىندا ۇققانىم قازاق ءۇشىن: «و، موە سەردتسە!» دەگەن ۇعىم جۇرەگى اۋىراتىندى بىلدىرەتىندەي اسەر قالدىرادى ەكەن.
مىنە، ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزدەگى وسىنداي سايكەسسىزدىكتەر جيناقتالا كەپ ءومىر جولىن جاڭا باستاعان ءتىلماشتى بەزە قاشارداي كۇيگە دۋشار ەتتى. اقىرى، قاتارداعى كوپ اۆتورلاردىڭ بىرىمەن بولعان كوپ كەزدەسۋلەردىڭ بىرىنەن كەيىن مەن اۋدارماشىلىقتان باس تارتتىم. ول ماسكەۋگە ءبىر شارۋاسىمەن كەپ، قوناق ءۇيدىڭ ليۋكسىنە ورنالاسقان ەكەن. مەن ونىڭ كەدەيلەردىڭ بايلاردى ءبىرجولاتا جەڭگەنى تۋرالى پوەماسىنىڭ اۋدارماسىن اكەلگەم. الگى اقىن الدىنداعى تاعامدارىن ىسىرا تۇرىپ قولجازبانى پاراقتاي باستادى. داستارحان باسىندا ونىڭ ماسكەۋلىك اۋدارماشىسى دا وتىرعان. قولجازباعا ول دا كوز سالعان، ول دا ۇناتپادى. اۆتور تاعى دا الدىندا قۇيۋلى تۇرعانىن قاعىپ سالدى دا ەزۋلەي جونەلدى:
- مىناۋ مەنىكى ەمەس! مەنىڭ ءار ءسوزىم جالىن! ءورت قوي! مەنىڭ ولەڭىم ءان بولىپ توگىلىپ جاتادى! ال سەنىڭ مىناۋىڭ ءجاي بىردەڭە!
ول كەزدە مەنىڭ دە ءسوز اسىرمايتىن كەزىم: «وندا سول ءانىڭدى توگىلت تە وتىر!» - دەپ شارت كەتتىم.
ءسويتىپ اۋدارماشىلىقپەن قوش ايتىستىم. ەندى ءوزىم ۇيقاستىرا باستادىم.
III
كۇندە بۋتىر حۋتورىنان (جاتاقحانادان) تۆەر بۋلۆارىنا (ينستيتۋتقا) جانە كەرىسىنشە ترالەيبۋسپەن جۇرەمىن. جولىمدا، ورتا تۇستا، پراۆدا كوشەسىندە «وگونەك» جۋرنالىنىڭ رەداكتسياسى ورنالاسقان. باسقا جۋرنالدار ترالەيبۋس مارشرۋتىنان شەتكەرى، جۇرەر جولىمنان الىس. سوندىقتان كوپ ويلانىپ جاتپاستان جولىمداعى رەداكسيانى قالادىم. العاشقى «ارعىماقتار» دەگەن ولەڭىمدى «وگونەككە» اكەلگەم. پوەزيا ءبولىمىن شاۋ تارتىپ قالعان بويكۇيەز اقىن كۋدرەيكو باسقارادى ەكەن. كىتاپتارىن وقىعان ەمەسپىن، الايدا ءوز كەزىندە ماسكەۋدىڭ ادەبي ورتاسىن جەرىنە جەتكىزە سۋرەتتەگەن ماياكوۆسكيدىڭ ارقاسىندا، ونىڭ ەسىمى وقۋلىقتان بەلگىلى ەدى:
كۋدراۆاتە مۋدرەيكي،
مۋدريەۆاتە كۋدرەيكي -
كتو ۆاس،
ك چەرتۋ،
رازبەرەت!
وسى باعامەن كۋدرەيكونىڭ بۇكىل بولمىسىنا ۇكىم ايتىلعان سياقتى. سويلەسكەن كەزدە كوزىڭە تۋرا قاراماي، جاڭا عانا مەنىڭ ولەڭىمە سويداق- سويداق بەلگى سالعان قىزىل قارىنداشىنىڭ ۇشىنا قاراپ وتىردى.
مەن ولەڭىمدى جوندەپ، ءبىر اپتادان كەيىن الدىنا قايتا اپاردىم. ول تاعى دا سىرعالاي وتىرىپ، اقىرىن عانا باياۋ ۇنمەن ۇكىمىن ايتتى.
مەن قايتا قاراپ كۇشەيتىپ اكەلەم، ول بولسا پىكىرىن ايتىپ قايتارىپ بەرەدى. كۋدرەيكو قامالىن الدىرار ەمەس، ال مەن بولسام شيرىعىپ قارسىلاسا تۇسەم. جاتاقحاناعا كەپ تاڭ قىلاڭ بەرگەنشە قاعاز شيمايلايمىن. ۇيقاسى دا، دىبىس ۇندەستىگى دە، بەينەلىلىگى دە - ورنىنا كەلىپ، شەگىنە جەتكەن سياقتى. بۇلاردىڭ باتپاقتاعان جۋرنالى دالانىڭ مىناداي ولەڭىن كورگەن ەمەس!
ينستيتۋت كانتسەليارياسىنىڭ ماشينيستكاسى كۇرسىنىپ قويىپ جيىرماسىنشا، وتىزىنشى ۆاريانتتارىن كوشىرىپ باسا وتىرىپ: «الدەقايدا جاقسارعان»، - دەپ قۇپتاعان لەبىز بىلدىرەدى. مەن «وگونەككە» قاراي ۇشام.
ونان سوڭ قىزىل جوسا بولعان قولجازبامدى بۇكتەلەپ پالتومنىڭ قالتاسىنا تىعىپ كەشقۇرىم ماسكەۋ كوشەسىمەن جاتاقحاناما قايتام. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ گەولوگيانى تاستادىم، اۋدارماشىلىقتان ەشتەڭە شىعاتىن ەمەس. الماتىعا قايتىپ بۇكىل ءومىرىمدى «ترامۆايترەستكە» باعىشتايمىن با؟ بالا كەزىمدە انام ىلعي دا وسى ءبىر قۇپيا سوزبەن قورقىتاتىن: «ەگەر جامان وقيتىن بولساڭ ترامۆايترەستكە باراسىڭ!» - دەپ. ءجا، جەتتى ەندى! مۋدريەۆاتو- نوزدريەۆاتىح بولعانىم جەتەر. ترامۆايترەستكە بارام!
بىرەر كۇن وتكەن سوڭ ىشتە جاتقان ءبىر اڭساۋ قايتا شىرقاي باستايدى - كوتەر باسىڭدى! قارا تەر بولعان ارعىماقتى قايتا ەرتتەي باستايسىڭ!
...كەيىن ءبىلدىم، ول كەزدەگى «وگونەكتىڭ» باعدارى «قارا جۇزدىك» ەكەن. وندا تەك «ءوزىمىز» دەگەندەر نەمەسە «وداقتاستارى» عانا جاريالانادى ەكەن. كەيىننەن وي ەلەگىنەن وتكىزىپ كورسەم - كۋدرەيكو مەن تۋرالى ءدۇدامال كۇيدە بولىپتى. مەنىڭ باسقا ەمەس وسى جۋرنالدىڭ ەسىگىن اشۋىم، ارينە جايدان- جاي بولماسا كەرەك.
ءبىراق «ارعىماقتارعا» قاراپ مەنىڭ «انتيسيونيستىك» كوزقاراسىمدى انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ال ونان باسقا بىردە- ءبىر شىعارمامدى مەن وعان كورسەتكەن ەمەسپىن. ويتكەنى مەندە باسقا شىعارما جوق تا ەدى. كەلمە دەپ ماعان تيىم سالۋعا جانە بولمايدى: جاستارعا اقىل ايتىپ تاربيەلەۋ ونىڭ مىندەتىنىڭ ءبىرى. تەك ءبىر عانا جول بار - مەنىڭ تاۋىمدى شاعىپ، جازبايتىنداي ەتۋ. الايدى بۇل جول دا ءتيىمسىز بولىپ وتىر: ءار كەلگەن سايىن قىزىل شوقپاردى سىلتەي بەرۋ دە قيىنعا اينالۋدا. ولەڭنىڭ كۇش العانىن ەكەۋمىز دە سەزىنە باستادىق. بۇل ولەڭ مەنىڭ جاتتىعۋ پوليگونىما، ولەڭ جازۋ مەكتەبىمە اينالدى.
«تاس ءمۇسىن دەگەن نە؟ - شومبال كەسەكتىڭ ارتىق- تىرتىقتارىن شاپقىلاپ قىرنالاۋ» . كۋدرەيكو ءوز جۋرنالىنان مەنىڭ جولىمدى كەسىپ تاستاۋ ءۇشىن، ونىسىن ءوزى دە اڭعارماي، ماعان ارتىق- تىرتىقتى شاپقىلاپ كەسىپ، قىرنالاۋدىڭ ساباعىن وقىتىپتى. سونىڭ ناتيجەسىندە مەن ەكى ادەبي ينستيتۋتتى قاتارلاستىرا جەدەل تۇردە وقىعان ەكەم، ءبىرىن تۆەر بۋلۆارىندا، ەكىنشىسىن پراۆدا كوشەسىندە (جوق، تاعى ءۇشىنشىسىن - بۋتىر حۋتورىنداعى جاتاقحانادا) وقىدىم.
«ولار بىزگە جەككورۋ مەن سۇيە ءبىلۋدى ۇيرەتتى»، - ريما كازاكوۆانىڭ وسى ءبىر سوزدەرى ءومىر جولىمدا كەزدەسكەن وسىنداي تالاي وقىتۋشىلارىمدى ەرىكسىز ەسىمە تۇسىرەدى. البەتتە شىن پەيىلدەرىمەن ۇستازدىق ەتكەندەردىڭ ءجونى دە، جولى دا بولەك قوي.
IV
مەنىڭ ستيپەنديامدى بارلىعىمىز ايدىڭ العاشقى كۇندەرىندە- اق جەپ تاۋىساتىنبىز. ونان سوڭ ۇيدەن كەلەتىن ازىن- اۋلاق (مۇمكىندىكتەرىنە قاراي) اقشا، ءسارۋار تاتەمنەن، فازىل، ارتىق اعالارىمنان كەلەتىن اقشالار... وسىنىڭ ءبارى «قازاقى قوناقجايلىققا» كەتەتىن.
ارا- اراسىنداعى قىسىلشاڭداردا مەنى جاتاقحانانىڭ ءتورتىنشى قاباتىنداعى قىزداردىڭ بولمەلەرى اسىرايتىن. ولار ستۋدەنتتىك قارجىلارىن الدەقايدا ۇنەمدى پايدالانادى.
سۋلاميتا قالىڭ داپتەر الىپ قويعان. «/ار ىشكەن تاماعىڭنىڭ اقىسى ءۇشىن وسى داپتەرگە جاڭا ءبىر ولەڭ جازىپ وتىراسىڭ»، - دەدى. كۋدرەيكونىڭ «كاتورگىسىنەن» كەيىن بىرنەشە جول ولەڭ جازۋ دەگەنىڭ - تۇك ەمەس. مەنىڭ بويىمدا بابام ءانشى- اقىن جاياۋ مۇسانىڭ قانى ويانا باستاعان. سۋلاميتا اس بولمەدە كوتلەت دايىنداپ اكەلگەنشە، مەن ەكى- ءۇش بەتتى ولەڭمەن تولتىرىپ قويام. كەيدە اياق استى سۋىرىپ سالام، ال كوبىنە «ۇيدەگى ازىرلىك» ەتىپ جازام. ول ءيىسى بۇرقىراعان قولداۋ تابانى الىپ كىرەدى دە، مەن جازعاندارىمدى داۋىستاپ وقىپ بەرمەيىنشە، اسقا جاقىنداتپايدى.
بىردە سۋلاميتا كەشكى تاماقتى باسقا جەردە ىشەمىز دەگەن. سول جىلى مەن بوريس سلۋتسكييمەن العاش رەت كەزدەستىم.
چتو- تو فيزيكي ۆ پوچەتە،
چتو- تو ليريكي ۆ زاگونە:
زنات ۆ سترەميتەلنوم پولوتە
نە ۆزمەتنۋليس ناشي كوني!..
شاشىن اق تارتقان، دەنە ءبىتىمى دە، ادەبيەتتەگى اتى دا مىقتى ادام. ستاليننەن كەيىنگى جىلىمىقتاعى اقىندىق تولقىندى وياتقانداردىڭ ءبىرى.
كابينەتكە كىرگەنبىز. ۇلكەن بولمەنىڭ ءىشى تولى كىتاپ پەن مۇسىندەر ەكەن. جازۋ ستولىنىڭ ۇستىندە جاتقان ءوزىمنىڭ «كوتلەت» داپتەرىمدى كوردىم.
بوريس سلۋتسكي
«مەن ءسىزدى كەشكى استىڭ اقىسىن ولەڭمەن تولەيدى دەپ ەستىدىم. جاقسى ءداستۇردى بۇزبايىق. ماعان سونىڭ بىرەۋىن سىيلاڭىزشى. مەن ءوزىم تاڭداپ قويىپ ەدىم. (ول داپتەردى اشىپ وقىدى) «جىگىتتەر، ماعان قاراپ تانىڭدارشى قازاقتى». وسى ءبىر جولىڭىزدى قياسىز با؟ مەن قازىر نازىم حيكمەت تۋرالى جازىپ ءجۇر ەدىم. سونىڭ بەينەسىن اشۋدىڭ كىلتىن تابا الماي ءجۇرمىن. وتە جاقىن بىلەتىنمىن. سونىڭ كىلتى مىنا ءسىزدىڭ ولەڭ جولىڭىزدا جاتىر - اقىنعا قاراپ حالقىن تانى. مەن مۇنداي جولدى تابا الماس ەدىم.
«جىگىتتەر، ماعان قاراپ تانىڭدارشى ەۆرەيدى». ءتىپتى اۋەلى كارل ماركس پەن ەنشتەيننىڭ دە بۇلاي ايتۋعا قۇقىقتارى بولماس ەدى. ەۆرەيلەر دۇنيەگە ارقيلىلىعىمەن بەلگىلى عوي. سوندىقتان قانداي اتاقتى بولسا دا، ءبىر ادام ونىڭ سان قيلى سيپاتىن ءبىر ءوزى تانىتا الماس ەدى. ال تۇرىكتەر بولسا قازىرگى دۇنيەدە سونشاما كەڭ تانىلماعان. قازاقتاردى ودان دا كەم بىلەدى. بالكىم وسى دا دۇرىس شىعار. سەنىڭ ءوزىڭدى عانا ەمەس، سەن ارقىلى بۇكىل حالقىڭدى تانيدى دەگەن ۇعىم جەكە تۇلعانى تاربيەلەۋى مۇمكىن. مەن قازاقتاردى سوعىستا كەزدەستىردىم. جاقسى سولداتتار، تاباندى، كونبىس.
ال اقىن بارىنە دە جيناقى بەينە. ونىڭ بويىنان حالىقتىڭ جاقسى جاعى دا، جامان جاعى دا كورىنەدى. ءسىزدىڭ ءبىر ساتتىك قانا كەزدەسىپ جۇرگەن جانە كەزدەسەتىن ادامدارىڭىزدىڭ كوبى ەشۋاقىتتا قازاقتارمەن ارالاسپاعاندار. ولار ءسىزدىڭ حالقىڭىز تۋرالى سىزگە قاراپ پايىمدايدى. ءسىزدىڭ مىنەز- قۇلقىڭىزداعى كەز كەلگەن، ءتىپتى بولىمسىز قاسيەتتەرگە دەيىن جالپى قازاقتى تانىتاتىن قاسيەت بوپ كورىنەدى. بايقاۋسىزدا ءىشىپ قويساڭىز: قازاقتار ماسكۇنەم بولادى ەكەن دەيدى. توبەلەس ۇستىندە ىعىسار بولساڭىز: قازاقتار قورقاق بولادى ەكەن دەيدى. ۆەلوسيپەد ويلاپ تاپساڭىز: قازاقتار دانىشپان حالىق ەكەن دەيدى.
جارتىكەشتىككە جول جوق، بۇل كوپتىك پىكىرگە ءتان قۇبىلىس. ادەبي ورتادا ءدال سولاي. وداق كولەمىندە قازاق پوەزياسىن وتە ماردىمسىز بىلەدى. دۇنيە ءجۇزى ودان دا از بىلەدى. مۇمكىن ءتۇپنۇسقاسىندا دانا بولار، ءبىراق اۋدارماسىمەن ازىرگە ەشكىمدى قىزىقتىرا قويعان جوق. ءسىز اۋدارماشىسىز ءوزىڭىز جازباق ەكەنسىز. ياعني، بۇكىل قازاق پوەزياسىنىڭ ءتۇپنۇسقاسىن رەسەي وقىرماندارىنىڭ الدىندا ءبىر ءوزىڭىز ارقىلى تانىتۋ مىندەتىن الىپ وتىرسىز. ءيا، ءيا، بۇكىل ءبىر ادەبيەتتىڭ دەڭگەيىن، تەرەڭدىگىن ءسىزدىڭ جازعاندارىڭىزعا قاراپ باعالايتىن بولادى. اۋدارماشىنىڭ كىناسىنەن دەپ ايتا المايسىڭ. ءسىزدىڭ ورىس زامانداستارىڭىزدىڭ جۇگى جەڭىلدەۋ. ولاردىڭ ارتىندا ۇلى تاريح، بابالاردىڭ داڭقى، ۇشان- تەڭىز مادەني مۇرا تۇر.
ورىس اقىنى ورتاشا عانا بولا الادى. ال سىزگە بولمايدى.
ءمۇسىن ونەرىن ۇناتاسىز با؟ مەن ءبىرازدان بەرى دەن قويىپ ءجۇرمىن، مىنە جيناعاندارىم. ۆۋچەتيچ تاڭ قالدى: «مىنانى ءسىز قاشادىڭىز با؟» دەدى. قانداي ادەمى ءسوز! اقىن تەك ولەڭ جولدارىن عانا جيناستىرىپ قويماي، باسقا دۇنيەنى دە تەگىس ءبىلىپ وتىرۋى ءتيىس. ولەڭنەن قول بوساتىپ وتىرىڭىز، ودان دۇنيەجۇزى پوەزياسى جۇتايدى دەپ ويلاماڭىز. ولەڭ سوندا جازىلادى. ال ءبىر نۇكتەگە قادالعانداي وتىرىپ الساڭىز، مۋزانى ۇركىتەسىز. ول مەزى قىلعاندى ۇناتپايدى...»
كوپ ۇزاماي سلۋتسكيدىڭ جاڭا جيناعى شىقتى. تۇرىك دوسىنا ارناعان ولەڭى بىلاي باستالىپتى:
...سۋديتە نارود پو پوەتۋ،
يا و تۋركاح سۋجۋ پو نازىمۋ حيكمەتۋ،
پو- موەمۋ، تۋركي گولۋبوگلازىي...
V
سلۋتسكيدىڭ ساباعى كوپتەن ءوزىم سىزىنگەن، ءبىراق جۇيەلىك انىقتاماسىن تابا الماي جۇرگەن كوڭىل كۇيىمدى قالىپتاستىرۋعا كومەكتەستى. جيىرمادان كەيىن ومىرلىك جوسپارىڭدى رەتكە كەلتىرگىڭ كەلەدى. بالاڭ شاقتاعى «مەن - كىممىن؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ «ءبىز كىمبىزدىڭ» نەگىزىندەگى بىلىمىمىزگە سايادى ەكەن. مەن ءوزىنىڭ «مەن» فۋندامەنتى تۋرالى باسىن قاتىرۋدىڭ قاجەتى جوقتارعا اسا قىزعانىشپەن قارادىم: تاريحتىڭ قارا توپىراعى مىڭ جىلدىق تەرەڭىنەن زور دۇمپۋمەن اسپانعا اتقان ءومىر بايتەرەگى بار ولاردىڭ. ونداي دوستارىم قالىڭ، بۇتاقتاردىڭ اراسىندا القىزىل الماداي بوپ تۇرا الادى.
...مەن ءوزىم ءۇشىن قازاقتاردىڭ تاريحىن قالىپتاستىرا باستادىم. ەڭ اۋەلى جۋىقتا عانا وتكەندەردىڭ ىزىنە ءتۇستىم. لەنين كىتاپحاناسىن يگەرە ءجۇرىپ بەلگىسىز بەتتەردى ىزدەستىردىم.
1926 -جىلعى ساناق بويىنشا: قازاقتار كەڭەس وداعىنداعى «تۇركى تىلدەس ۇلتتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرىسى - 6 ميلليون 200 مىڭ ادام».
1939 -جىلى ەكى ميلليونداي عانا قالىپتى. وسى سانداردان ونە بويىم مۇزداي بوپ قالتىراپ كەتتى.
از ۇلت اتانۋ باقىتى ءۇشىن وسىنشا قۇن تولەگەن باسقا قانداي حالىق بار ەكەن؟
ءوزىن وسىنداي كۇيگە ءتۇسىرۋ ءۇشىن قانداي جۋاس، قانداي بەيشارالىقتا بولۋ كەرەك!..
...ءسىز شوقان ءۋاليحانوۆتى وقىمادىڭىز با؟ سونداي ءبىر دانا بولعان بىزدەردە. جوق، الاشورداعا قاتىسى جوق. ون توعىزىنشى عاسىردا وتكەن. نەلىكتەن بىزدەردە دەيسىز بە؟ ونداي ەرەك جاندار ەكى انادان تۋادى. جالعىز دالانىڭ ءوزى وسىرە الماعان بولار ەدى. ەۋروپاسىز رەسەي دە پۋشكيندى، جانە التىن عاسىرداعى باسقالاردى دا تۋا الماس ەدى. الەكساندر سەرگەيەۆيچ ارينا راديونوۆانىڭ ەرتەگىلەرىمەن قاتار ۆولتەردى دە بويىنا ءسىڭىرىپ ءوستى عوي. سوندىقتان دا ول پۋشكين بولدى.
...تاريح دەگەن تەك «جاماندىقتان» تۇرمايدى، «جاقسى» جاقتارى دا بولادى ونىڭ، تەك سارالاي بىلسە. ءرۋستىڭ تاريحىن قاراڭىز، بىردە ۇستىدە، بىردە شالقاسىنان يلەكتەنىپ استىدا جاتادى. زابىرلەۋ، زورلاۋ، قورلاۋدى قانشاما كوردى، ءبىراق ۇلدارىن تۋىپ جاتتى! قاراسى دا، سارىسى دا - ءبارى دە سونىڭ بالالارى، ۇلدارى، الىپ پەرەزەنتتەرى. سولاردىڭ ارقاسىندا قايتا كوتەرىلىپ حاۋا ەمەس، ادام بولىپ بوي تۇزەدى. رۋس ەمەس، ورىس بولدى. ءوز ماحابباتىن تەليتىندى شىعاردى. ەندى ول توڭىرەگىندەگىلەرگە ويىنا كەلگەنىن ىستەپ، قالاعانىن زورلايدى.
شوقان سونداي ماحابباتتان تۋعان. مىنا ءسىز دە، ءسىز سياقتى ۇلكەن ءبىر ۇرپاق سولاي. ەندەشە بويىڭىزداعى سول كۇردەلى قاندى پايدالانىڭىز. دالانىڭ جايىلىپ جاتا بەرۋىنە جول بەرمەڭىز. ايتپەسە، جاتا بەرۋ راحات ەكەن دەپ ادەتتەنىپ كەتەدى. وندا ودان ەشتەڭە تۋمايدى.
مىنا ءسىز سياقتىلار ءبىر كەزدە ونىڭ دا ادام بولعانىن ەسىنە تۇسىرسە، قۇداي وڭداپ ناعىز قازاقستان بوپ، رەسەيگە باۋىر بوپ باس كوتەرەدى.
مەن ءوزىم ومبىلىقپىن. قازاق بازارىنا جاقىن جەردە تۇردىق. دالالىق تامىرلارىمىز ءجيى كەپ توقتايدى. اتتارى ەسىمدە جوق، ءبىراق وزدەرىن ادامبىز دەيتىندەرى ەسىمدە. كەيىن وسكەندە ءبىلدىم، قازاقشا بارلىعىمىزدى ادام دەيتىن. ال كىشىرەك كۇنىمدە قۇدىرەت زاڭىن وتكەن كەزدە ىنجىلدەگى ادامدى مەن ءوزىم قازاق بەينەسىندە كوز الدىما ەلەستەتەتىنمىن. بەلبەۋىنە قامشىسىن قىستىرىپ العان، باسىندا مالاقايى. ءدال سولاي.
...1960 -جىلى جازدا «ليتەراتۋرنايا گازەتادا» مەنىڭ كولەمى ەداۋىر ءبىر توپ ولەڭدەرىم جاريالاندى. «ءسات ساپار» تىلەگەن ءىرى ارىپتەرمەن تەرىلگەن العى ءسوزدى لەونيد مارتىنوۆ جازعان ەدى. ۇلكەن قالامگەردىڭ ساتتىلىك تىلەۋىمەن ولەڭ جاريالاۋ «ليتەراتۋركانىڭ» ءداستۇرلى ساياساتىنا اينالدى.
VI
سۋلاميتا ولەڭدەرىمدى جيناپ، «سوۆەتسكي پيساتەل» باسپاسىنا اپارىپ تاپسىرعان. ىشكى كەپىلدەمە- پىكىرلەردى ل. مارتىنوۆ پەن ب. سلۋتسكي بەرىپتى. بولاشاق كىتاپتى «ارعىماقتار» دەپ اتادىق.
...وسىنىڭ ارتىنشا جاتاقحانادا ىڭعايسىز توبەلەس بولدى. مەنى ينستيتۋتتان شىعاردى، قولجازبام جوسپاردان ءتۇسىپ قالدى. 1961 -جىلى اقپاندا الماتىعا قايتىپ ورالدىم، «ارعىماقتاردى» جەرگىلىكتى باسپاعا تاپسىردىم. «كازاحستانسكيا پراۆدا» گازەتىنە ءتىلشى بوپ ورنالاستىم. ءساۋىردىڭ 11 -كۇنى باس رەداكتور فەدور بويارسكيي شاقىرىپ الدى دا: «ەرتەڭ عارىشقا ادام ۇشادى. نومەرگە ولەڭ ازىرلە»، - دەدى.
(قازىر عوي - «مارسقا ادام ۇشادى» - دەسەڭ ەشكىم تاڭدانا قويار ما ەكەن. پالەندەي تاڭدىعى جوق. كوشەدە ايعا العاش رەت اياق باسقان استروناۆتىڭ ەسىمىن سۇراپ كورىڭىزشى. مىڭنىڭ بىرەۋى عانا ەسىنە تۇسىرەر).
ەرتەڭ بۇكىل پلانەتا سەنەر- سەنبەسىن بىلمەي ىشەگىن تارتىپ تاڭدانادى!..
ال بۇگىن وسىناۋ تاڭعاجايىپ جاڭالىقتى رەسپۋبليكالىق گازەتتىڭ رەداكتورى كۇندەلىكتى كوپ حاباردىڭ بىرىندەي جايباراقات تاپسىرما عىپ ايتىپ وتىر.
«ۇكىمەت حابارلاماسىنىڭ استىنان سەنىڭ ولەڭىڭ بارادى. كوڭىل كۇيگە ساي بولسىن، ۇقتىڭ با؟ - سونان ءارى ءوزىن- ءوزى ۇستاي الماي، - سەن ينجەنەرسىڭ عوي، ۇعىپ تۇرعان شىعارسىڭ، ادامدى - گومو دەۋشى مە ەدى، قالاي، سول، باسقاشا ءبىر كۇيگە تۇسەدى. اسقاقتاتشى ءبىر بايعۇستى!» قولىمنان كەلمەس. رەداكتسيادا تاجىريبەلى ولەڭشىلەر بار سياقتى ەدى. رەداكتورعا سولاردى اتادىم. الايدا فەدور فەدوروۆيچ الاقانىمەن ستلودى ۇرىپ قالدى دا: «پارتيا تاپسىرما بەردى! كومسومول - قۇپ! - دەپ جاۋاپ بەرەدى، ورىندا!»
ەلىمىزدە جۇزدەگەن گازەت بار، ياعني ولاردىڭ باسىندا جۇزدەگەن رەداكتور وتىر. سولاردىڭ بارلىعى دا گاگارين عارىشقا ۇشاردىڭ الدىندا پارتيالىق جۇيەدەن ۇكىمەت حابارىن العان. سونىڭ ىشىندە ءبىر رەداكتور عانا قۇپيا اشۋدان قورىقپاي ءوز مىندەتىنە تۆورچەستۆولىق تۇرعىدان كەلگەن ەدى.
12 -ءساۋىر كۇنى مەنىڭ ولەڭىم باسىلعان قىزعىلت پاراقتار قالانىڭ ۇستىندە شادىمان ءجۇزدى ادامدار تولى كوشەلەردىڭ ۇستىندە قالىقتادى. مەن ءوز قالامنىڭ باقىتتى شاعىن ەكى رەت كوردىم. 1945 -جىلى مامىر ايىندا جانە 1961 -جىلعى ساۋىردە. تاعى دا سونداي ءبىر قۋانىشتى كۇندى كورەر مە ەكەنبىز؟
ءبىر اپتانىڭ ىشىندە «ادامعا تابىن، جەر ەندى» پوەمامدى جازدىم.
مامىر ايىندا ول پوەمام جەكە كىتاپ بوپ باسىلىپ شىقتى، مۇقاباسى لاكتالعان جىپ- جىلتىر، ءتۇسى ءتۇپسىز اسپانداي قارا، سونىڭ بەتىندە كىتاپتىڭ اتى قىزىلمەن جولاقتانىپ جازىلعان.
وقيعا اقىندىق ءومىرباياندا عارىشتىق جىلدامدىققا ۇلاستى. پوەما تولىعىمەن ورتالىق راديودان، تەلەديداردان وقىلدى. ماۋسىم ايىنىڭ باسىندا ماسكەۋگە ۇشتىم، ودان ءارى پاريج جانە نيۋ- يورك اتتانىپ، سولاردىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە پوەمامدى وقۋىم كەرەك.
قۇجاتتارىم ءازىر بولعانشا ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ جاتاقحاناسىنا توقتادىم. دوستارىم العاشقى شەتەلگە باراتىن ساپارىمدى، العاشقى كىتابىمنىڭ شىعۋىن (بۇل كەزدە «ارعىماقتار» دا باسىلىپ شىققان) «جۋدى».
جاقسى وقيتىنداردىڭ ىشىندەگى ەڭ جۋاسى ستول باسىنان اتىپ تۇرىپ:
- قازىر بارىپ ءبىر وڭباعاننىڭ تۇمسىعىن بۇزام! مەيلى، مەنى دە ينستيتۋتتان قۋسىن، پاريجگە بارعىم كەلەدى! - دەدى.
...ساپاردان قايتىپ ورالعان سوڭ گازەتتەردەن ولەڭدەرىم جاريالانىپ، جازۋشىلار وداعىنا وتۋگە قۇجاتتارىم قارالدى. ماسكەۋدەن رەكتوردان تەلەگرامما الدىم: "وقۋىڭىزدى جالعاستىرۋىڭىز ءۇشىن ينستيتۋتقا قايتۋىڭىزعا بولادى".
ىلە جاۋاپ قايىردىم: «وقىتۋشى بوپ بارۋعا كەلىسەمىن».
حابارلاسۋىمىز سونىمەن توقتالدى.
ەندىگى جەردە مەنىڭ ينستيتۋت پروگرامماسىن وتۋگە مۇرشام جوق ەدى: ەندىگى جولدى وزىمشە جالعاماقپىن. (مەنىڭ بابام ولجاباي باتىر ءوزىنىڭ جەتىنشى ۇرپاعىن بىلگىر تۋادى دەگەن ەكەن) . شاعاتاي سوزىمەن شەجىرە بوپ جەتكەن وسى وسيەتتى ماعان اكادەميك مارعۇلان بەرگەن ەدى. وسى وسيەتتىڭ ءمانىن مەن ءالى كۇنگە دەيىن ويلانام: اتى ايگىلى باتىر، ابىلاي حاننىڭ اسكەرىنىڭ وڭ قاناتىن باستاعان قولباسشى ءوز ومىرىنە، سول كەزدەگى ورتاسىنا ورايلاستىرىپ وسيەتىندە ۇرپاعىم قولباسشى بولادى، نەمەسە حاندىقتىڭ جولىمەن جۇرەدى دەسە ءبىر ءسارى. الايدا ول باسقاشا ايتتى عوي. ەندەشە ءبىزدىڭ مىندەت بابا وسيەتىن ورىنداۋ.
ەڭ قيىنى كۇندەلىكتى قوسالقى ۇساق تىرلىكتەن نەگىزگىسىن ايىرۋ. ماعان مۇندايدا بابا اماناتى دا جاردەمدەسەدى. تاباندىلىقتى قيقارلىقپەن شاتاستىرمادىم. العا قويعان ماقساتىمدى ىسكە اسىرۋ جولىندا «ەرلىك» كەدەرگى جاسايتىنىن بىلسەم، كەيىن شەگىنىپ، ىمىراعا دا باردىم.
ۇلى بابام ءوزىنىڭ قىلىش سىلتەپ جاۋگەرشىلىكتە وتكەن ون سەگىزىنشى عاسىردا حالقىنىڭ «ءبىز كىمبىز» دەگەن سۇراعىنا مەنىڭ ءبىلىمىم قاجەت بولارىن بىلگەن بولار. اسقاق ويدىڭ اسەرىمەن كەڭ قۇلاشتى ءۇستىرت مىندەت تە قالىپتاستى - ۇلتىمىز جوعالتقان، ۇمىت بولعانداردى تۇگەلدەي قالىپقا كەلتىرۋ كەرەك، ءسويتىپ اركىمنىڭ «مەنىنىڭ» تابانىمەن نىق تۇرار تياناعى بولۋى كەرەك.
«وتكەنگە قارعىس ايتىپ، ءوزىمىزدىڭ سورلىلىعىمىزدى بەتكە ۇستاعانىمىز جەتەر. ءوز باسىم تاريحىمىزدى قورلايتىن وقۋ قۇرالدارىنا سەنبەيتىن بولدىم. ءوز تامىرىمىزدى ءوزىمىز ىزدەپ تاۋىپ، وتكەننىڭ تەرەڭدىگىنەن بۇگىننىڭ كەڭدىگىن، بولاشاقتىڭ بيىكتىگىن تابامىز. «جەتى اتاسىن بىلمەگەن ۇل - جەتەسىز، جەتى عاسىرىن بىلمەگەن ۇلت - جەتەسىز» . ءوزىڭدى جالىنىپ، سۇراپ سىيلاتپا، ورلىگىڭە قۇلاپ سىيلاسىن. شالقايعانعا شالقاي، ول - پايعامباردىڭ ۇلى ەمەس، ەڭكەيگەنگە ەڭكەي - ول اكەڭنىڭ قۇلى ەمەس. بابالاردىڭ وسىناۋ دانا وسيەتتەرىن ۇمىتپاساق، تاۋلاردى الاسارتپاي، دالانى اسقاقتاتا بەرمەكپىز».
مەنىڭ العاشقى ماقالالارىم، جاس وقىرمانعا ارناعان ۇندەۋلەرىم 60-جىلداردىڭ باسىنداعى توپتاما ولەڭدەرىم قازاق ادەبيەتىندەگى تىيىم سالىنعان تاريحي تاقىرىپتىڭ بەت پەردەسىن جۇلىپ تۇسىرگەندەي بولدى.
ەلىمىزدەگى كىتاپحانالاردا جۇمىس ىستەۋىمە ولەڭدەرىم جاردەم بەردى.
جىل سايىن ءبىر جيناق. «نۇرلى تۇندەر»، «قىلىقتى ءتۇن»، «شاپاعاتتى شاق»... قازاقستان كومسومولى سىيلىعىنىڭ العاشقى لاۋرەاتى (1964). بۇكىلوداقتىڭ لەنين كومسومولى سىيلىعىن العان ءبىرىنشى اقىن. وسىنىڭ ءبارى مەنىڭ «عارىشتىق» پوەمامنىڭ اسەرى ەدى. الايدا گاگاريننىڭ قازاعا ۇشىراۋىمەن مەنىڭ دە تۆورچەستۆولىق ءومىربايانىمداعى كومسومولدىق- ليريكالىق شارىقتاۋىم اياقتالدى.
ۆلاديمير ورماندارىنىڭ ورتاسىندا، گاگارين سامولەتى قۇلاعان جەردىڭ باسىنا ورناتىلعان ەسكەرتكىشكە: «ادامعا تابىن، جەر ەندى»، - دەگەن سوزدەر قۇيىلىپ جازىلدى. تەك سوڭىندا لەپ بەلگىسى جوق ەدى...
...الەۋمەتتىك جاڭا زاكاز.
قازاقستان ورتالىق كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا بويىنشا حاتشىسى ساتتار يماشيەۆ ءوزىنىڭ الاپات كابينەتىنىڭ ىشىندە ارى- بەرى تەڭسەلە ءجۇرىپ، جينالىستاعىداي جاتتاندى ءسوزىن ايتۋدا:
- ۇلكەن داتا - لەنيننىڭ ءجۇز جىلدىعى جاقىنداپ كەلەدى. پوەما كەرەك، «ادامعا تابىن، جەر ەندىنىڭ» دارەجەسىندەگىدەي. سەنىڭ دە ۇلكەن سىيلىقتى ويلايتىن كەزىڭ كەلدى. لەنيندىك سىيلىقتى. ءبىز قولدايمىز. ەڭ اۋەلى «پراۆدادا» تولىعىمەن جاريالايمىز. ماسكەۋدە، الماتىدا جانە باسقا رەسپۋبليكالاردا جەكە كىتاپ ەتىپ شىعارامىز. بۇل بيۋرونىڭ شەشىمى. ديماش احمەت ۇلى دا بىلەدى. باسقا شارۋانىڭ ءبارىن تاستا دا وتىرىپ جاز.
ادەبي مانساپتىڭ جاڭا ورامى باستالدى. ەندى ەڭ جوعارى ساپالى جارقىراعان التىنمەن اپتالعان مەملەكەتتىك سىناق تۇر الدا.
مەن شۋمەرلەردى جيناپ قويىپ، ولەڭ جانە پروزامەن جازىلعان ءتاۋىر دۇنيەلەردىڭ ءبارىن وقىپ شىقتىم. ولاردان ءتاۋىر جازاتىنىما كوزىم جەتتى. بار ىقىلاسىممەن جازۋعا وتىرىپ، ءجۇز بەتتەيدى جازىپ تا تاستادىم. سوندا العاش رەت شابىت ورنىنا ناعىز «تۆورچەستۆو ازابىن» شەكتىم. پوەما شاتقاياقتاپ جۇرەر ەمەس. اي ارتىنان اي ءوتتى. دەمالعىم كەلدى، كوڭىلىمدى باسقا نارسەمەن اۋلاماق بولدىم. ۆاۆيلون ماتەريالىن ولەڭگە ءتۇسىرىپ كورگەم. بىرتىندەپ سوعان بويلاپ ەنىپ، قۇلشىنا بەرىلىپ، ەشبىر ازاپ- توزاقسىز «قىش كىتاپتى» جازدىم دا شىقتىم.
بۇل كىتاپ ءدال ءجۇز جىلدىقتا شىقتى.
يماشيەۆ تىتىرەنە قارسى الدى:
- ساعان ءبىز كىم تۋرالى جاز دەپ تاپسىرما بەردىك؟ ال سەن كىم تۋرالى جازدىڭ؟ جەزوكشەلەر تۋرالى ما؟
- حرامداعى ماحاببات ءبيبىسى تۋرالى.
- جوق، جەزوكشەلەر تۋرالى! ۆاۆيلون جەزوكشەسى تۋرالى! لەنيننىڭ ءجۇز جىلدىعىنا جازعانىڭ عوي؟ ! لەنين سىيلىعىن ەمەس، ۆاۆيلون سىيلىعىن الاسىڭ! بيۋرو اشۋلى.
ول مۋلتفيلمدەگى باسىپ شىعارعان بالاپاندارى سۋعا ءتۇسىپ ويناق ساپ ءجۇزىپ كەتكەن كەزدەگى جاعالاۋدا الاسۇرىپ قىت- قىتتاپ جىندانارداي زار قاعىپ قالعان ۇياباسار دابال تاۋىقتاي ءۇرپى- ءتۇرپى ەدى.
ساتتار يماش ۇلى قاتاڭ ءتارتىپتى پارتيا ىسكەرى، «مادەني بالاۋسانىڭ» ۇستازى بولۋعا تىرىساتىن، ال كەيبىرەۋلەردىڭ ءوز بەتىنشە سۋعا ءجۇزىپ كەتەتىن بالاپان بوپ شىعاتىنىنا ول كىنالى ەمەس قوي. قيىندىق تۇسكەن كەزدە ول بالاپانداردى قورعاي دا بىلەتىن. ەگەر ونىڭ «الەۋمەتتىك زاكازى» بولماسا، مەن «قىش كىتاپتى» جازعانداعىداي تۆورچەستۆولىق باقىتتى ءساتتى باسىمنان كەشپەگەن دە بولار ەدىم.
ال اۆتور ءۇشىن - سەزىم كەز كەلگەن سىيلىقتان ارتىق. بۇل مەنىڭ تۆورچەستۆولىق تاۋەلسىزدىگىمنىڭ بەلگىسى ەدى، سول ءۇشىن يماشيەۆكە دە جانە ونىڭ سىرتىندا تۇرعاندارعا العىستى ەدىم.
لەنيندىك سىيلىقتى الا الماي قالعانىم ءۇشىن ماعان كەشىرىم جاساي وتىرىپ، كەلەسى كىتابىم رەسپۋبليكا سارىلا كۇتكەن سىيلىقتى اكەلەدى دەگەن ۇمىتتەرىن ۇزگەن جوق بولاتىن. ال كەلەسى كىتابىم «ازيا» ەدى.
VII
ەكى ونجىلدىق (60-جىلدان 80-جىلدىڭ باسىنا دەيىن) ءبىزدىڭ تاريحىمىزعا كوپۇلتتى كەڭەس مادەنيەتىنىڭ ورلەۋ كەزەڭى بوپ ەنەتىنى انىق. بۇل كەز ونىڭ جىلما- جىلعى مىلجىڭ باياندامالاردا وزەۋرەي ايتىلاتىن تاپتاۋرىن بولعان ءوسىپ- ورلەۋى ەمەس، سونىمەن قاتار ونەر مەن عىلىمنىڭ قالىڭ «جەمىستى» جىلدارى، نەبىر قاس تالانتتاردىڭ جارقىراي اشىلۋى.
مەنىڭ زامانداس اقىندارىم وزدەرىنە دەگەن زارۋلىكتى سەزىنگەن باقىتقا يە بولدى. اقىندارمەن كەزدەسۋگە حالىق فۋتبولعا بارعانداي جينالاتىن. ەندىگى جەردە ونداي ىقىلاس ەشۋاقىتتا بولا قويماس. سان مىڭداعان حالىق جينالعان سارايلاردا، تسەحتاردا، دالا قوستارىنىڭ باسىندا ولەڭ، قوعام ءومىرىنىڭ رەسمي ناسيحاتتارىنداعى لەپتى بەلگىلەرىنەن دە كوپ جيناقتالعان سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرەتىن.
ءبىزدىڭ ارعىماقتارىمىز پلانەتانى دۇبىرلەتتى. ءبىز ءوزىمىزدىڭ شەتەلدىك ارىپتەستەرىمىزگە اۋديتوريانى اۋىزعا قاراتىپ ۇيرەتتىك. «ەلىمىزدىڭ اقىندار قۇراماسىندا» ەۋرازيانىڭ، امەريكانىڭ، افريكانىڭ سارايلارىندا ولەڭ وقىدىم. اقىندار جىرى بۇكىل ەلىمىزدىڭ ساناسىنا ىقپال جاساپ، وزگەرىسكە دايىندالدى...
ءبىز:
تاك ۆ مير ۆحودا،
مى يزمەنياەم مير.
ون - پەرەمەنا، زۆۋك - ەە وسنوۆا،
موي مير، ريابياس، مور- ينياس،
كاك ەفير،
پريوبرەتاەت وچەرتانيا سلوۆا - دەپ ايتۋ قۇقىعىنا يە بولدىق.
ادام بالاسىنىڭ باسىنا قانداي قاۋىپ- قاتەر تونسە دە - ونىڭ پوەزياسى باردا ەش قايىسپاي قارسى تۇرا الاتىنىنا ءوز باسىم سەنەمىن.
ءتارجىمالاعان: سايىن مۇراتبەكوۆ.
«جۇلدىز»، 1997
«ادەبيەت پورتالى»