وزبەكستان جازبالارى - كۋدرەت ءبۇلبۇل
ادام مىڭ جىل بۇرىن اتا- بابالارى ءومىر سۇرگەن جەرگە بارا جاتىپ اتاسىنان، اجەسىنەن شاقىرۋ العانداي سەزىنەدى. مىڭ جىل اجىراپ قالعاندىقتان تۋىندايتىن وكىنىش، ساعىنىشپەن...
كەتپەستەن بۇرىن ايماق تۋرالى مالىمەتتەردى وقىدىم. ءبىراق كوبىنە وزبەكستان، جالپى العاندا ورتالىق ازيا تۋرالى تۇرىك تىلىندە عىلىمي ەڭبەكتەر، ەستەلىكتەر، ساياحات جازبالارى شەكتەۋلى. جازىلعان ەڭبەكتەردىڭ كوبى انكاراداعى كىتاپ دۇكەندەرىندە كەزدەسپەيدى. ال اعىلشىن تىلىندە يۋريي برەگەلدىڭ كىتاپتارى سەكىلدى كوپتەگەن ەڭبەك بار.
تۇركىستان
تۇركيادا جانە وزبەكستاندا تاريحتى بىلەتىندەر بۇگىن تۇركى رەسپۋبليكالارى دەپ اتالعان اۋقىمدى تەرريتوريانىڭ بۇرىن تۇركىستان دەپ اتالعانىن، كەڭەس وداعىنىڭ باسقىنشىلىعىنان كەيىن كەڭەس وداعىنىڭ وسى ايماقتى بولشەكتەۋ ءۇشىن باسقا اتاۋلار بەرگەنىن ءجيى ايتادى. ارتىنان تۇركىستان اتاۋى دا وسى تەرريتوريادا دا ۇمىتىلدى، وكىنىشكە وراي. تۇركيا تۇرىكتەرى رەتىندە ءبىز تۇركى الەمى جايلى مارقۇم ءوزال كەزىندە كەڭەس وداعى قۇلاعاننان كەيىن حاباردار بولدىق.
وسى ساپار بارىسىندا ءبىر قاتىسۋشىنىڭ ەستەلىگى جاعدايدىڭ قانشالىقتى ناشار ەكەنىن كورسەتەدى: «مەن ءوزالدان بۇرىن جاپوندار تۇسىرگەن ءبىر دەرەكتى فيلمدە قازاقتاردى، قىرعىزداردى، وزبەكتەردى تانىستىرعان كەزدە ناماز وقيتىن، دارەت الاتىن ادامداردى كورگەنىمدە قاتتى تاڭعالدىم. وسى قوعامداردى مەن تاريحتا ءبىر كەزدەرى بولعان، ءبىراق ۋاقىت وتە كەلە تاريحتىڭ شاڭ باسقان بەتتەرىندە قالعان حالىقتار دەپ ەسەپتەيتىنمىن. ولار ءالى كۇنگە ءومىر سۇرەدى ەكەن»
ارينە، بۇرىنعىنى ءبىلۋ، تاريحتى ءبىلۋ وتە ماڭىزدى. تۇركىستان ءسوزى بۇرىن وسى قوعامدار ءومىر سۇرگەن تەرريتوريانى اتاۋ ءۇشىن قولدانىلعان. سونىمەن بىرگە وسى جاعدايدى ءاردايىم ەسكە سالىپ وتىرۋ دا ءبىزدى العا جىلجىتپايدى. بۇل جاعداي تەك كەڭەس وداعى كەزىندە عانا بولعان جوق. ۇلىس مەملەكەت ۇردىسىندە الەمنىڭ بارلىق ەلىندە بولشەكتەنۋلەر بولدى. ءبىر كەزدەرى وسمانلى جەرى دەپ اتالعان ايماقتا بۇگىنگى كۇنى 52 مەملەكەت ءومىر سۇرۋدە. سونشاما وقيعادان، ۇردىستەن كەيىن وكىنۋدىڭ ورنىنا، قاتىناستاردى جان- جاقتى جەتىلدىرۋدىڭ قامىن جەۋ كەرەك. بۇگىنگى كۇن ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى - اعىلشىندار مەن فرانسۋزدار جاساعانداي تاريحي قاتىناستارى مىقتى ىنتىماقتاستىقتار ءۇشىن جۇمىستانۋ.
**
تاشكەنتكە تاڭعا جاقىن قونعانىمىزدا ءبىزدى جاڭبىر مەن كوكتەمنىڭ جىلى ءبىر كۇنى كۇتىپ الدى. مىڭ جىلدىق ساعىنىشپەن مەن جاڭبىردى اتالارىمىزدىڭ ءبىزدى قارسى العانداعى كوزىنىڭ جاسى دەپ ەسەپتەدىم. اۋەجايدان قوناقۇيگە باراتىن جولدا جانە ساپارىمنىڭ بارلىق ساتىندە نازارىمدى اۋدارعان - تاشكەنتتىڭ، سامارقاندتىڭ، بۋحارانىڭ، جالپى وزبەكستاننىڭ ەداۋىر جاسىل ەل ەكەنى. جولدارى كەڭ، اعاشتارى بيىك، ساياباقتار، وتە جاقسى ساقتالعان تاريحي جادىگەرلەر دەرەۋ نازار اۋدارادى. مەن قىدىرعان جەرلەردە بيىك اعاشتاردان دا اسىپ تۇسەتىن عيمارات كورگەن جوقپىن دەسەم اسىرا سىلتەگەن بولمايمىن.
تاشكەنتتىڭ، سامارقاندتىڭ، بۋحارانىڭ تاريحي جەرلەرى اشىق اۋا مۇراجايى ىسپەتتەس. ادامدى مازالايتىن، كوزگە باتاتىن ەشبىر سۇيكىمسىز عيمارات جوق. وسىلاردى كورە وتىرىپ تۇركيادا نەنى جوعالتىپ العانىمىزدى جاقسى تۇسىندىك. كەيدە كەزدەسەتىن ءبىرقالىپتى، سالقىن، ۇسقىنسىز، رۋحسىز كەڭەس وداعىنان قالعان عيماراتتاردى كورسەك تە، ەلدىڭ ءداستۇرلى كەلبەتىن بۇزىپ تۇرعان وسى كورىنىس جاڭا عيماراتتارمەن ورىن اۋىستىرۋدا. جاڭا عيماراتتار دا تاريحي كەلبەتكە ۇيلەسىمدى. عيماراتتاردىڭ جاڭا ما، الدە تاريحي عيمارات پا ەكەنىن ءبىر قاراعاندا اجىراتا المايسىز.
عىلىم مەن وركەنيەت
وزبەكستاندا ادامعا قاتتى اسەر ەتەتىنى - مەدرەسەلەرى. وسى جەردە 15-عاسىردا ءبىلىم بەرۋگە، عىلىمعا، مادەنيەت پەن وركەنيەتكە قانشالىقتى كوڭىل بولىنگەنىن، قانشاما دارەجەگە جەتكەنىن كورگەن سايىن ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ تەك باتىستان كەلگەنىنە سەنەتىن ءبىز سەكىلدىلەردىڭ كوزدەرى شايداي اشىلادى. تاشكەنتتەگى 16-عاسىردان قالعان كۋكەلداش مەدرەسەسىن كورگەنىمىزدە پروف. در. مەحمەت ەمين گوكتاش «16-عاسىردا باتىستا وسىنداي كوركەم، جابدىقتالعان جانە اۋقىمدى ءبىر ءبىلىم وشاعى جوق» دەدى.
سامارقاندتاعى ادامدى سيقىرلاپ الاتىن رەگيستان الاڭىن كورگەندە ادامنىڭ سول جەردە تۇرىپ، كۇنى بويى وسى كورىنىستى تاماشالاعىسى كەلەدى. الاڭ 2001 -جىلى يۋنەسكو- نىڭ الەمدىك مادەني مۇرا تىزىمىنە ەنگەن. كەشەنە ۇلىقبەك، شەر- دور جانە تيلليا- كاري مەدرەسەلەرىنەن تۇرادى.
ۇلىقبەك مەدرەسەسى 1420 -جىلى تيمۋر يمپەرياسىنىڭ 4- سۇلتانى، استرونوم ۇلىقبەك تاراپىنان سالىندى. وسى مەدرەسەدە ۇلىقبەكتىڭ ءوزى دە ماتەماتيكا جانە استرونوميا دارىستەرىن بەرگەن. وقۋ وشاعى سول ءداۋىردىڭ ەڭ ماڭىزدى ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە قابىلدانادى. ءۇش مەدرەسەنىڭ دە ۇلكەندىگى، ساۋلەتى سول جىلدارى ءبىلىم مەن عىلىمعا دەگەن ىقىلاستىڭ قانشاما ماڭىزدى ەكەنىن كورسەتەدى.
وزبەكستانداعى جۇزدەگەن مەدرەسەنىڭ اراسىنان تەك تاشكەنتتەگى كۋكەلداش پەن بۋحاراداعى مير اراب مەدرەسەسى ءبىلىم بەرۋىن جالعاستىرۋدا. بۇل وكىنىشتى، ءبىراق تۇركيادا دا مەدرەسەلەردىڭ ەشبىرىندە ءبىلىم بەرىلمەيدى. ال وكسفورد، حارۆارد سەكىلدى تاريحي ۋنيۆەرسيتەتتەر تاريحي عيماراتتارىندا ءوز ءبىلىم ۇردىستەرىن جالعاستىرۋدا. جاسامپازدىق، ءداستۇر، تاريح، تامىرلى وركەنيەت ساناسىنان ايرىلىپ قالماۋ ءۇشىن وزبەكستاندا دا، تۇركيادا دا مەدرەسە عيماراتتارىنىڭ باتىستاعى سەكىلدى ۋنيۆەرسيتەتتەرمەن بايلانىستىرىلىپ، كەم دەگەندە ءبىر ءبولىمىنىڭ ءبىلىم وشاعىنا اينالدىرىلۋى قاجەت.
ورتالىق ازيادا وسىنشاما تۋىندى قالدىرىپ، عىلىمي جاڭالىقتار اشقان، ءوز كەزەڭىنىڭ بەدەلدى ماتەماتيگى، استرونومى ۇلىقبەكتىڭ ءومىرى قايعىلى تۇردە اياقتالادى.
15-16-عاسىرلاردا ىلىمدە، ءبىلىم بەرۋدە، مادەنيەتتە، وركەنيەتتە ۇلكەن جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزگەنىنە قاراماستان، وزبەكستانداعى وسى جەتىستىكتەر نەگە جالعاسپاي قالعان؟
ءامىر تەمىر وزبەكتەر ءۇشىن وتە ماڭىزدى. وزبەكستاندى تەمىر ەلى دەپ اتاۋعا بولادى. بيلىگى بارىسىندا كوپتەگەن عالىمدى، عۇلامانى ەلىنە شاقىرعان. بۇگىنگى تاڭدا بۋحاراداعى، سامارقاندتاعى كوپتەگەن تاريحي جادىگەر تەمىر كەزىندە سالىنعان. وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ العاشقى پرەزيدەنتى يسلام كاريموۆ ءوزىنىڭ ەمەس، اقساق تەمىردى جانە ونىڭ داۋىرىندە بوي كوتەرگەن تۋىندىلاردى العى شەپكە شىعارۋدى تاڭداعان.
تەمىر داۋىرىندە مەملەكەتتىڭ شەكاراسى يزميردەن ءۇندىستانعا دەيىن سوزىلادى. تەمىر وسمانلى مەملەكەتىن توقىراۋ كەزەڭىنە يتەرمەلەپ، التىن وردا مەملەكەتىن دە ىدىراتادى. ءبىراق وسىنشاما بايتاق تەرريتوريانى باسقاراتىن مەملەكەتتىك مەحانيزم بولماعاندىقتان، 1405 - جىلعى تەمىر ولىمىمەن مەملەكەتى ىدىراي باستايدى. وسمانلى مەملەكەتى قىسقا ۋاقىتتا جيناقتالىپ، قايتادان جولىن جالعاستىرادى. ءبىراق التىن وردا مەملەكەتىنىڭ جەرىندە قالىپتاسقان بوستىقتى ورىستار تولتىرادى. تەمىردى سىنايتىندار ونى ورىس يمپەرياسىنىڭ تۋىلۋىنا سەبەپ بولدى دەپ ايىپتايدى.
تەمىر داۋىرىندە جانە ودان كەيىن ۇلكەن عىلىمي جۇمىستار جاسالسا دا، ارتىنان وسى قادامداردىڭ توقتاپ قالعانىن بايقايمىز. مۇنىڭ وتە ماڭىزدى سەبەبى - ساياسي تۇراقتىلىق. ساياسي تۇراقتىلىق بولماسا، ءىلىم، ءبىلىم بەرۋ، ونەر، مادەنيەتتە ەشنارسە بولمايدى. وسى جاعدايدىڭ وتە قايعىلى ۇلگىسىن تەمىردىڭ نەمەرەسى ۇلىقبەكتىڭ حيكاياسىندا كورەمىز.
مەملەكەت باسشىسى، ءوز ءداۋىرىنىڭ بەدەلدى عالىمى، استرونومى بولعانىنا قاراماستان بالاسى وعان قارسى شىعادى. بالاسىنان جەڭىلگەننەن كەيىن وعان بەرىلەدى. تاقتان باس تارتقانىن، قاجىلىققا بارعىسى كەلەتىنىن ايتادى. رۇقسات بەرىلەدى. ءبىراق سامارقاندتان شىعار شىقپاستان بالاسىنىڭ بۇيرىعىمەن ولتىرىلەدى. بىرنەشە ايدان كەيىن دە بالاسى دا ءوز اسكەرلەرى تاراپىنان ولتىرىلەدى.
وسىنشاما بەلگىسىزدىك جانە سەنىمسىزدىك ىشىندە ەشنارسە تۇراقتى بولمايدى. ماسەلەنىڭ ماڭىزدى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى - ساياسي تۇراقسىزدىق. مۇسىلمانداردىڭ ساياسي تۇراقتىلىققا بەرگەن ماڭىزى وزبەكستاندا جاقسى كورىنەدى. مەملەكەت بولماسا، ارتتا ەشنارسە قالمايدى سەبەبى. وسمانلى مەملەكەتىنىڭ جانە ورگاندارىنىڭ تۇراقتى بولىپ قالۋىنىڭ ەڭ ماڭىزدى سەبەبى دە وسى ساياسي تۇراقتىلىق.
سوڭعى عاسىردا تۇركيا تۇرىكتەرى اعىلشىنشا جانە فرانتسۋز تىلىنەن، ال قالعاندارى ورىس تىلىنەن كوپ ءسوز قابىلدادى. بارلىعىمىز بىرگە اتالارىمىزدىڭ تىلىندە سويلەسسەك، جاقسى تۇسىنىسەمىز. وزبەكستاندا قاريالاردىڭ سوزدەرى، كيگەندەرى مارقۇم اتاما قاتتى ۇقسايدى. سوندىقتان مەن ءوز اتا- بابالارىمدى كورگەندەي سەزىندىم.
وزبەكستاندا مەن نەگىزىندە ەكىنشى ءبىر تۇركيانى كوردىم. جاڭالىق اشقانداي باقىتتى سەزىندىم ءوزىمدى. سول جەرلەردى اتامەكەنىمىز دەپ اتاعاندىقتان، تۇركيانى دا ەكىنشى ءبىر وزبەكستان دەپ ايتۋعا بولادى.
مەن وزبەكستانعا كەتپەستەن بۇرىن وزبەك ستۋدەنتتەرمەن توپتىق جۇمىس جۇرگىزگەن ەدىم. ستۋدەنتتەر تۇركيادا ازاماتتاردىڭ باتىسقا سەزىمتال ەكەنىن، شىعىستاعى وقيعالاردى ەلەمەيتىنىن ايتىپ ەدى. بۋحارا مەن سامارقاندتاعى كۇندەرىمنىڭ اسەرىمەن قايتا ورالعانىمدا ستۋدەنتتەردىڭ ايتقىسى كەلگەنىن جاقسى ءتۇسىندىم.
...
انكارا يىلدىرىم بەيازىت ۋنيۆەرسيتەتى ساياسات تانۋ كافەدراسى دەكانى پروف. در. كۋدرەت ءبۇلبۇل
www.trt.net